Nağılçıların qətli

Əslində, hekayə nədir? İnsanlar bunu niyə yazır, niyə bir-birlərinə danışırlar? Yazılmayan hekayələr, danışılmayan nağıllar da var. Nağılın hər dəfə danışılması onun yeni doğuşudur, bu eyni zamanda başqa birisinin təhkiyəsində, əhvalatı danışmaq və çatdırmaq tərzində boy göstərən, hər təsadüfdə dünyanın, nağılı danışan və dinləyənin, onların yan-yörəsindəki hər şeyin içindən səssizcə keçən, elə buna görə də hər şeydə "barmaq izini" qoyan sirdir, özü də gec-tez faş olacaq bir sirr... Hekayə danışılmağa macal tapmamış nağıllardır, yəni sükut içində boğulmuş, son anda səsi yazı formasında insanlara çatan sirlərdir, - bütün hallarda hər ikisi sirdir. Məlum fikrə görə, dünya bizə yalnız və yalnız onun haqqında deyilənlər vasitəsilə çatır, yəni əslində, biz dünyanı birbaşa "görmürük", ədəbiyyat bizim dünyada nəsnələri, onların mahiyyət və mənasını göstərən gözümüzdür. Məşhur fikirdə elə belə də deyilir: tez bir zamanda gözlə görüb qulaqla eşitdiklərimiz ancaq bu konseptin daxilində mənalanır. Dünyada, gerçəkilk müstəvisində adicə bir işıq zolağına yer eləmək, zülmət olan sahəni iynə ucu boyda işıqlandırmaq üçün hər gün, hər tərəfdən başımıza leysan kimi əhvalatlar yağır. Hekayə onların ən kiçik vahididir. Yeni romanın məşhur nümayəndəsi, həm də tənqidçi və esseist olan Mişel Bütor bu münasibətlə yazırdı: ""Nouvelle" bilirsinizmi nədir, - kimsə qışqırır, - indiyəcən deyilənləri bir kənara qoyun, o şeylər indi tamam başqa cür deyiləcək". Gözlənilməz bir şey görən adam o şeyin, o "xəbər"in (nouvelle) daşıyıcısına çevrilir, onu özündə daşıdıqca qəribə diffuz münasibətlər şəbəkəsi formalaşır. Nəhayətdə sosial səciyyəli hekayət, bu kiçik dünya bilgisi mütləq deformasiyaya uğramalıdır". Burada, bu istinadda bir məqam maraqlıdır: diffuz münasibətlər şəbəkəsi. Aldığımız hər bir xəbər, eşitdiyimiz hər bir informasiya içimizə, ruhumuza nüfuz edir, biz onu öyrənib bitirməmiş o bizi fəth edir və gəldiyi yerlərə xəbər çatdırır, o yerdən başqa informasiyalar gəlir, içimizə, ruhumuza nüfuz edən xəbərlər bölünüb-parçalanır, başqa sözlə, özümüzün də xəbəri olmadan ruhumuzda ayrılan sahədə dünyanın özgələşmiş, bizə yad olan obrazı yaranır. Bu obrazı kəşf etmək adına nağıllar uydurur, hekayələr yazırıq. Hətta ən realist, gündəlik qayğılarımızdan danışan hekayənin də o ən kiçik, elementar vahidi olan "hekayətin" içində ikinci həyatımız başlayır.

Bütün "izm"ləri kənara qoysaq, zənnimizcə, insanlar iki tip hekayə yazmağı xoşlayırlar. Birincisi, sırf hadisəni çatdırmaq, danışmaq adıyla, onun vasitəsilə bu və ya digər işarələrin altında gizlənən mətləbləri çözmək üçün, şübhəsiz ki, təhkiyə strategiyasında, sırf təhkiyə diliylə. İkincisi, ifadə edilməsi çətin olan mətləbi təsvir edən hekayələr, yəni yazının sirrindən bəhs etmək.

Bu hekayələrdən biri də modern türk nasiri Ahmet Bükenin (Əhməd Bükə) "Selincerin kitabələri" hekayəsi məhz ikinci tipə aiddir və onun haqqında danışmaq hekayəçilikdə yayğın olan texniki və poetik elementləri çözmək anlamına gələ bilər.

Hekayədə qəribə bir mistik aura var, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hansısa konkret hadisə, hekayət, yaxud olay deyil, indiyə qədər və bundan sonra, ta sonsuza qədər danışılacaq nağılların, yazılacaq hekayələrin sözlə ifadə edilməsi mümkünsüz olan sirri "təsvir edilir". Selincer kitabələri vasitəsilə. Hekayədə "kitabə" metaforası müəllifin (Əhməd Bükənin) təxəyyülündəki hekayəçilik, dayanmadan, sonsuza qədər bildiklərini nağıllamaq konseptini mükəmməl ifadə edir (yazmaq, uydurmaq, sonu bildiyin nəsnənin sonsuz təbiətini aşkarlamaq inadı ilə...). Dünyaya nağılçılar, hekayət söyləyənlər göndərilir, onlara gülür, kötəkləyirlər, öldürür, sağ qalmaq üçün sarındıqları, ruhlarının çökdüyü ağaclar yandırırlar. Əmirlər əmrini verib dünyanı qan çalasına döndərir, kasıblar uçurumun ağzında, zənginlər göylərin yeddinci qatında yaşamaqda davam edirlər, dünyanın nizamı ədalətli tərəfə dönmür ki dönmür, yəni nə ədalət var, nə haqsızlıq, sadəcə nağıl, sadəcə hekayələr var, onları dinləmək, düşünmək, yeni nağıllar uydurmaq lazımdır. Hekayəçi günahsız olsa belə, əmirin hüzurunda (...İllərlə quraqlıq oldu, daha sonra 30 il sel altında qaldıq. Sonra yenə quraqlıq. Hər şey qurudu, siz yeni hekayəçi istədiniz, onun üçün dua etməyə başladız. Biz o nağılçını dərhal, sizin dualarınızı eşidən kimi göndərə bilərdik, ancaq gözlədik...) ucu şiş dəyənəklərlə kötəklənir. Göylərdən yerə hekayəçi niyə dərhal göndərilmir? "...İçinizdəki qorxunun nə qədər artacağını görmək üçün gözlədik. Bahar gəldi. Ağaclar çiçək açanda, sizə daha bir hekayəçi göndərdik. Əmir ondan niyə gəldiyini soruşdu. O isə dedi: "Məni sizə bütün hekayələri bilən göndərib". Əmir dedi ki, biz səni hava pis olanda çağırmışdıq, onda gəlmədin. Hekayəçi isə belə cavab verdi: "Siz çağıranda yox, mənə gəlmək əmri veriləndə gələ bilərəm". Əmir güldü. "Onda indi get" - dedi. Hekayəçi gülümsəyərək, "sizi dinləməyə məcbur deyiləm" - deyə cavab verdi. Yığışıb hekayəçini dəyənəklərlə döydülər". Burada ən maraqlı məqam nağıl məntiqindən uzaqlaşmaqla bağlıdır, göndərilən hekayəçilərin hekayəsi qanla yazılır, ölümlə möhürlənir. Hamı aldanır, qorxudan dərs almayan insanlar da, elə hekayəçilər də. Dünya, gerçəklik sonsuzdur, burda bir cərgədə hansısa nəsnələri "boy sırasına" düzüb, bu haqq, bu nahaqdır, - deməyə nəfəsin çatmaya bilər. Əmirin hüzurunda hekayəçinin başı yarılır, axan qanıyla o, yerə yazır ki, bu hekayə qiyamətə qədər silinməyəcək, heç bir zülm qarşılıqsız qalmayacaq. Ancaq qalır. Necə ki biz deyirik, nə eləsən, qarşına çıxacaq, ancaq o bizim içimizdə yaşayır, açılmayan güllə kimi... "...Hekayəçinin silinməyəcək dediyi yazı silindi. Hekayəçi səbr etdi. Hər gecə gəlib eyni yerə mürəkkəblə eyni yazını yazdı. Bəli, hər gecə yağış yağdı. Yazı səhərə kimi silindi. Buna görə hekayəçini çox ələ saldılar. Gecə yağan yağışlar bərəkət gətirdi. Ot çıxdı. Heyva böyüdü. Bal çoxaldı, inəklər doğdu, yeni doğmuş heyvanlar hərəkətə gəldi, heyvanlar cütləşdi. Varlıların qarnı doydu. Kasıblar belə, bolluqdan faydalandı. Hekayə bilən "bunda da mənim bilmədiyim bir hikmət varmış" - deyə düşündü".

Başqa bir həqiqət var: Hekayə bilən "bunda da mənim bilmədiyim bir hikmət varmış" - deyə düşündü. Bolluq içində üzən evlərdən birinə yollandı. Ona güldülər. Çörək verdilər. "Görürsən, bizim sənə yox, sənin bizə ehtiyacın var" - dedilər. Baxdı. Gördü. Getdi. Üstəlik, bu qövmün başına bir də fəlakət gəlmədi.

Natali Kremerin "Sonsuz sonluq. "Min bir gecə" nağıllarında təhkiyənin sürəkliliyi" adlı məqaləsi var. Məqalədə Əhməd Bükənin hekayəsində də ifadə olunan sonsuz təhkiyə metaforasından bəhs edilir. Müəllif deyir ki, əgər sonluğu "hər hansı müddətin hüdudu (sərhədi)" kimi anlayırıqsa təhkiyə bu sərhədin içində sürəklilik (davamlılıq) kimi necə imkişaf edir? Və bu baxımdan "Min bir gecə" nağıllarına nəzər salır (sonluq və müddət - sürəklilik). Yəni nağılların elə başlanğıcındaca Şəhrizadın ölümü əhvalatın sonu kimi bildirilir (Əhməd Bükənin hekayəsində ard-arda göndərilən hekayəçiləri bir-bir qətlə yetirirlər, yəni sonluq nəfəs dərmədən sonsuzluqla əvəzlənir, əsas nağılçı təhkiyənin bitməsinə icazə vermir ...), ancaq nağılda hər dəfə, hər bir təsadüfdə bu "plan" pozulur, bir tərəfdən nağıl (təhkiyənin məntiqi) dayanmadan təkid edir ki, əhvalat tamamlansın, başa çatsın, digər tərəfdən isə nağılın özü buna mane olur, əhvalat uzandıqca uzanır. Burada yuxarıda işlətdiyimiz "sürəklilik" termini üç məna çalarına malikdir: sadəcə davam etmək (əhvalatı uzatmaq...), ertələmək (nağılı ən maraqlı yerində kəsmək...) və sonluğa doğru təhkiyəni yavaşıtmaq və nəhayət, "vaxt qazanmaq" (yəni əhvalata mövcud çərçivəni qıran digər əhvalatlar qatmaq...). "Min bir gecə"də Şəhrizad nağılı o qədər maraqlı və füsunkar bir dillə nəql edir ki, bir məqamda sultan deyir: mən bu əhvalatın sonunu bilmək istəyirəm, danış... Ancaq son olmur, heç bir nağıl bitmir, daha doğrusu, bitməsi bilinmir, hər bir pasajda sonla sonsuzluq arasında daxili çarpışma gedir. Sultan üçün son olan nağıl məqamı Şəhrizad üçün davamlılıq və sürəklilikdir. Oxucu qarışıq hamını bəlkə əhvalatın özündən çox, onun sonu maraqlandırır, nağılın daxili enerjisi sonla sonsuzluq arasında balans yaradır, onu bitməyə qoymur.

Əhməd Bükənin hekayəsində növbəti dəfə göndərilən hekayəçi şikəst və topal olur, şahın hamilə olan beşinci xanımı onu görən kimi gülməkdən qəşş edir, qarnı yarılır və tələf olur. Şah ona hökm oxuyur: asılsın, ancaq bir qolu və bir ayağı olmayan adamı necə asasan? Buna görə şah onu tikə-tikə doğratdırır, hər tikəsini məmləkətin bir güşəsində qurutdurur, görk olsun deyə. Amma kimə? Olmur...

Gülüş və dünyanın sonu. Gülüş hadisəsində başlanğıc və son var, virtual şəkildə, məcazi anlamda, son heç zaman gəlmir. Molla Nəsrəddin və Bəhlul Danəndə lətifələrində sonsuzluq stixiyası, dünyanın sonsuzluğu, bütün anlam və mənaların qəribə şəkildə dünya deyilən meydanda oynaması, yoxa çıxıb görünməsi... ağıl çaşdırır. "Min bir gecə" nağıllarında da adi bir pauza, fasilə, nəfəs dərimi sadəcə sonsuzluq effekti yaratmaq üçündür.

Başa qayıdırıq: Əhməd Bükə üçün hekayə nədir? Onun sözlərinə görə, bir dostunla uzun-uzadı söhbət əsnasında özünü də anlamağa başlarsan, hekayə yazmaq də məhz o anlama gəlir. Daha doğrusu: "Hamımızın insan olmaqdan qaynaqlanan müşkülləri, yaxşı və pis tərəfləri maraqlandırır məni... Zehnimdə fotolar, qorxular, səslər, başqalarından dinlədiyim xatirələr daşıyan bir adamam...". Bu hekayəsində sözügedən kitabələr yerin altından tapılan daşın fərqli üzlərində oxunanlardır, amma daşın, daş kitabənin elə üzü var ki, hekayəçi olduğundan şübhələndiyimiz Ruhi bəy o yazıları oxudusa da dilimizə tərcümə etmədi...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 6 mart.- S.31.