Thanassis Lallasın Milorad Paviçin vəfatından öncə onunla roman anlayışı, sənətin mənbəyi, məqsədi, mənası və atalarının miras buraxdığı təsirdən bəhs edən müsahibəsi

Thanassis Lallas: - Sizi diqqətlə izləyirəm. Reaksiyalarınız uşaq reaksiyaları kimidir. İlk baxışdan ən tanınmış serbiyalı yazar olduğunuzu anlamaqda çətinlik çəkdim.

Milorad Paviç: - Aydındır ki, elə bu şəkildə də hiss edirəm. Dünyaya sanki onu birinci dəfə görürmüş kimi baxmağa çalışıram. Yaşamağa və yazmağa davam edə bilmək üçün yazdığım kitabları unudaraq ətrafımı izləməyə çalışıram.

Thanassis Lallas: - Yazdığınız kitablar yazmaq üçün bir maneədirmi?

Milorad Paviç: - Ağlınızdan yazdığınız kitabları çıxarmasanız, yenisini yaza bilməzsiniz, çünki hər kitab başladığınız yerə qayıtmağı tələb edir.

Thanassis Lallas: - Fikrimcə, romanın girişi və sonu onun ən çətin hissələridir.

Milorad Paviç: - Romanlarımda giriş və sonu aradan qaldırmaq üçün əlimdən gələni edirəm. Məsələn, "The Inner Side of the Wind" kitabının iki girişi var. Kitabı istədiyiniz tərəfdən oxuya bilərsiniz. "Xəzər lüğəti"ndə isə ürəyiniz istədiyi hekayədən oxumağa başlaya bilərsiniz. Ancaq yazarkən, romanın bütün giriş hissələrinin ardından gələn bütün girişlərdən əvvəl və sonra oxunmasının vacib olduğunu unutmayın. Mən klassik oxu şəklindən, yəni başdan başlayıb axıra kimi oxumaqdan uzaqlaşmağı bacardım. Ən azından, bu günə kimi bacardım.

Thanassis Lallas: - Kitabda birdən çox giriş və son olduqda klassik giriş və son anlayışını aradan qaldırmış oluruqmu?

Milorad Paviç: - Girişi və sonu aradan qaldırmaqdan ziyadə, özümüzü bir növ daha sərbəst hiss edirik.

Thanassis Lallas: - Hər bir başlanğıcın son olduğuna inanırsınız?

Milorad Paviç: - Xeyr, bu doğru deyil.

Ancaq yenə də "doğuşla başlayan, ölümlə bitər" deyə bir söz var. Bəli, belə. Öz həyatımda bu bir yönlü gedişatdan qaça bilmədiyim üçün, heç olmasa romanlarımda bacardığım qədər bunun qarşısını almağa çalışıram.

Thanassis Lallas: - Sizcə, fantastika insanların həyatın "reallıqlarından" qaçmaq üçün istifadə etdikləri bir silahdırmı?

Milorad Paviç: - Reallıqla fantastika arasında ciddi sərhədlər yoxdur. Azad ruhlu hər kəs bu iki dünya arasındakı sərhədləri görməzdən gələ bilər. Bir yazı olaraq mən bunu tez-tez edirəm. İnanıram ki, bir yazarın ən böyük qabiliyyəti reallıq və fantastikanı tək bir dünya kimi görmək bacarığına qovuşmasıdır.

Thanassis Lallas: - Sizi izlədiyim zaman, yolda trafik axınına tərs avtomobil istifadə etdiyinizi gördüm. Qorxmursunuzmu?

Milorad Paviç: - Uzun müddətdir "Yazdıqlarınızın yaxşı olduğunu və ya nəticənin yaxşı olduğunu, insanlar tərəfindən qəbul olunduğunu hardan bilirsən?"ni özümdən soruşuram. Çox uzun bir müddət ən yaxşı olanın ən çox sevdiyiniz şeyi yazmaq olduğunu düşünürdüm. İndi bilirəm ki, bu doğru deyil.

Thanassis Lallas: - Sizə görə, bizi ən yaxşıya doğru aparacaq həqiqət nədir?

Milorad Paviç: - İnanıram ki, ən yaxşı qorxunun ən yüksək səviyyədə olduğu vaxt ortaya çıxır. Qorxduğumuz bir şeyə yaxınlaşdıqca ən yaxşısına yaxınlaşırıq. Qorxu bizi aşırılığa doğru sürükləyir, həqiqi ekstremala aparır. Ancaq bu nöqtədə həqiqəti tapa bilərik. Beləliklə, əslində qorxunun yaratmaq potensialınıza xidmət etdiyini düşünürsünüz. Tam olaraq bu, bəli... Yalnız qorxu. Qorxu bizi hədəfə aparır. Qorxu bizi düzgün formatda idarə edir. Əlbəttə ki, bu, ədəbiyyat üçün keçərlidir.

Thanassis Lallas: - Sizi narahat edən bir qorxunuz varmı?

Milorad Paviç: - Həyatımda və yolumda hər cür qorxu hiss etdim. Hamısını medallar kimi sinəmin üstündə qürurla daşıdım. Qorxu yazarın ən qədim dostudur. Hal-hazırda ən azı uşaqlığımda olduğu kimi qorxuram. Qorxum heç qocalmadı. Mən bir uşaq kimi təklikdən çox qorxurdum. Gecənin ortasında evdə tək qalmaqdan qorxuram. Uşaqlığımda yaşadığım evin həyətində, dünən sizə göstərdiyim evdən qorxurdum. Xüsusilə işıqlar sönəndə həyətdən çox qorxurdum.

Thanassis Lallas: - Həyatınıza ilham qatan kimlər var?

Milorad Paviç: - Atalarım.

Thanassis Lallas: - Açıqlaya bilərsiniz?

Milorad Paviç: - Atamın ailəsini nəzərdə tuturam. Son iki yüz il ərzində bir çox ailə üzvü yazar imiş. İlk Paviç əsəri XVIII əsrdə çap olunmuş şeir kitabıdır. Özü Buddada bir rahibdir. Latın dilində danışa bilirmiş və ana dilində kitablar yazırmış. Ondan sonra bütün nəsillərdə ən azı bir yazar Paviç tapa bilərsiniz.

Thanassis Lallas: - Heyran olduğunuz və mən də onun kimi olacağam dediyiniz bir yazar varmı?

Milorad Paviç: - Bəli. Əmim Nikola Paviç. Özü şair idi. Ancaq yazarlarla ilk tanışlığım oxumaq vasitəsilə deyildi. Digər insanların söhbətlərindən öyrəndim bu haqda. Əslində, bu istiqamətdə iki şey məni qidalandırırdı: Serbiyanın şifahi ənənəsi və kilsədəki danışıqlar, eyni zamanda Bizans mədəniyyəti ənənəsi. Hər iki halda, şifahi ənənə vacib bir maddə idi.

Thanassis Lallas: - Yazı tərzində şifahi ənənə nə dərəcədə rol oynayırdı?

Milorad Paviç: - İnanıram ki, bir cümlə əvvəlcə qulağa çatmalıdır. Sözün öncə qulaqda gözəl səslənməli olduğuna inanıram. Ədəbiyyat haqqında düşündüklərimi düşünürsünüzsə, oxucudan çox, dinləyicini düşünürsünüz deməkdir. Bu vəziyyət də başqa bir problemi özü ilə gətirir, dinləyicinizi mürgülətməməlisiniz.

Thanassis Lallas: - Yuxunuzu gətirən yazarlar varmı?

Milorad Paviç: - Əksəriyyəti gətirir. O müəlliflərin kitablarını oxumaqdan çəkinirəm. Homerin yatmaq hüququ olduğuna inansam da, dinləyicilərini mürgülətmək hüququ olmadığına inanıram.

Thanassis Lallas: - Sizin üçün sənətin mənası nədir?

Milorad Paviç: - Mənə görə sənət bataqlıqda dayanan uzun ayaqlı bir quşdur. Daim batmamaq üçün hərəkət etməlidir. Sənət bir an belə dayansa batacaq.

Thanassis Lallas: - Yazarkən oxucunu düşünürsünüz?

Milorad Paviç: - Yazdığınız zaman oxucunu düşünməyə vaxtınız olmayacaqdır. Ancaq əlbəttə ki, gələcək oxucularınıza və özünüzə qarşı "yalan danışmamaq" məcburiyyətiniz vardır. Yazılarımı yazarkən, böyük yazar İvo Andriçin aşağıdakı sözlərini ağlımda saxlamağa çalışıram: "Yazıdakı əsas niyyət, oxucunu ağlatmaqdır, yazarı deyil!".

Thanassis Lallas: - Yazıdıqlarınızı nə zaman çap etdirməyə başlamısınız?

Milorad Paviç: - Təəssüf ki, ölkəmdə çap olunmaq üçün 1967-ci ilə qədər gözləməli oldum. 37 yaşım var idi. Buna görə heç bir ədəbi başlanğıcım olmadı. Bu gün nəyəmsə, onda da o idim. Ancaq şans həmişə sizinlə olmur. Mən yaşayan yazıçılar arasında ən pis vəziyyətdə olanam. Mən dünyada ən çox nifrət edilən millətin ən tanınmış yazıçısıyam.

Thanassis Lallas: - Sizcə, böyük yazıçı yaranır və ya olur?

Milorad Paviç: - İki yüz il əvvəl bir yazıçı kimi doğulmuşam. Avropanın ən böyük kitabxanalarında, atalarımın yazdığı kitabları tapa bilərsiniz. Bir şey yazanda atalarım məni hər zaman dəstəklədi. Hətta bəzən məni başa düşsünlər deyə, köhnə dildən istifadə edərək şeirlər yazdım.

Thanassis Lallas: - Kitablarınızı oxusalar nə düşünərdilər?

Milorad Paviç: - Beyinləri qarışardı.

Thanassis Lallas: - Yazarlar ümumiyyətlə nə edirlər? Dünyanın xaosuna bir nizam gətirirlərmi?

Milorad Paviç: - Bir sənət məhsulunun ətrafımızdakı xaosa bir nizam gətirə biləcəyini söyləməyin mümkün olduğundan əmin deyiləm. Heç vaxt Allahın qoyduğu nizama yeni nizam gətirmək kimi bir düşüncəm olmayıb. Əslində, mən sadəcə bu xaosu kitablarım vasitəsilə əks etdirmək istədim. Başqa heç nə. Bu, mənim üçün kifayətdir.

Tərcümə etdi: Nargis

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 19 iyun. S. 9.