Ölü evin diriləri

"Vəziyyət ruscadır"

XIX yüzil rus nəsrinin "yox yerdən" yaranıb, inkişaf edib zirvəyə ucalması və əslində, sonrakı daha "müasir" əsrlərdə öz-özünü ötüb keçə bilməməsi çox müzakirə olunur. Brend tənqidçilərdən sadə oxuculara kimi çoxları - axı ənənə olmayan yerdə bu cür ədəbiyyat necə əmələ gələ bilərdi, - deyə çaşbaş qalırlar. Əlbəttə, indi ovcunda telefon olan hər kəs "İqor Polku dastanı", ya da "Zavallı Liza"da Puşkin, Lermontov, Tolstoy motivlərini tapıb çıxara bilər... Əşşi, ölüb gediblər, kim kimədi e? Hə, bəd ayaqda ağır ensiklopediyalardan beş-üç qəliz ifadə guppuldatmaq da elə böyük problem olmaz. Amma vallah, mənim niyyətim dastan açmaq, ya da məsələni qəlizə çəkmək deyil. Sadəcə, bu dövrün nəsri ilə ardıcıl məşğul olduqca bir ciddi məqamı dərk edirəm. Bu elə bir zamandı ki, gerçək ədəbiyyatın yaranması və inkişaf etməsi üçün böyük üçlük - yazıçı-tənqidçi-oxucu eyni gəmidədir. Hər yeni əsəri oxucu maraqla gözləyir, tənqidin səviyyəsi ədəbiyyatın səviyyəsindən qətiyyən geri qalmır. Puşkin günəşdir, bəli, amma yüz illər keçəndən sonra Belinskinin məqalələrini də oxuyub görürsən ki, bu mətnlər böyük günəşin yanında sönük deyil. Əksinə, sənətin cövhərini, dərinliyini, qeyri-adiliyini bəlkə elə müəllifin özü üçün də açan tənqiddir. Elə oxucu da peşəkar tənqidin sözünü, dəyərləndirməsini gözləyir və burda əsas olan güzəştsizlikdir. Şəxsi münasibətlər, qədəh, ya da maraq toqquşmaları, cəbhə fərqləri meyar deyil. Kimsənin tanımadığı biri mətni ilə yuxarı başa keçirilə bilər, məşhur və sevilən yazıçı növbəti zəif əsərinə görə kəskin tənqid olunar. Məhz Dostoyevski nümunəsində bu tezis öz təsdiqini tapır.

Bəli, kimsənin tanımadığı kasıb bir adam, əyyaş bir atanın oğlu - Fyodor "Bədbəxt adamlar" yazanda tənqid də, oxucular da onu ucaldıb yeni imza, fenomen kimi təsdiqlədilər. Sonralar "Yazıçı gündəliyi"ndə Belinskidən aldığı rəyi belə xatırlayırdı Dostoyevski: "Sizin üçün bir sənətkar olaraq həqiqət açılmışdır, onu vergi kimi, hədiyyə kimi qiymətləndirin və ona sadiq qalın; böyük bir yazıçı olacaqsınız!".

Yazıçı bu qiyməti aldığı anı ömrümün ən gözəl məqamı sayır və deyir ki, sonralar katorqada da həmin sözləri yada salıb ruhlanırmış. Beləliklə, romanı ilə ən ciddi sənət dairələrinə daxil olan, Nekrasovun "Yeni Qoqol" tərifini qazanan gənc başını itirməyə bilməzdi. Bir yandan da gendən gələn "oyunçuluq", əyləncə və içki aludəçiliyi... Nəticə isə başdan aşan borc və "Bədbəxt adamlar"ı aşmayan mətnlər. "Dvoynik"i də heç kəs başa düşmədi... Hələ üstəgəl, Fyodorun xasiyyətinin qəlizliyi, gah Turgenev, gah Nekrasov, gah elə Belinskinin özü ilə mübahisələri yaxşı yerə aparmırdı. Amma istənilən halda istedadı onu Mixail Petraşevski "cümə"lərinə gətirib çıxardı. Məşhur dərnəkdə müxtəlif əsərlər oxunur, ədəbi söhbətlər edilirdi. Elə Dostoyevskinin həbsi, ölüm hökmü və sürgünü də bu "mütaliə"lərdən birinin nəticəsində baş verdi. Belə ki, o zaman Qoqolun "Dostlarla yazışmalardan seçmələr"i çap olunanda Belinski ona cavab verir. "Müfəttiş" və "Ölü canlar" müəllifinin xalqı tənqid etməsi, onun xeyrinə olmayan fikirlərə düşməsi Belinskini hiddətləndirir. Və bu yaradıcı adamlar arasındakı mübahisə əslində, elə mövcud rejimin eybəcərliyini ifadə etmiş olur. Petraşevskiçilər isə, həmçinin də Dostoyevski Belinskinin cavabını proqram məqalə kimi oxuyub təhlil edirlər. Nəticədə hamı bir nəfər kimi tutulur və onlara ölüm hökmü verilir. Yazdığını yazıb, yaşadığını yaşamış adam üçün bu dəhşətli son özü də elə sənət əsərini xatırladır; edam anına bircə addım qalmış qərarın dəyişdirilməsindən petraşevskiçilərdən birinin başına hava gəlir, hətta. Bəli, son məqamda ölüm hökmü Omskda katorqa cəzası ilə əvəz olunur və yazıçı kəsilmiş cəzanın dörd ilini burda yaşayır. Doğrusu, bu faktın özü, sadəcə bir məqalənin oxunuşuna görə ölüm hökmü verilməsi rejimin yazılan və yazılmayan qanunları haqda düşündürür. Bir də "oxucularını" işə salan Belinskiyə cəza kəsilməməsi qəribədi. Sən demə, "çılğın Vissarionu" (Belinskini belə adlandırırdılar) xəstəlik -vərəm "xilas edibmiş". Gah alman, gah fransız həkimlərin əlində qalmış tənqidçini heç kəs sağalda bilmirdi, bir yandan da Çarın ideoloji-siyasi məsələlərlə məşğul olan III bölməsi məşəl ayağına çəkib söhbət edirdi onunla. Amma hər halda xəstəlik III bölmədən güclü çıxdı, öldürdü tənqidçini... Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" əsərinin Xəstəsini necə xatırlamayasan axı; Ölüm döşəyini "oraların sorğu-sualından" daha rahat bilən adam xəstələndiyi üçün sevinir. Görünür, elə 37-ci il də "tarixi ənənənin" davamı imiş... Həm görünən, həm də görünməyən, gizlin ovqatlar baxımından!

Hər nə isə, Dostoyevskinin ölümünə çox vardı hələ... Bu məqamı, ölümdən dönüşü, katorqa cəzasını Dostoyevskinin yazıçı kimi, doğuluşu kimi dəyərləndirmək olar. Amma burda başqa bir ovqat da var, sanki... Ömrünü başa vurduğuna inanan insanın sıfırdan, özü də o cür bir yerdə, yenidən hər şeyə başlaması. Yaradıcı adam üçün bundan çətin nə isə ola bilməz. Sanki itirdiyin yazını yenidən bərpa etmək kimidir. Söz sarıdan korluğun yox, ideyanı və mövzunu da yaxşı bilirsən, amma təzədən yazmaq, bitmiş saydığını təkrarlamaq həvəsi yoxdur. Soyuq almaz kimi kəsir, qaydalar sərt, şərait dözülməz və sən yaşamalısan, sağ qalmalısan. Yazıçı üçün isə yeganə xilas yolu bütün yaşananları yazıb azad olmaqdı. Çünki real məhbəsdən, gerçək katorqadan daha dəhşətli olan xatirələrdir... Müddətin bitdi və çıxdın, bəs yaddaşı nə edəcəksən, axı bütün azadlıqları mənasız edən düşüncədir. Fikrin orda qalıbsa, cismin də azad deyil demək! İnsan üçün cənnət də, cəhənnəm də xatirələridir. O ki ola dahi üçün...

Həm də Dostoyevski katorqadan sonra bir neçə əsər yazsa da, o qədər ciddi hadisə olmamışdı yazdıqları. Elə bir əsər ortaya qoymalı idi ki, "Bədbəxt adamlar"ı kölgədə qoysun. Və belə əsər "Ölü evdən qeydlər"dir... Omskda -katorqada olduğu 4 il müddətində müşahidə etdiyi məhbuslar, yaşam şəraiti, həbsxana qanunları bu əsərdə öz əksini tapıb. Təməl Sibirdir... Soyuq yerdə yaşamaq məcburiyyəti sadə məsələ deyil. Amma Dostoyevski yazır ki, burda "hava soyuq, xidmət istidir"...

"Təkcə xidməti deyil, bir çox digər baxımdan Sibirdə kef çəkmək olar. İqlimi gözəldir, çoxlu zəngin və qonaqpərvər tacirləri var, müxtəlif xalqların nümayəndələri son dərəcə firavan yaşayır, cavan qızlar qızılgül kimi çiçəklənir və son dərəcə mənəviyyatlıdırlar; küçələrdə ov quşları uçuşur və ovçuya özləri tuş gəlirlər; şampan şərabı ifrat dərəcədə çox içilir; kürüyə söz ola bilməz; məhsul bəzi yerlərdə birə-on beş olur... Ümumiyyətlə, torpaq bərəkətlidir. Sadəcə, ondan istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Sibirdə ondan istifadə etməyi bacarırlar".

Məncə, əsərin əsas ideyası, Dostoyevskinin demək istədiyi ən vacib yanaşma, fikir burdan başlanır. Soyuq Sibirin istiliyini, məhbəsdəki azadlığı, caninin içindəki insanı və heç bir cinayət işlətməmiş sadə bir məmurun, ya da gözətçinin murdarlığını göstərmək. Bu mənada belə qeyri-adi əsər reaksiyasız qala bilməzdi. Dövrün ən nüfuzlu söz adamları müəllifin dahiliyini və əsərin şedevr olmasını təsdiq edirlər. Tolstoy bütün heyranlığını "Onu sevirəm" ifadəsinə sığdırır, Gertsen müəllifi Dante ilə müqayisə edir, çoxları janrı və üslubu tamamilə yeni olan bu əsər haqqında sadəcə heyrət içində susurlar. Bircə Saltıkov-Şedrin əsərin səviyyəsini şübhə altına almaq istəyəndə müasirlərindən birinin çox sərt cavabını alır: "Ölü evdən qeydlər qanla yazılıb, vitse-qubernator mürəkkəbi ilə yazılmayıb". Bununla da cənab Saltıkov susur, çünki Dostoyevskinin zülümləri qarşısında onun çəkdiyi sürgün və hətta cəza müddətində vəzifəcə qabağa getməsi gülməli iş idi. Elə Dostoyevski də Şedrinin iradlarına özünəxas ironiya ilə cavab verir - hə, axı onu da bir vaxt "bölməyə" (bu ifadə ilə Saltıkovun sürgününü kiçildir) aparmışdılar, bilir belə şeyləri...

Beləliklə, hər kəs tərəfindən sevilən və özündən sonrakı nəsil yazıçılara, təkcə rus yox, dünya nəsrinə, fəlsəfəsinə, ictimai fikrinə təsir edən əsər və müəllif... Məncə, əsas sirr gerçəkliyin yazılmasındadır. Əgər bir anlıq "Ölü evin" yazıçı fantaziyası olduğunu düşünsək, o zaman müəllifin düşüncələrinə heyrət edərik, ağrısını ağla gətirib havalanarıq, onu faciə qəhrəmanı sayarıq. Amma "ölü ev" real həyatı əks etdirdiyi üçün dəhşətə gətirən sadəcə dünyadı, faciə qəhrəmanı isə Xeyir və Şərin döyüş meydanı olan zamandı...

Rus tənqidi Omskdakı o "sahə"nin ərazisinə, Dostoyevski ilə eyni vaxtda orda olan məhbusların şəxsi işinə və gündəliklərinə, hətta hər adama düşən kvadrat metr yerə kimi, qidanın və suyun tərkibinə kimi hər şeyi araşdırıblar. Məlum olur ki, yazıçı ilə birgə cəza çəkən 150 nəfərdən çox olub, onlardan 60-nın dəqiq prototipi var əsərdə. Yəni bura düşmə səbəbləri və xarakterlərini göstərən ən incə detallar. Mənə görə isə əsərin ən maraqlı qəhrəmanı elə Aleksandr Petroviç Qorençikovdur. Yazıçı əsəri onun qeydləri, gündəlikləri kimi qələmə alır. Ümumiyyətlə, kiminsə gündəliyini, əsərini, qeydlərini üzə çıxarmaq ənənəsi rus nəsrində geniş yayılmışdı; Puşkin Belkini, Lermontov Peçorini, Şedrin arxivariusu bir növ özünü gizlətmək üçün bədii priyom olaraq işlədiblər. Lakin Dostoyevskinin niyyəti memuar janrından qaçmaq idi və Aleksandr Petroviçin vasitəsilə buna nail olur. Eyni zamanda onun özünün də xarakterini yazmaqla əslində, həbsxana, katorqa qanunlarının qələm adamına təsirini ifadə etmiş olur:

"Qışda evə qayıdanda öyrəndim ki, Aleksandr Petroviç bu payız tənha vəziyyətdə vəfat edib və hətta bir dəfə də olsun həkim çağırmayıb".

Tək bu cümlə ilə Qorençikov haqqında təsəvvür yaranır. Tək qalmaq üçün yeganə fürsətdən istifadə edib adam. Çünki elə həmin qəhrəman deyir ki:

"Məsələn, heç cür təsəvvürümə gətirə bilməzdim ki, burda dəhşətli və əzablı nə var: axı, mən bütün bu onillik katorqa həyatımda bir dəfə də olsun, bir dəqiqə belə tək qalmayacağam? İşdə daim mühafizə dəstəsinin nəzarəti altında, evdə iki yüz yoldaşımla birlikdə olacağam və bir dəfə də olsun tək qalmayacağam!".

Təkliyin, tənhalığın bəzən dərd-bəla, kimsəsizlik kimi yozulduğu dünyanın digər üzünü göstərir yazıçı. Tək qalmaq sadə bir insan tələbatıdı, amma burdasansa, hər şeyi kollektiv şəkildə etməyə məcbursan. Yemək, içmək, gəzmək, havaya çıxmaq, hətta tualet ehtiyacı hər kəsin gözü önündə baş verir və bütün bunlar insanı sındırmaq, aşağılamaq üçün üsullardı. Ona görə də yazıçı özü bu üsulları belə şərh edir:

"Bu sistem insanın həyat cövhərini sorub çıxarır, onun ruhunu zəiflədir, onu qorxudur və sonra mənəvi cəhətdən qurumuş, yarıdəli cəsədi islah olunmanın və tövbənin nümunəsi kimi təqdim edir".

Söhbət katorqa şəraitindən, həbsxana sistemindən gedir. Amma elə bu cümlələrin və məhbəsdəki qanunların dərinliyinə gedəndə bir sual yaranır; məgər bunlar hürr dünyanın qaydalarından çox seçilirlər? İnsanı qorxudub, həyat cövhərini qurudub, zəiflədib sonra cəmiyyətə nümunə kimi göstərən təkcə həbsxanalardırmı? Bilmirəm!

Dostoyevskinin "Ölü evi"ndə müsbət qəhrəman yoxdur. Cinayət etmiş, hətta ən doğma adamını, ailə üzvünü qətlə yetirmiş adamlar içərisində Şər daha üstün gəlir, şübhə yox. Amma yazıçı bunları da elə yazır ki, adam uşaq vaxtı qolunda "nakolka" gördüyü adamlardan çəkindiyi üçün, onları təhlükəli saydığı üçün özünü qınayır. Hər kəsin əməllərinin səbəbi var, hər insanın bir həqiqəti var və Sənət elə bunları anlamaq üçündü. Fyodor Mixayloviç də bunu edir. İlk dəfə cinayətkarı da anlamağa və onu bu yerə gətirən səbəbləri açmağa çalışır. Və çox qəribədir ki, bu əsərdə işıqlı surətlər ancaq qafqazlılardı... Ailəsinə, evinə həqarətə görə cinayət işlədib düşmənini öldürən Akim Akimoviç və Dağıstan tatarı kimi təqdim olunan Aley, üç qardaş məhbusun balacası. Dağıstan tatarları deyiləndə söhbətin azərbaycanlılardan getməsinə şübhə yoxdur. Müəllif onları çox işıqlı, hədsiz tərbiyəli göstərir və bizə aid bir tarixi gerçəkliyi də yazır. Deyir ki, Aley qardaşlarının sözündən çıxmadığı üçün səfərə çıxır və ermənilərlə qarşıdurmada cinayət işlətdiyinə görə bura düşür. Beləliklə, böyük-kiçik məsələsində nümunə olmağımız və ermənilərlə münaqişədə hər zaman ziyan çəkməyimiz Dostoyevskinin belə yazdığı məsələdir. Amma mənə görə, təkcə bizim yox, bütün xalqların ağrısı, problemi, bəlası bu və ya digər şəkildə "Ölü ev"də var. Elə yazıçı özü də bütün digər əsərlərini və qəhrəmanlarını bu evdən çıxarıb. Bu məhbusların içərisində Raskolnikovu da, Knyaz Mışkini də, Karamazovları da görmək olar.

"Ölü evdən qeydlər" belə bitir:

"Qandallarımızı mühəndis emalatxanasında elə bizim məhbuslarca çıxartdılar. Yoldaşımın qandallarını çıxaranacan gözlədim, sonra isə zindana yaxınlaşdım. Dəmirçilər arxadan ayağımı qaldırdılar, zindanın üstünə qoydular... Onlar vurnuxur, daha tez və daha yaxşı etmək istəyirdilər.

- Əvvəlcə qadağı, qadağı fırlat!.. - deyə başçı əmr verirdi. - Onu zindanın üstünə qoy, bax belə, yaxşıdır... İndi çəkiclə vur... Qandallar düşdü. Mən onları yerdən qaldırdım. Bir qədər əlimdə tutmaq, onlara sonuncu dəfə baxmaq istəyirdim. Sanki indi təəccüblənirdim ki, onlar bir az bundan qabaq mənim ayaqlarımda idilər.

- Hə, Allah amanında! Allah amanında! - məhbuslar kəsik-kəsik, kobud səslə, amma sanki, nədənsə, razı halda deyirdilər.

Bəli, Allah amanında! Azadlıq, yeni həyat, dirilmə... Bu, gözəl andır!".

Bax o qandalı götürüb baxma anında öz xaçını, çarmıxını kürəyində daşıyan Allah oğlunu necə xatırlamayasan. Bu sənin xaçındı, özün onu daşımalısan... Qandal da belədi, məncə. Ona görə qəhrəman onunla çətinliklə vidalaşır. Ya da vidalaşmır, bilmirəm. Amma onu bilirəm ki, Dostoyevski insanın hər halını yazmış sənətkardı. Və "Ölü evlər"in timsalında məhbəs həyatı yazılıbsa, "Sinayət və Cəza"da insanın buna qədərki halı, ovqatı, iddiası və gözləntiləri qələmə alınıb. Raskolnikovu Ölü evə aparan səbəblər haqqında isə gələn dəfə danışacam...

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 6 mart.- S.14-15.