Azərbaycan-tatar ədəbi əlaqələrinin pasportu

Akademik İsa Həbibbəyli və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İsmixan Osmanlının müəllifi olduqları "Qabdulla Tukay və Azərbaycan" monoqrafiyası Azərbaycan-tatar elmi-ədəbi əlaqələri kontekstində yazılmış, Qabdulla Tukayın həyatı və Azərbaycanla əlaqələrini bütün cəhətləri ilə əks etdirən monumental əsərdir. Əsər görkəmli Azərbaycan yazıçısı, dramaturqu Nəriman Nərimanovun (1870-1925) anadan olmasının 150 və onun dostu, tatar ədəbiyyatının klassiki Qabdulla Tukayın (1886-1913) isə 135 illiyinə həsr edilmişdir.

Azərbaycanda, xüsusən də ölkəmiz yenidən dövlət müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra Türk xalqları ədəbiyyatı ayrıca bir istiqamət olaraq inkişaf etməyə başlamışdır. Ayrı-ayrı türk xalqlarının ədəbiyyatı və bu ədəbiyyatların görkəmli yaradıcıları haqqında tədqiqatlar aparılmış, əsərlərindən tərcümələrin edilməsi prosesi sürətlənmişdir. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda da Türk xalqları ədəbiyyatı istiqaməti bütün cəhətləri ilə inkişaf etməkdədir. Bu istiqamətdə institutda iki şöbə: Türk xalqları ədəbiyyatı və Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri şöbələri fəaliyyət göstərir. İnstitutun direktoru akademik İsa Həbibbəylinin bu sahədə müəyyənləşdirdiyi və bir neçə ildə uğurlu nəticələr verən prioritet ondan ibarətdir ki, hər bir türk xalqının İnstitutda ayrıca tədqiqatçısı, doktorant və dissertantı olmalıdır. Akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə aparılan ardıcıl fəaliyyət, ayrı-ayrı türk xalqları ilə bağlı keçirilən konfranslar, çap olunmuş kitablar, yerinə yetirilmiş və ya prosesdə olan dissertasiya işləri bu prioritetlərin uğurla həyata keçməsinə xidmət edir. Əminliklə deyə bilərik ki, Ədəbiyyat İnstitutunda bu gün Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Qırğızıstan, Tatarıstan və digər türk xalqlarının ədəbiyyatı ilə bağlı qarşılıqlı əlaqələrimizi yüksək səviyyədə təqdim və təbliğ edə bilən işlər ortadadır.

Akademik İsa Həbibbəylinin və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İsmixan Osmanlının müəllifi olduqları və tatar ədəbiyyatının görkəmli klassiki, əsas siması sayılan Qabdulla Tukaya həsr edilən "Qabdulla Tukay və Azərbaycan" monoqrafiyası Azərbaycan-Tatarıstan ədəbi əlaqələrinə yüksək səviyyədə xidmət edən, qarşılıqlı elmi-ədəbi əlaqələrimizin pasportu hesab edilə biləcək monumental əsərdir. Monoqrafiyanın iki dildə, Azərbaycan və rus dillərində yazılması bu tədqiqatın daha geniş auditoriyada yayılmasına xidmət edən mühüm amildir.

Ədəbiyyat İnstitutunda görkəmli ədəbiyyat nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığına yenidən qayıtmaq zərurətindən yaradılan (akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə) "Sənətkarın elmi pasportu" seriyası ilə çap olunmuş "Qabdulla Tukay və Azərbaycan" monoqrafiyasında tatar klassik ədəbiyyatının banisi hesab olunan Qabdulla Tukayın həyatının əsas məqamları, xüsusən də Azərbaycanla əlaqəli dövrləri incəliklərinə qədər elmi mənbələrə istinad edilməklə təsvir edilmişdir.

Monoqrafiyanın "Qabdulla Tukay və Azərbaycan mətbuatı" fəslində qeyd olunur ki, Tukay hələ mədrəsədə oxuduğu illərdə Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı tərəfindən çap edilən "Şərqi-rus", İsmayıl bəy Qaspiralının "Tərcüman" qəzetləri ilə yaxından tanış olmuşdur. Yazdığı əsərlərindən də aydın görünür ki, o, "Şərqi-rus" vasitəsilə Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əli Nəzmi, Məmməd Səid Ordubadi və digər məşhur ziyalıların yaradıcılığı ilə tanış olmuş, oxuduqları onun yaradıcılıq yolunun formalaşmasına təsir etmişdir. Azərbaycan tənqidi realizm məktəbinin görkəmli yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin baş mühərriri olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalı Qabdulla Tukayın yaradıcılığına ciddi təsir etmiş və onun bir çox şeirlərində həmin izləri görmək mümkündür. Təsadüfi deyil ki, Tukayın əlində "Molla Nəsrəddin" jurnalı olan nadir fotosu bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Məhz "Molla Nəsrəddin"in təsiri ilə Tukayın özünün rəhbərlik etdiyi "Uklar", "Yaşen" və "Yalt-yolt" satirik jurnalları tatar dilində çap olunmuşdur. Hər üç jurnalda "Molla Nəsrəddin" jurnalından da istifadə edilmişdir.

Akademik İsa Həbibbəyli və dosent İsmixan Osmanlının müəllifi olduqları "Qabdulla Tukay və Azərbaycan" monoqrafiyasında Qabdulla Tukayla Azərbaycan satirik poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılıqları arasında bir sıra əhəmiyyətli tipoloji paralellər aparılmışdır. Mirzə Ələkbər Sabirlə Qabdulla Tukayın qısa yaradıcı ömürlərinin təxminən üst-üstə düşmüş (M.Ə.Sabir; 1903-1911, Q.Tukay; 1905-1913) və ictimai-siyasi mühitin gərginlikləri, problemləri hər iki şairin yaradıcılığını bir-birinə yaxınlaşdırmış və onun satira yaradıcılığında M.Ə.Sabirdən ustalıqla yararlanmasına, təsirlənməsinə şərait yaratmışdır. Monoqrafiyada iki görkəmli şair arasında əlaqələr, M.Ə.Sabirin Q.Tukayın satirik yaradıcılığına təsiri həm Azərbaycanda, həm də Tatarıstanda aparılmış tədqiqatlara müraciət olunmaqla və müəlliflərin özlərinin əldə etdikləri yeni elmi faktlar əsasında tədqiqata cəlb edilmişdir.

Qabdulla Tukayın Sabiri "Şərqi-rus", "Həyat" qəzetləri, "Füyuzat" və "Molla Nəsrəddin" jurnalları vasitəsilə tanıması, "Boynuburuq" imzası ilə yazdığı "Şikayət" şeirini tatarcaya çevirərək "Mollanın şikayəti" ("Mullanın zarı") adı ilə nəşr etdirməsi kimi məqamlar monoqrafiyada yüksək elmi yanaşma ilə öz əksini tapmışdır. Əsərdə M.Ə.Sabirin "Hop-hop" imzasına hörmət əlaməti olaraq Q.Tukayın satirik şeirlərinin bir neçəsini "Hüd-hüd" imzası ilə yazması vurğulanmışdır. Sonralar M.Ə.Sabirin ilk kitabını azərbaycanlı dostları vasitəsilə əldə edən Tukay ömrünün sonuna qədər onun satirik şeirlərindən faydalanmışdır.

Qabdulla Tukay Kazan Universitetində təhsil aldığı və orada yaşadığı illərdə bir çox azərbaycanlı tələbə və ziyalılarla təmas qurmuş, onlarla yaxın dostluq münasibətlərində olmuşdur. Monoqrafiyanın üstün məziyyətlərindən biri də Tukayın azərbaycanlı məslək dostları və onlarla nə zaman, hansı şəraitdə əlaqələri ilə bağlı mənbələrə əsaslanan məlumatların verilməsidir. Monoqrafiyada Azərbaycanla yanaşı, Tatarıstanda da aparılmış tədqiqatlara, arxiv sənədlərinə əsaslanılması mahiyyətə daha dəqiq elmi qiymətin verilməsinə xidmət edən amildir. Azərbaycanın istiqlal mübarizəsinin öncüllərindən olan Mir Hidayət bəy Seyidovun Kazanda təhsil aldığı müddətdə Qabdulla Tukayla olan siyasi əlaqəsi, dostluğu Lev Tolstoya ünvanlanmış olan məktubla (hər ikisinin məktubda imzası vardır) müəyyənləşdirilməsi aparılmış tədqiqatın dərinliyindən və məzmunundan xəbər verir. Xatırladaq ki, Mir Hidayət bəy Seyidovun həyatı və fəaliyyətinə dair bir çox faktlar əldə edilən sənədlər əsasında ilk dəfə olaraq bu monoqrafiyada təqdim edilmişdir. Və yaxud o zaman Kazan Universitetinin tələbəsi, sonralar dövrünün görkəmli alimi Rəhimbəy Məlikovun (Həsən bəy Zərdabinin qardaşı oğlu) Qabdulla Tukayla münasibətləri ilə bağlı Azərbaycan və tatar alimlərinin apardıqları tədqiqatlar, ortaya çıxardıqları faktlar haqqında ümumiləşmiş sözün deyilməsi, qarşılıqlı əlaqələrin mənzərəsini tamlığı ilə canlandırmağa xidmət edən məqamdır. Kazan Universitetinin Tibb fakültəsində oxumuş və daha sonra amansız repressiyanın qurbanı olmuş Əliabbas Qədimov da Qabdulla Tukayın tələbəlik dostlarından biri olmuş və tədqiqat işində bu barədə ətraflı yazılmışdır.

Azərbaycan-tatar ədəbi əlaqələrindən, xüsusilə Qabdulla Tukay və Azərbaycan mövzusundan danışarkən, görkəmli yazıçı, dramaturq və publisist Nəriman Nərimanov faktoru diqqət mərkəzinə gəlir. Monoqrafiyada Nəriman Nərimanov və Qabdulla Tukay mövzusu xüsusi olaraq işlənmişdir. Bu mövzu gələcək böyük tədqiqat işləri üçün də kifayət qədər zəngin material verməkdədir.

Kitabın bu hissəsində Nəriman Nərimanovla Tukayın qiyabi tanışlıqları; Nərimanovun Kazanda geniş yayılan mətbuat orqanlarında çap olunan yazıları, onun Zaqafqaziya Müəllimlərinin I Qurultayında dil uğrunda apardığı mübarizə və Tukayın buna cavab olaraq 1910-cu ildə "Məktəbdə milli ədəbiyyat dərsləri" dərsliyini yazması məqamları vurğulanmışdır. İki böyük şəxsiyyətin əyani görüşü Həştərxanda baş tutmuş və tədqiqat əsərində müxtəlif mənbələrə istinad edilməklə bu görüşlər daha ətraflı şərh olunmuşdur: "İki böyük şəxsiyyətin - dramaturq-yazıçı Nəriman Nərimanov və istedadlı şair-publisist Qabdulla Tukayın üzbəüz görüşləri isə Həştərxanda baş tutmuşdur. Əslində, hər ikisinin görüşünə səbəb çar üsul-idarəsinin zülmü olmuşdur. Onlardan biri - Nəriman Nərimanov bu zülmə qarşı çıxdığına görə polis və jandarmın gücü ilə məcburən Həştərxana sürgün olunmuşdu, o biri - Qabdulla Tukay isə həmin polis və jandarmın təqibindən qaçaraq könüllü surətdə Həştərxana "sürgün" olunmuşdur. Hər halda, necə olursa-olsun, bu bir tarixi görüş idi".

Əsərdə ölkəmizdə Qabdulla Tukay irsinin tədqiqi, tərcüməsi və təbliği işinin tarixinə nəzər salınmış, demək olar ki, görülən bütün işlərə layiqincə qiymət verilmişdir. Belə ki, sovet dövründə professor Pənah Xəlilovdan başlayaraq Əziz Mirəhmədov, Əziz Şərif, Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Anar, Vilayət Quliyev, daha sonralar, müstəqillik illərində Mənzər Həsənova, Paşa Əlioğlu, Ramiz Əskər, Nizami Tağısoy, Arif Əmrahoğlu, Xuraman Hümmətova, Almaz Ülvi, Eşqanə Babayeva, Fəridə Vəliyeva və başqa tədqiqatçıların yazdığı məqalələr, toplama-tərtib işləri, şairin yaradıcılığından edilən tərcümələrlə bağlı elmi ümumiləşdirmələr aparılmışdır.

Qabdulla Tukayın vaxtsız vəfatı Azərbaycan ictimaiyyətini üzmüş, onun ölümünə həsr edilmiş nekroloqlar mətbuatda çap olunmuşdur. Monoqrafiyada şairin ölümündən sonra Azərbaycanda onun şəxsiyyətinə, dərin məzmunlu yaradıcılığına olan münasibət bütün cəhətləri ilə öz dolğun əksini tapmışdır.

Monoqrafiyada ciddi elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr, görkəmli tatar klassiki Qabdulla Tukayın yaradıcılığına, onun Azərbaycanla əlaqələrin, orijinal baxışı ifadə etməklə bərabər, böyük qədirbilənliklə ona qədər həm Azərbaycanda, həm Tatarıstanda aparılmış tədqiqatlara toxunmaq, onlara münasibət bildirməklə dolğun mənzərə yaradılmışdır. Heç şübhəsiz ki, "Qabdulla Tukay və Azərbaycan" monoqrafiyası müstəqillik işığında Azərbaycan-tatar elmi əlaqələrinin yeni inkişaf mərhələsinə yüksəlməsinə xidmət edən dəyərli elmi əsərdir.

Mehman HƏSƏNLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 19 iyun. S. 28.