Pamukun evi, Pamukun dünyası
Ülvi
Babasoyla Ramil Əhmədin "Orxan Pamukun evində"
kitabı haqqında söhbəti
Ülvi
Babasoy: - Orxan Pamukun evində necə qarşılandın?
Ramil Əhməd:
- Zarafatla
dostlara deyirəm ki, Pamukda qarabağlı qonaqpərvərliyi
vardı. Çox
gözəl ev sahibidir. Mənə "qəhvə,
ya çay", - deyə təklif edəndə, bir stəkan
su istədiyimdə məyus şəkildə "sadəcə
sumu?", - deyə qarşılıq verdi
və nəzakətlə "suyunuz soyuq olsun, ya isti?"
soruşmağı da unutmadı...
Ü.B.: - Aranızda uzun bir söhbət
olacağını və sonra yenidən görüşəcəyinizi
düşünürdün?
R.Ə.: - Səmimi desəm, yox. Bu mənada ki, özümə, edəcəyim
söhbətə güvənim tam idi. Amma
düşünürdüm ki, məşğul adamdır, tərsdir,
sənətçi kaprizləri var. On-on beş
dəqiqə sonra deyəcək ki, ta bəsdi, yoruldum, işim
var və sair. Elə olmadı. Və elə olmayacağını mənə
kübar şəkildə bir şeylər içməyi təklif
edişindən, o biri otaqlara keçib kitabları göstərməsindən
anladım.
Ü.B.: - İlk görüşlə
sonrakılar arasında sənə olan münasibətdə fərq
nə idi?
R.Ə.: - İlk
qarşılaşmamız bir tədbirdə çoxlu
adamların əhatəsində baş tutdu. Həmin
axşam hamı ona yaxınlaşıb bir şeylər deyir,
şəkil çəkdirirdi. Birinci
görüşümüzdə mənə daha çox bir
oxucu kimi yanaşırdı, deyəsən və "sən"
deyə müraciət edirdi. Ondan
sonrakı görüşlərimizdə isə "siz"
deyə xitab etməsi diqqətimi çəkdi və biz iki ədəbiyyatçı,
yazar olaraq söhbətləşdik.
Ü.B.: - Kitabın adı "Orxan
Pamukun evində"dir. Evi barədə daha əvvəl demədiyin,
indi burada əlavə etmək istədiyin nəsə var? Artıq evin forması haqda danışa bilərik.
R.Ə.: - Madam ki,
kitabın adında evi ön plana çıxardıq, o zaman
bir-iki şey bölüşüm. Evi
inanılmaz geniş idi. Yan tərəfdəki
mənzilləri birləşdirdiyini anladım. Beləcə, bir mərtəbədəki mənzillər
Pamuka məxsus idi. Bunu ilk görüşdə
anlamışdım. İkinci də isə
eviylə bağlı başqa bir şeyin fərqinə
vardım. Bir il sonra onunla yenidən
evində görüşəndə mərtəbə sayı
məni təəccübləndirdi. Keçən
dəfəkindən bir mərtəbə yuxarı idi. Yəni Pamuk binanın üst mərtəbəsini də
alıb mənzilə birləşdirmişdi. İkinci görüşümüzdəki mənzil
daha çox qonaq qarşılamağa, görüşmələrə
ayrılan bir otaq kimiydi. Yenə Boğaza
açılan mənzərə və kitablar. Ancaq ətrafda yazı masası və ya başqa nəsə
gözə dəymirdi. Əvvəlki
görüşümüzdəki otaq sırf onun
yazıb-yaratdığı otaq idi. Yazı
masası, dünyada nəşr olunan kitablarının
saxlanıldığı otaq, yataq otağı, mətbəx
və sair vardı.
Ü.B.: - Bir çox türk
yazıçıları Pamukun siyasi görüşləri
ilə gündəmdə olmasını onun ədəbi bəxtsizliyi
hesab edirlər, sənlə söhbətin ən diqqətçəkən
tərəfi odur ki, xalis ədəbiyyat söhbəti var.
R.Ə.: - Pamukla son
görüşümüzdə evində Rusiya mətbuatı
üçün açıqlama alan bir
jurnalist vardı. Ona media və gündəmlə bağlı
bir sual verdi. Pamuk əsəbi halda "mən
gündəmdən yazan köşə yazarı deyiləm,
illərlə qapanıb yazıram, jurnalistlər isə mənə
kitablarımdan başqa hər şeydən soruşurlar",
- deyə qarşılıq verdi. Bu sözləri onun dilindən qulağımla
eşitdiyim üçün vurğuladım. Bundan əvvəl də buna bənzər sözlər
demişdi. Onunla görüşməzdən
öncə qeydlər edir, verəcəyim sualları
düşünürdüm. Təsəvvür et ki, onu əvvəllər oxuyan, haqqında
elmi iş yazan biri olaraq mənə bir ay lazım oldu. Bu bir ayda mən onunla söhbətimizin istiqamətlərini
müəyyənləşdirdim. Bu, əsl
ədəbiyyat söhbəti olacaqdı və ariflər bizi
anlayacaqdı. Bilənlər biləcək,
bilməyənlərin də canı sağ olsun. Mənə
dedilər ki, gərək bir-iki iynəli sual verərdin, mətbuatda daha
çox diqqət çəkərdi. Anlamadıqları
bir şey vardı. Üç-beş günlük
hansısa saytın manşetində olmağa yox, ədəbiyyat
tarixinə üzümü tutub iş görürdüm.
Ü.B.: - Söhbətin səmimiliyi
və enerjisi hiss olunur. Bəzən böyük
ədəbi mətləblərdən
danışacağını düşünürsən,
ancaq həmin anın təbii axarı vəziyyəti dəyişir.
R.Ə.: - Pamuk öz roman sənətinə,
muzeyinə dair bir çox qiymətli məlumatları dilə
gətirsə də, söhbətimizdə çox həssas məqamlar
vardı. Pamukun ölüm duyğusunu
yaxınlaşmasını deməsi, yeni nəsillərin əvvəlkiləri
tanımadan da həyatlarına davam etdiklərini
vurğulaması, evdəki "zəka terrorundan"
qaçışını ifadə etməsi, atasından,
xalasından, nənələrindən gələn real həyat
faktlarının əsərində necə istifadə etməsini
danışması, Kalvinonun kitabından sonra yeni bir əsər
yazmağın çətinliyini deməsi... Pamuk
bütün bunları heç kəsə bu qədər
açıq şəkildə ifadə etməmişdi. Bəlkə də ona görə ki, söhbətimizin
sən deyən təbii axarında müsahibə verdiyini,
dediklərinin hansısa qəzetdə, jurnalda
yayınlacağını unutmuş, onu yaxşı
tanıyan bir dostuyla dərdləşirmiş kimi
danışıb. Məncə, bu söhbəti fərqli
edən bir az da budur.
Ü.B.: - Pamuk sənə
"ağıllı dostum" deyə xitab edir, təkcə
bu məqam bəs edir ki, söhbətdən nə qədər
razıdır. Necə ki, bir bədii mətn
adi, sadə bir situasiyadan yaranır və böyük bir sənət
əsərinə çevrilir. Pamukun
romanları kimi. Elə bizim söhbət də
belə bir məqamda yaranmadımı?
R.Ə.: - Yazarların,
rejissorların, bəstəkarların bəzən ən
möhtəşəm əsərlərini necə
yaratdıqları haqda verdikləri cavabın sadəliyi yəqin
ki, sənin də diqqətini çəkib. Böyük
sənət əsərləri bəzən təsadüflərdən,
kiçik bir detaldan, anlıq bir duyğudan yaranır. Amma bu təsadüflərin, kiçik detalların,
anlıq duyğuların sənətə çevrilməsi
heç də asan başa gəlmir. Bunun
üçün uzun illər üzərində işləmək,
bədii təfəkkür, bilgi və istedad lazımdır.
Bir romanın ideyası bir anda gələ bilər, amma
yazılması üç-dörd il vaxt
istəyir. Bizim söhbətimiz də elədir.
Günlük telefon
danışığının içindən doğulan bir
ideya idi. Bir anın içində bir
cümlə olaraq yarandı, amma gerçəkləşməsi
üçün uzun-uzun fikirləşmək, sözbəsöz
yazmaq, bu günə qədər oxuduqlarımıza, yaşadıqlarımıza
bir göz atmaq lazım gəldi. Üzərinə
düşməsəydik, vaxt ayırmasaydıq elə telefonda
deyilmiş bir söz olaraq unudulub gedəcəkdi...
Ü.B.: - Səhv etmirəmsə,
"Vəba gecələri" romanı haqqında ilk dəfə
səninlə söhbətində danışıb. Roman yazdığını bilirdik, ancaq adını
açıqlamamışdı.
R.Ə.: - Adını
açıqlamışdı. Amma sadəcə
adını. Hamıya maraqlıydı,
görəsən, bu roman nədən bəhs edir. Pamuk ilk dəfə bu romana dair geniş bilgiləri
bu söhbətdə paylaşdı. Maraqlısı budur
ki, bu söhbətin qısa variantını "Yapı Kredi
Nəşriyyatı"nın
"Kitablıq" dərgisində yayınladıq. Və dərginin o sayının üz
qapağında Orxan Pamukun fotosu vardı. Başlıq isə
beləydi: "İndi yazdığım "Vəba gecələri"
də bir az şərq-qərb romanıdır". Bu başlıq təsadüfi deyildi. Pamukun yeni roman yazdığı bilinirdi və
hamı maraqla bu roman haqqında məlumat almaq istəyirdi.
Dərginin bu cümləni başlığa
çıxarması birbaşa satışa
hesablanmışdı və məncə, çox
böyük bir təsiri oldu.
Ü.B.: - "Vəba gecələri"ndən
başqa yeni nə dedi?
R.Ə.: - Pamuk ilk dəfə "Səssiz
ev"dən öncə yazdığı və hərbi
çevrilişə görə nəşr olunmayan siyasi bir
romandan danışdı. Bu məlumat mənim
üçün də yeni idi. Bu kitabı yayınlamaq
istədiyini dedi. Görəcəksən, bir neçə il sonra Pamuk, gənclik romanı kimi bunu üzə
çıxaracaq...
Ü.B.: - Başqa?
R.Ə.: - "Məsumiyət
muzeyi"ndə ediləcək yeniliklərdən çox
danışdı. Məsələn, Füsunun çəkdiyi
quş rəsmləri üzərində işləməyə
başladığını dedi. Yəni muzeyin
qapalı qutularında nələr olacağını öyrəndik.
Ü.B.: - Azərbaycanlı müəlliflərdən
kiminsə kitabını verdin ona?
R.Ə.: - Orxan Pamuka üç kitab
hədiyyə etdim. Onlardan biri Nizami Gəncəvinin
"Xəmsə"sinin ingilis dilindəki hədiyyəlik nəşri
idi. İkincisi "Məsumiyyət
muzeyi" romanının Azərbaycan dilindəki nəşri
idi. Çünkü bu kitabı muzeyinə
qoymasını istəyirdim. Dedim ki, muzeyə növbəti
gedişimdə bu kitabı orada görmək istəyərdim.
Düzü, sonradan muzeyə yolum düşmədi.
Daha doğrusu, yazıçı Mübariz
Örən İstanbula gələndə birlikdə gəzirdik
və muzeyi görmək istədi. Ora getsək
də, həmin gün muzey bağlı idi. Üçüncü kitab isə mənim
"İki şəhərin yazıları" esselər
kitabım idi. Hə, bir də 2015-də
yazdığım "İstanbulun sirləri və
insanları" essesinin olduğu "525-ci qəzet"in bir
nüsxəsini.
Ü.B.: - Maraqlıdır, Pamuk bizdən
kimləri oxuyub?
R.Ə.: - Pamukun bizim ədəbiyyatdan
ən yaxşı bildiyi müəllif Nizami Gəncəvidir.
Hələ otuz il əvvəl Nizamini kəşf
edib. Məncə, bu kəşfi ustadı
İtalo Kalvinoya, onun "Nizaminin Yeddi gözəli" essesinə
borcludur. Bəlkə də yanılıram, ola bilsin "Qara kitab"ı
yazdığı illərdə Şərq ədəbiyyatına
dair araşdırmalarına...
Ü.B.: - Magistr dissertasiyanda Rene
Jirarın "Üçbucaq arzu" tezisi kontekstində
Orxan Pamuk romanlarını təhlil etmişdin. Jirarın
nəzəriyyəsi haqqında söhbətiniz oldumu?
R.Ə.: - Belə deyim, Jirarı
çox yaxşı əxz etmiş biridir. Özü də
indi yox, illər
öncə. Bütün
kitablarından xəbərdardır. Yadımdadır,
Jirarın ən yaxşı kitabı "Romantik yalan və
romansal həqiqət" olduğunu dedim, Pamuk isə onun ən
yaxşı kitabının "Günah keçisi"
olduğunu və kitabın sevdiyi xüsusiyyətindən
bir-iki cümlə dedi. Amma Pamuk söhbəti
bir cümlə ilə bağladı. Dedi ki, bu nəzəriyyəni
bilirəm, amma romanlarımı yazanda buradan dərs
hazırlayır kimi baxmamışam. Dərs
hazırlayırmış kimi olsa belə, hansı yazar bunu
etiraf edər? Ən azından, mənim dissertasiyam
göstərir ki, Pamuk romanlarıyla bu nəzəriyyə
arasında dərin bağ var. Jirar Marsel Prust, Dostoyevski, Stendal
kimi yazarların romanlarını bu bağlara istinadən
"romansal" adlandırır, onların
böyüklüyünü açıqlayır. Elə bu adlar da Pamuka yad deyil. Jirarın
o ustadlara elədiyini mən də Pamuka edirəm. Ancaq
burada "romantik" oxucunu xəyal
qırıqlığına uğradacaq məqamlar var. Bu isə
qaçılmazdır, nəhayətində elmi iş ciddi
meyarlara, əsaslara dayanır, mətnin "saf" və
"düşüncəli" tərəflərindən
birini seçmir, onların bütününü incələyir.
Ü.B.: - Sən Türkiyədə
Pamuk haqqında başqa nələrsə yazmısan?
R.Ə.: - Bəli, bir neçə dəfə
həm məqalə yazmışam, həm də məruzələr
etmişəm. 2016-da "Qara kitabda eşq"
başlığıyla Mimar Sinan Universitetində məruzə
etmişdim. 2019-da İstanbul Universitetində
bir fəlsəfə konfransında "Səssiz ev"
romanından danışmışdım. Əsas
yadımda qalan bunlardı.
Ü.B.: - Onunla ünsiyyət qurarkən
nələr xoşuna gəldi?
R.Ə.: - Xoşuma gələn
şeylərdən biri bu idi ki, söhbət
düşdükcə deyirdi, yadıma sal sənə filan
şeyi göstərim. Məsələn, həmin
ərəfədə "Balkon" kitabı üzərində
işləyirdi. Kitab çıxmazdan aylar
öncə mən gördüm.
Qəribə bir duyğudur,
elə bil hansısa dostun kitabı nəşr olunmazdan öncəki
versiyasına baxırsan. Üstəlik, o şəkillərin
çəkildiyi balkonda da oldum. Pamukun illərlə
dayanıb İstanbula baxdığı yerdən baxa bildim bu
şəhərə. Və ya söhbətdə
vurğuladı ki, "Məsumiyyət muzeyi"nə
Füsunun rəsmlərini çəkib əlavə edəcək,
onları gördüm.
Ü.B.: - Səni təəccübləndirən
nələrsə oldumu?
R.Ə.: - Pamuk iki dəfə məni
yaxşı mənada möhkəm təəccübləndirib.
Birincisi, telefonu çıxarıb mənimlə
selfi çəkəndə elə bildim, kimsə mənlə
zarafat edir. Böyük sadəlik idi.
İkinci evində Jirarın kitablarını
göstərirdi mənə. İstədim
ki, onda olan Jirarın kitablarının şəklini çəkim.
Bunda məqsədim bir xatirə olsun deyə idi.
Bildiyin kimi, Jirar və Pamuk son bir ilimi həsr
etdiyim bir mövzu idi. Mən kitabların şəklini
çəkmək istərkən, Pamuk kitabları
qucağına aldı və çək dedi. Şəkildə
göründüyü kimi üzündə təbii bir nəşə
var. İkimiz də ürəkdən güldük. Şəklini çəkdim, sonra kitabları səliqəylə
rəfə qoydu. Hə, bir də evində
kameralar vardı. Kamera olduğunu da belə
gördüm ki, arxa otaqların birində kitablara
baxırdıq, rəfin yanında monitor vardı və
monitorda evdə quraşdırılan müxtəlif
kameraların yansıtdığı görüntülər
görünürdü. Bu məni təəccübləndirdi.
Sonra yadıma düşdü ki, evindən bir dəfə
oğurluq olmuşdu. Çox güman, bu
kimi halların qarşısını almaq üçün
belə edib.
Ü.B.: - Müsahibə çap
edildikdən sonra Pamukun reaksiyası necə oldu?
R.Ə.: - Bəyəndiyini və gələcəkdə
bu müsahibəni kitabına salacağını dedi. Söhbətimiz
barədə o qədər yüksək fikirlər dedi ki, təəccüb
və qürur qarışıq bir duyğu hiss etdim. Həmin vaxt həssas zamanlardı, bilirsən,
söhbətimiz yayımlananda böyük ədəbiyyat,
ciddi ədəbiyyat deyib ortalıqda baş şişirən
yazarlarımız birdən-birə "səssiz rejimə"
düşmüşdülər. Mənə
qarşı "sükut sui-qəsdi" edirdilər və
bunu üzümə gülərək, "dostumsan" deyərək
edirdilər. Bax bu məqamda Nobelli yazar
evinin qapısını üzümə açıb "nə
yaxşı ki gəldiniz" demişdi. Söhbətimiz
haqqında dediyi fikirlərdən sonra ürəyim rahatlıq
tapdı, nigaranlığım keçdi. Anladım
ki, insan gərək ətrafdakı naqislərə fikir vermədən
doğru bildiyi yolla irəliləsin, üzərində işləsin
və ortaya ciddi işlər qoysun. Həmişə
belə olub və olacaq - kiçik adamlar qısqanclıq edəcək,
böyük adamlar təqdir. Gördüyüm
işə, zəkama Orxan Pamuk qiymət vermişdi, onun
sözlərinin, münasibətinin yanında digər hər
şey kölgədə qalırdı. Həmin gün mənə
də dedi ki, bu mətni sən də istədiyin şəkildə
istifadə edə bilərsən. Ruhdan düşmədim, səbrlə
yoluma davam etdim və indi, iki il yarımdan
sonra bu söhbəti kitab şəklində yayınlaya bilirəm.
Hər kitabın öz taleyi var, bu da "Orxan Pamukun evində"nin taleyidir...
Ü.B.: - Şübhəsiz ki,
Pamukla söhbətin 2018-ci ilin ədəbi hadisəsi oldu. Azərbaycan ədəbi mühiti üçün
ilk idi.
R.Ə.: - Dəyər verdiyin
üçün təşəkkür edirəm. Biz yazarlar gələn reaksiyaları iki qrupda dəyərləndiririk,
bir oxucudan, bir də məsləkdaşlarımızdan gələnlər.
İmzasına hörmət bəslədiyimiz, insafına, ədalətli
yanaşmasına inandığımız yazarların fikri bizə
gördüyümüz işin ədəbiyyat, sənət
üçün nə dərəcədə dəyərli
olub-olmadığını düşünməyimizə əsas
verir. Onların tənqidi gördüyümüz işin əskik
tərəflərini göstərir, anladır, xoş sözləri
isə yeni görüləcək işlər
üçün stimul olur. Bu mənada münasibət bildirən
bütün yazarlarımızın, düşüncə
adamlarımızın fikri, mətnimin başqa qələm
adamlarının aynasında necə
yansıdığını görmək mənim
üçün dəyərlidir. Oxucunun dedikləri çox
zaman estetik, ədəbi ölçülərə əsaslanmasa
da, onların fikri də həmişə maraqlıdır. Hətta
onların əsassız tənqidini, qərəzli münasibətini
də heç bir halda qınamıram, anlamağa
çalışıram. Oxuculardan gələn ürəkləndirici
sözlər insana güc verir. Bir önrək verim, bu
kitabı yayınlayacağımı bilən bir oxucu sosial
şəbəkədə yazmışdı ki, Pamukla söhbətimizin
yayınlandığı qəzeti hələ də evində
saxlayır. Bax, budur bizi yazmağa, bu çətin yolda
addımlamağa güc verən şeylər. Bütün
bunları isə dünyanın heç bir maddi resursu ilə
almaq mümkün deyil.
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2021.- 31 iyul.- S.30-31.