İnsan taleyi

“Vəziyyət ruscadır”

Sovet hökumətindən qaçmış bir emiqrantın rus yazıçısı kimi Nobel mükafatı alması rejimin ürəyincə ola bilməzdi. Necə yəni, bu boyda xoşbəxtliyi qoyub getmək olar?! Və sən xalqına (oxu: hökumətə) xidmət etmirsənsə, sənətdən danışmağa haqqın da yoxdu. Hər halda rejim "xalq" deyə-deyə əhli-qələmin də, kütlənin də zəif damarını tutmuşdu. İntəhası deyilənlərin qəlblərə girməsi, şüurların altına, üstünə təsir etməsi üçün böyük istedadlara ehtiyac vardı. Ona görə istedadlı Qorkinin vətənə qaytarılması və məhz onun vasitəsilə sənətkar-hökumət münasibətlərinin tənzimlənməsi təsadüfi deyildi. Böyük xalqın böyük ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti olmalıdır. Bu mənada Nobel mükafatı təkcə dünyaya yox, həm də elə İttifaq xalqlarına rejimin qüdrətini göstərmək üçün vacib idi. Həm də emiqrant Bunindən sonra məhz Sovet yazıçısının bu ada layiq görülməsi lap hava-su kimi idi... Hətta deyilənə görə, Sovet hökuməti İsveçdəki rəsmi və qeyri-rəsmi nümayəndələrini Nobel komitəsinə təsir göstərmək və verilən qərarı dəyişmək üçün səfərbər edibmiş, alınmayıb. Bunin mükafatını alıb, sadəcə "xeyirxahlarının" sayəsində mətbuat soyuq yanaşıb bu hadisəyə, haqqında çox az yazılıb. Və bütün çabalara baxmayaraq, Maksim Qorkiyə Nobel verilməyəndə hökumət başqa variant üzərində düşünməli olub. Buninin Nobelindən 30 ildən çox zaman keçəndən sonra 1965-ci ildə Mixail Şoloxov bu mükafata layiq görülüb. Nobel komitəsi "Sakit Don" romanı müəllifini "Rusiya tarixi üçün mühüm dövrdə Don kazakları haqqındakı eposun mükəmməlliyinə və bədii təsir gücünə görə" ödülləndirib. Əsərin bədii və ictimai dəyəri, yazıçının ustalığı, bu ali mükafata layiq olub-olmaması kifayət qədər müzakirə edilib. Mixail Aleksandroviçi plagiatda suçlayanlar da az olmayıb. Hətta özündən beş il sonra Nobel mükafatı alan A.Soljenitsını sovet həqiqətlərinin təhrifinə görə tənqid edəndə o, da borclu qalmayıb, Şoloxovu ədəbi oğru adlandırıb "Sakit Don"un həqiqi müəllifinin Fyodor Kryukov olduğunu deyib. Bu məsələdə Soljenitsınla həmrəy olanlar da az deyildi. Bu əsərdən sonra Şoloxovun bu səviyyədə, ya ona yaxın çoxqatlı, parlaq, qeyri-adi nə isə qələmə almaması ittihamları inandırıcı da edirdi. Lakin 70-ci illərdə fin slavyanşünası Qyer Xetsun kompüter təhlilləri ilə romanın Mixail Şoloxov tərəfindən yazılmasının heç bir şübhə doğurmadığını təsdiqlədi. 1987-ci ildə üzə çıxarılan müəllif əlyazmaları isə bu mövzunu birdəfəlik bağlamağa yardımçı oldu.

Şoloxovun Nobel nitqi qapalı bir ölkənin yazıçısının dünya mükafatına layiq görülsə belə, yenə də dörd dövrəsinə boylanaraq danışdığını göstərir. Mükafatı sovet, rus yazıçılar ordusunun nümayəndəsi kimi almasından məmnunluğunu ifadə edən Mixail Aleksandroviç xalqa xidmətin də vacibliyini vurğulamağı unutmur:

"Doğma xalqımın tarixi həyat yolu heç də hamar olmayıb. Bu, həyat pionerlərinin - birincilərin yolu olub. Mən yazıçı kimi öz vəzifəmi bütün yazdıqlarımda və yazacaqlarımda heç vaxt kimsəyə hücum etməmiş, amma öz şərəfini və azadlığını, öz gələcəyini şəxsi seçiminə uyğun olaraq qurma haqqını ləyaqətlə qorumuş bu zəhmətkeş xalqa, qəhrəman xalqa, qurucu xalqa təzim etməkdə görürəm və görməkdəyəm. İstərdim ki, kitablarım insanlara daha yaxşı olmaq, qəlbən daha təmiz olmaqda kömək eləsin, onlarda insana sevgi, bəşəriyyətin tərəqqisi və humanizm ideallarına inam aşılasın. Əgər mən bunu azacıq da olsa bacarmışamsa, xoşbəxtəm".

Məsələ bundadı ki, sənət elə zatən də insanın-insanlığın yetişməsi, sevinci, səadəti, problemlərinin, ağrılarının ifadəsinə xidmət etməlidir. Bəli, "qəlbən daha saf olmaq", "insana sevgi" ilə yaşamaq xoşbəxtliyə aparan yolda çox vacibdi. Ancaq rejimin tələbi başqa idi axı, zəhmətkeş xalq yox, zülmü xoşbəxtlik kimi yaşamalı olan kütlə tərənnüm edilməli idi... Həm də son dərəcə böyük istedadla... Təsadüfi deyil ki, hələ 1954-cü ildə Şoloxov SSRİ Yazıçılarının II qurultayındakı çıxışında bu məqamlara ciddi və tarixi aydınlıq gətirmişdi:

"Xaricdəki pis niyyətli düşmənlər Sovet yazıçılarının partiyanın diktəsi ilə yazdıqlarını deyirlər. Vəziyyət bir qədər fərqlidir: hər birimiz ürəyimizin əmri ilə yazırıq, ürəyimiz isə sənətimizlə xidmət etdiyimiz partiyaya və doğma xalqımıza məxsusdur".

Bu sözlərdən sonra kim nə deyər ki?! Nə yuxarıların, nə də qara camaatın bu sözlərə hansısa şərhi ola bilər... Uşaqlığı, yeniyetməliyi Birinci Dünya müharibəsinə, İnqilab illərinə təsadüf edən, artıq məşhurluğa çatandan sonra da "Pravda" qəzeti müxbiri kimi İkinci Dünya müharibəsində cəbhədə işləyən yazıçı həyatın hər üzünü görmüşdü, elə "Sakit Don", "Don hekayələri", "Oyanmış torpaq", yaxud yarımçıq qalmış "Onlar vətən uğrunda döyüşürdülər" əsərləri dəqiq müşahidələrinə, həyatdan gələn təsvirlərinə görə sevilirdi. Doğrudur, bir qayda olaraq, hər yeni çıxan mətn hökumət tərəfindən tərifi gəlməmiş tənqid də edilirdi, təftiş də, amma hər halda bu qədər zaman keçəndən sonra da sevərək oxunan əsərlər klassika kimi təsdiqini tapıb. Əslində, Şoloxovun rejimin, yoxsa xalqın yazıçısı olması məsələsi hələ də bir çox müzakirələrə, polemikalara yol açır... Mənə görə bu sualın ən ciddi və birmənalı cavabı "İnsan taleyi" əsəridir. 1956-cı ildə 7 günə yazılan və "Pravda" qəzetində dərc edilən hekayə yarım əsrdən çoxdur ki, maraqla oxunur... İnanmıram ki, kimsə bu əsəri göz yaşlarsız mütaliə edə bilsin. Hələ Sergey Bondarçukun əsər əsasında ekranlaşdırdığı eyniadlı filmin bu gün də hansısa kadrları sosial şəbəkələrdə tirajlanır, hətta əsərdən xəbəri olmayan yeni nəsillər də təsirlənirlər. Axı mövzu müharibədirsə, ailəsini, övladlarını itirmiş insan varsa, göz önündə və onun əsirlikdə çəkdiyi zülmlər, sağ qalmaq üçün keçdiyi dəhşətlər iri plandadırsa, necə biganə qalmaq olar?! Əsərin qəhrəmanı - az qala möcüzə nəticəsində sağ qalmış Andrey Sokolov başına gələnləri, faşist əsirliyində yaşadığı müsibətləri təsadüfən gördüyü adama danışır və balaca Vanya bütün bu böyük faciənin təsviri içərisində "kiçik epizoddu"... Amansız müharibədə ən çox günahsız körpələr əziyyət çəkir. Və mənə görə yazıçının hər incəliyinə kimi göstərməyə çalışdığı müharibə dəhşətləri məhz kimsəsiz qalmış uşağın - Vanyanın sayəsində bütövləşir. Yeməkxanalar ətrafında var-gəl edib bir qarın yeməkdən ötrü xeyirxah adamların münasibətini gözləyən körpə birdən-birə "atasına" qovuşur. Düşünürəm, əgər Sokolov sağlamlığını, evini, ailəsini, övladlarını müharibədə itirəndən sonra qayıdıb gəlib vətənə xidmət etsəydi, bu olardı sosializm-realizmi. Yaxud da son anda yeganə sağ qalmış oğlu döyüşdə həlak olanda Sokolov gicgahına güllə sıxsaydı, bu, sentimentalizm və hətta hind filmi estetikasına dönərdi. Yazıçı müharibənin öldürdüyü və ordan sağ çıxmış adamları eyniləşdirir, ümumiləşdirir. İnsan insandı və müharibə onun xislətini üzə çıxarmaq üçün ən münbit şəraitdi. Hekayədə olduğu kimi - bir faşist həkim kömək edib olmazın əzabdan qurtara bilər, özününkü satqınlığından qalmaz. Və gerçək sənət də məhz bu həqiqəti deməli, anlatmalıdı...

XX əsr Sovet ədəbiyyatının əsas mövzusu elə müharibədir... K.Simonovun "Dirilər və ölülər"i, "Gözlə məni" şeiri, A.Tvardovskinin "Vasili Tyorkin" poeması, B.Polevoyun "Əsl insan haqqında povest"i, Y.Bondarevin "Qaynar qar" romanı, V.Astafyevin "Lənətlənmiş və öldürülmüş" əsəri ağır müharibənin hər üzünü bədii sözlə əbədiləşdirib. Bu mənada bizim ədəbiyyatımızda H.Abbaszadənin "General", Əbülhəsənin "Dostluq qalası" əsərləri xüsusi qeyd olunmalıdır. Və qəribədir ki, bütün böyük qələbəyə baxmayaraq bu əsərlərin bir çoxunda müharibənin ağrısı, acısı, qəddarlığı ön plandadır. 1942-ci ildə Rəsul Rza Krım cəbhəsindən (ora müxbir kimi ezam olunmuşdu) Nigar xanım Rəfibəyliyə məktubunda yazırdı:

"Yanmış evin qapısında palçığa batmış uşaq oyuncağı, dəmir pilləkənin yanında dəlik-deşik olmuş papaq görmək olur. Gecələr küçəyə çıxanda adama elə gəlir ki, bütün dünyanın ən qaranlıq yeri buradır. Zülmət o qədər qatıdır ki, ixtiyarsız ağaca, daşa deyil, bu zülmətin özünə dəyib əzilməkdən, yaralanmaqdan qorxursan.

Gündüz gördüyümüz insan, insandır. Sən heç bir zaman bu qədər bir-birinə bənzəyən insanın olduğunu təsəvvürünə gətirə bilməzsən. Bildiyin palçıq məhfumu burda tamam başqa mündəricəyə malikdir. Buralar palçıqdır desəm, sənə heç bir şey deməmiş olaram. Şəhərin içi dizə qədər qara maye ilə doludur. Bəlkə də bu palçıqdır, lakin insanları, atları, arabaları, ağacları, daşları boyayan bu qara həlimin nə əvvəli var, nə də axırı var".

Qəribədir ki, Şoloxov "İnsanın taleyi"ndə məhz bu kiri təsvir edir, müharibənin sözün həqiqi və məcazi mənasında iyrəncliyini, çirkini, "nə əvvəli, nə də axırı olmayan" eybəcərliyini göstərir. Amma bütün bu çirkinliyin, kifirliyin içərisində pak olan Vanyadır, elə Sokolov da əslində, Vanyanın yaşaması üçün sağ qalıb.

"Aman Allah, bu vaxt heç bilirsən nə oldu?! O, boynumu qucaqladı, üzümü, gözümü, dodağımı, alnımı öpməyə başladı, özü də ardıcquşu kimi elə nazik səslə çığırdı ki, kabinədə ayrı heç bir səs eşitmək olmadı. Dedi ki: "Atacan, əzizim! Mən bilirdim! Mən bilirdim ki, sən məni tapacaqsan! Hər necə olsa tapacaqsan! Mən səni çox gözlədim, deyirdim, görəsən, sən məni haçan tapacaqsan!". O mənə sıxılmışdı, bütün bədəni, küləkdə əsən xırdaca ot kimi titrəyirdi. Mənim də bütün bədənim titrəyirdi, əllərim əsirdi, gözlərimə elə bil duman çökmüşdü... Onda necə oldu ki, maşının sükanını əlimdən buraxmadım, buna ancaq təəccüb etmək olar!".

Vanya, onun inamı, bapbalaca ürəyinə yerləşən böyük ümidləri, "bilirdim" demək qeyrəti müharibədən sonra da həyatın davam etməsi üçün təməldi, qığılcımdı, başlanğıcdı... Yazıçının əsirlikdən xilas olmuş adamın sonrakı taleyini bu yerə gətirib çıxarması boşdan deyildi. Axı Stalinin ölümündən sonra əsirlər haqqında yeni qərar qəbul edilənə kimi bu cür adamlar, faşist əsirliyindən xilas olanlar öz vətənində sürgünə məruz qalır, cəzalandırılırdı. Rejimin simasını göstərən, qəddarlığını ifadə edən ən dəqiq detallardan biridir bu... Vətən uğrunda döyüşən, olmazın zülmlərdən keçib hansısa möcüzə ilə sağ qalan, düşmən işgəncələrindən zorla qaçıb qurtulan adamı öz doğma yurdunda da cəzalandırırmışlar. Şoloxov bu əsəri ilə məhz əsir taleyinə diqqət çəkməyə çalışırdı. Özü də ovda olarkən, 1946-cı ildə təsadüf nəticəsində tanış olduğu adamdan eşitdiyi bu həyat hekayəsini on il sonra qələmə alması təsadüf idimi?! Məncə, yox, 1953-cü il Stalinin ölümü və burdan başlanğıc götürən mülayimləşmə belə mövzuların yazılmasını zəruri edirdi...

Ümumiyyətlə, müxtəlif yazıçıların tarixi şəraiti izləmək, vəziyyəti müşahidə etmək və mühüm olanları yazıb əbədiləşdirmək məsələsinə yanaşmaları fərqli idi... Gələn yazıda fərqlər haqda...

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 15 iyun. S. 13.