Loqos Niyazinin fəlsəfə diskursu

Yaz və yazı hədiyyəsi

Niyə loqos?

Səbrinizi basın, hamısını deyəcəyəm və Siz, sizlər professor Niyazi Mehdini mənim tanıdığım orijinal, bənzərsiz Niyazi kimi tanıyacaqsınız, azərbaycanlıların mental dünyasında fəlsəfə lağımları açmış, müasir düşüncə metodologiyalarını barmaqlarının arasında təsbeh daşları kimi fırlada-fırlada axsaq ritmli, terminlərdən təngənəfəs cümlələr quraşdıran qısaboy, enlikürək fikir pəhləvanı Niyazi qismində tanıyacaqsınız.

Niyə orijinal və bənzərsiz?

Səbrinizi basın, hamısını deyəcəyəm və Siz, sizlər azərbaycanlıların milli təfəkkür tarixində Niyazi Mehdinin öz şəxsiyyətilə bir Budda tipini təcəssüm etdirdiyini, zaman-zaman karnavala meyillənib çan müdrikləri kimi davrandığını görəcəksiniz.

Niyə Budda?

Səbrinizi basın, hamısını deyəcəyəm və Siz, sizlər Şərq və Qərb mürşidlərinin bir şahmat taxtası ətrafına yığışıb Niyazi Mehdinin öz məqalələrində qurduğu "muncuq-muncuq oyunu" (Herman Hesse) tipli intellektual kombinasiyalara necə heyranlıqla tamaşa etdiklərinin şahidi olacaqsınız. Və nəhayət...

Niyə Niyazi?

Səbrinizi basın, hamısını deyəcəyəm və Siz, sizlər biləcəksiniz ki, Niyazi Mehdinin Moskva aspiranturasından Bakıya dönüşü ilə Azərbaycan humanitar elmində tamam yeni, fərqli bir səhifə vərəqlənir. Siz biləcəksiniz ki, fəlsəfə professoru qəşəng yazmır, dərin yazır: yazanda fikrin "kifiri"ndən qorxmur, "əsas mənadır, hərf deyil" postulatından çıxış edir; fikirlərdə arxetip ləpirlərini, libido simvollarını axtara-axtara, onların üzərindən toz-torpağı üfürə-üfürə, sözləri sındıra-sındıra, ləpəni gərzəkdən ayıra-ayıra cövhəri tapıb bir inci kimi mədəniyyət aləminmə təqdim edir. Və nə əfsus, Siz, sizlər onu da biləcəksiniz ki, 70 yaşı tamamlanmış Niyazinin anadan olduğu gün də "çətin və dolaşıq durumların kulturolojisi" (N.Mehdi) müstəvisində oxunur.

İndisə...

Fləşbək

...yəni keçmişə təsəvvür ekranında qayıdış və yaxud çağdaş kinematorqrafiyada keçmişin ruhlarını çağırmaq ayini.

Xatirələr pəncərəsinin şüşələrində kölgələr görünür...

Əhvalat vaqe olur 1977-ci il M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun birinci mərtəbə auditoriyasında.

Fəlsəfə dərsidir.

II kurs teatrşünas, rejissor, aktyor tələbələr geniş bir sinif otağına toplaşıblar: bir-birini görüb şadlanıblar, orda-burda kutlaşıb bərkdən-bərkdən söhbət eləyirlər, gülürlər, zarafatlaşırlar. Bu zaman əynində qalstuksuz qara köynək, tünd göy Levi's şalvar, belində enli qayış, çiyindən asma çantanı ağzı açıq bir şəkildə böyründən sallatmış dolu bədənli qarayanız cavan bir kimsə daxil olur içəri: hamı qəfil susur.

Tanımırıq.

Yüngül, ani şok: bizə dərs deyən müəllimlərin heç biri belə geyinmir, onlardan heç biri belə aşırı sərbəst qiyafədə dərsə gəlmir!

Yaşına rəğmən saçı tez tökülüb; gilas tumu boyda qara gözləri iri eynəyinin qalın linzaları altından biraz da balaca görsənir. Üz tipajına görə haradasa Ortaçağ miniatürlərindən baxan çatmaqaş monqolsifət kişilərə oxşayır.

Başlayır danışmağa. Bəlli olur ki, tələffüzü əməllicə problemli, xətalıdır: ara-sıra bir sözü üç-dörd dəfə tələsə-tələsə təkrarlayıb, o biri sözə keçir və çox vaxt nə dediyi anlaşılmır; Demosfen kimi Batal ləqəbini qazana bilər.

Tələbələr getdikcə nəzarətdən çıxırlar: onlar qeyri-adi müəllimlə qarşılaşınca coşub ipə-sapa yatmırlar. Sinifdə hay-küy güclənir. Mühazirəni iki-üç adamdan savayı dinləyən yoxdur.

Niyazinin isə heç nə vecinə deyil: nə əsəbiləşir, nə səsini yüksəldir, nə də ki kiməsə acıqlanır: sanki öz-özüylə söhbətləşirmiş kimi, qalın dodaqlarını şökləyə-şökləyə mühazirəsinin ardını gətirir. Bu dəm mən tuturam ki, müəllim Platonun ideyalar dünyasını sadə nümunələrlə izah etməyə həvəslidir. Diqqət kəsilirəm. Deyir ki, Platonun dediyini deyir, gerçək təzahürlər zəncirində nə mövcudsa, onların hamısının öz ideyası oluşur yuxarı aləmdə və sonra da buna bir örnək verib məsələni xırdalayır: "Götürək adi əriyi. Platona görə, onun da göylərdə ideyası var. Məişətdə əriyi biz görürük, əlimizə götürürük, qoxusunu alırıq və yeyirik. Ərik yox olur, di gəl ki, bundan onun ideyasına heç bir xətər yetmir. Hətta bütün əriklər yer üzündən tükənsə belə, ərik ideyasına yenə zərər dəyməyəcək. Çünki ideya daimidir: olum və ölüm fövqündədir".

Mən indi başa düşürəm ki, Platonun ideyalar dünyası "lövhi-məhfuz" invariantıdır.

Mən indi başa düşürəm ki, Tanrı ən mükəmməl ideyadır.

Mən indi başa düşürəm ki, Tanrı ideal ideya olduğu üçün əbədidir.

Amma onda...

...höcət elədim: dedim, hə, nə olsun, əriyin ideyası olsa da, olmasa da, ərik yeyiləcək, bu ideya nə onun dadına, nə rənginə, nə ətrinə, nə də yeyilməsinə təsir göstərə biləcək. Yaxşıdır, öz aqressiv tənqidçi pafosuma güvənib Platonu axmaq, ideyalar dünyasını cəfəngiyyat adlandırmadım onda...

...və ondan sonra...

...tənəffüs vaxtı dəhlizin bir küncündə durub siqaretin közündə dəqiqələrimi közərdə-közərdə zəhərləyirdim.

Niyazi Mehdi yaxınlaşdı mənə ucuz "Avrora" papirosunu tüstülədə-tüstülədə. Söhbətləşdik, təbii ki, Sokrat, Anaksimandr, Diogen, Fales, Demokrit, Zenon və qədim yunan demosunun digər filosofları gəldi gündəmə. Bunların heç birindən mən bir elə də etkilənmədim. Daha çox məni o təəccübləndirdi ki, müəllim dayanıb tələbəsilə siqaret çəkir və hətta dostcasına təklif eləyir ki, ona bir də "müəllim" deyib müraciət etməyim, eləcə Niyazi deyim, vəssalam.

Niyazi Mehdidə üsyançı pafos yoxdur; hərçənd o, həmişə Sokrat kimi avanqarddır. Avanqardçılığında sabitdir: inandığına xəyanət etmir, fikrini tez-tez dəyişmir və hətta ömrünün yubiley fevralında verdiyi müsahibədə belə, ötən yüzildə sərgilədiyi subyektiv mövqeyi bir daha təsdiqləyib tərəddüdsüz etiraf edir ki, o, "müəllim" sözünü heç vaxt sevməyib. Yəqin elə bu səbəbdən də Niyazi bütün həyatı boyu müəllim kimi, professor kimi geyinməyib, tələbələr qarşısında müəllim rolu oynamayıb, sinifdə müəllim səsilə danışmaqdan, müəllim ədaları göstərməkdən könüllü surətdə qaçıb.

Görəsən, tələbələr onun bu jestini layiqincə dəyərləndirə biliblərmi?

İnanmıram.

Hərçənd...

...44 il bundan öncə həmin o gün Azərbaycan mentallığında "müəllim" sözünün ənənəvi qavrayışı ilə bağlı formalaşmış bir sıra stereotiplər mənim üçün şüşə qırıntıları kimi çiliklənib büsbütün institutun döşəməsinə tökülmüşdü.

Hərçənd...

...hələ iki il var 1979-cu ildə dünya rok musiqisinin proqressiv qanadının təmsilçisi "Pink Floyd"un təfəkkür devriminə imza atacaq konseptual "Divar" ("The Wall") albomunun bir partlayışa çevrilməsinə, tədris metodlarını yamanlamasına, təhsil sistemini ayaqlarından tutub başı aşağı silkələməsinə, müəllimliklə faşizmi bir medalın iki üzü kimi görükdürməsinə...

Hərçənd...

...təhsil və rejim qapsadıqları mənalara görə bir-birinə əks, zidd qütblərdir: amma əl-ələ tutub iç-içə yaşayırlar.

Rejimsiz təhsil ölür.

Təhsil rejimi zərurət sayır.

Çünki nəyisə öyrənmək və öyrətmək üçün rejim mütləq gözlənilməlidir. Sən təhsil ala-ala rejimə öyrəşirsən. Onda rejim içrə yaşamaq sənə problem olmur. Savadlı adam könüllü şəkildə özünü rejimə tabe etdirmiş adamdır: nədən ki, təhsil insana hər şeydən öncə rejimə dözməyi təlqin eləyir.

Əslində, təhsil din variantıdır. Başqa sözlə, tanrını ideya ilə əvəzləmiş din təhsil adlanır: onların ikisinin də təməli rejimdir. Təhsil və din insanı fikrindən dustaq eləyən institutlardır. Amma paradoks ondadır ki, bu könüllü dustaqlıq olmazsa, insan öz azadlığında boğular.

Azadlıqdan boğulursan, dustaqlıqdan çürüyürsən: qızıl ortanı tapan xoşbəxtliyin boz günlərini yaşamağa məhkum olur.

Niyazi Mehdi sinfə özü ilə bərabər müasir tədris düşüncəsini, çağdaş elmi təfəkkürün prioritetlərini və rejimsiz müəllim imicini, rejimsiz təhsil ideyasını gətirmişdi, sistem içində azad olmağın, demokrat olmağın nümunəsini sərgiləmişdi.

Paradiqma

Niyazi Mehdi ədəbiyyatın şünasıdır: amma heç vədə ədəbiyyatşünas kimi çalışmayıb.

Moskvaya gedib, kinonun semiotikası, filmin işarələrlə mətnləşməsi, işarələrin paratekst variantı statusunda əlavə informasiya daşıması haqqında bir əsər ortaya qoyub, müdafiə eləyib, alimlik dərəcəsi alıb, amma heç vədə kinoşünas kimi çalışmayıb.

Bakıda Ortaçağ müsəlman mədəniyyətinin konseptual təhlilini aparıb, zühurun, zahirdə olanın, görünənin estetikasını, batinin, məxfinin, gizlində qalıb heç kimə görsənməyənin fəlsəfəsini araşdırıb, islamın konsentrik simvolikasında açılan bədii tekstlərin semantikasını tədqiq edib, amma heç vaxt şərqşünas kimi çalışmayıb.

İstedadına və düşüncə plastikliyinə mat qaldığı rejissor Vaqif İbrahimoğlunun tamaşaları barədə və teatrın semiotikasına dair dəyərli analitik məqalələrlə çıxış edib: amma heç vaxt teatrşünas kimi çalışmayıb.

Çünki Niyazi bir alim kimi universallığı, tədqiqat spektrallığını, total yanaşmanı araşdırma predmetinə tətbiq edərək bənzərsizlərin oxşarlığını cızıb görükdürməyi, oxşarları fərqləndirməyi, bir-birindən ayırmağı üstün, maraqlı və daha produktiv sayıb; haradasa mingözlü Hindra yaxud mingözlü Arqus olmaq iddiası ilə hadisənin, təzahürün, obyektin gizlədiyi nə varsa, hamısını gözlərinə "təpib" çözmək, onları bulud kimi sıxa-sıxa mədəniyyətə mənalar yağışı yağdırmaq niyyətində bulunub. Odur ki, məqalələrini kaleydoskop prinsipilə yığıb, ancaq konkret hədəfi nişangahdan yayındırmamaq üçün ağ-qara şüşələr kompozisiyasından daha çox faydalanıb.

Alman şairi və filosofu Novalis yazırdı ki, "fəlsəfə hər yanda öz evində olmaq nostaljisi və meylidir".

Martin Haydeqqer bununla razılaşmamışdı.

Amma çox nahaq. Mən Niyazi Mehdini nümunə göstərib dahi Haydeqqeri təkzib etdim və Novalisə bəraət qazandırdım.

Niyazi ona görə dünya filosoflarını mənimsəyib, ona görə fəlsəfə dənizinin İhtiandrı (qədim yunan dilində "mərdanə balıq" mənasında anlaşılır) olub ki, yerdə və göydə, suda və quruda, Şərqdə və Qərbdə özünü evindəki kimi rahat hiss eləsin, yəni hamını anlayıb başa düşsün və özünü də qorxusuz, təlaşsız, dolaşığa düşmədən, konfuz keçirmədən, həyəcan yapmadan anlada bilsin. Fəlsəfənin, zatən, məramı bu.

Di gəl nə yazıq ki, fəlsəfə bir elm kimi kütləni qıcıqlandırır, yalnız müdrikliyə sevgi kimi, hikmət cümlələri kimi xalq arasında yaşayır.

Bir nəfər Yaponiyada çan (dzen-buddizm) ustadından xahiş edir ki, ona sərt dzeni öyrətsin. Ustad deyir: "Get, öz yaxınını özünü sevdiyin kimi sev. Gör bacarırsanmı?"

Nə qədər ki, fəlsəfə filosofluq etməkdir, o, adi insanların yanındadır; elə ki, fəlsəfə elm olur, meydandan çəkilib saraylara, qəsrlərə, hücrələrə qısılır, xalqdan uzaqlaşıb öz dərki müşkül anlayışları ilə pırpızlaşır...

...onda fəlsəfənin dünyəvi proseslərə müdaxilə etmək şansı sıfıra enir;

...onda fəlsəfə başqalarının çətin qavraya biləcəyi muncuq-muncuq oyununa, intellektualların çiyinlərində daşıdığı yükə çevrilir;

...onda fəlsəfə Frans Kafkanın qəhrəmanı kimi qanunun açılmayacaq qapılarında dayanıb içəri girmək rüsxətini gözləyə-gözləyə ölür. Samuel Bekketin "Qodonu gözlərkən" pyesi F.Kafkanın "Proses" romanının absurd parametrlərində gerçəkləşmiş versiyasıdır, qapılarla söhbətdir.

Amma Niyazi Mehdi amiranə, təmkinli bir jestlə sanki Kafka qəhrəmanını bu qapıdan ayırıb ona deyir ki, nə yazıqsan, burada dayanma, yoluna davam elə, gözləmək şanssız bir peşədir, gözləyəsi heç nə yoxdur və gözlədiyin itirdiyindən artıq deyil; sözlərin içinə gir, zamansızlığı bularsan, çətin və dolaşıq durumlardan qurtularsan.

Əlbəttə ki, mən Niyazi mətnindən itələnərək onun fikirlərini müdriklik örtüyünə bürüyüb, intertekstuallıq müstəvisinə çıxarıb daha başqa semantikaya doğru apardım.

Əslində isə Niyazidə oxuduğum fraqment belədir: "Biz yalnız kilometrlərlə ölçülən uzaqlara getməyi səyahət sayırıq... Ayağımız çağın, zamanın içinə səyahət edə bilməz. Biz ayağımızla zamanın içinə girə bilmərik. Ancaq götürək işarələri, bildiriciləri. Onları yozmaq üçün içlərinə girəndə onlar bizi zamanın içinə salırlar. Sözün içinə girə bilsən, minlərlə kilometrlərə, minlərlə illərə uzanan yollara çıxarsan" (Mehdi N. Çətin və dolaşıq durumların kulturolojisi. - Bakı, Qanun, 2001. - s.82).

Sözün içinə girmək üçün gərək üzündən eqonun maskasını götürəsən.

Buradan o yana bir addım daha atsam, mürəkkəb duruma, Xaosu vizual müstəvidə obrazlaşdıran burulğana düşəcəyəm, mürəkkəbə bulaşacağam, yəni söz dənizində fikirlərimi "isladacağam".

Ol səbəbdən...

Kontekst

İnstitutda dərs dediyi ilk çağlarda Niyazi Mehdi "Loqos" klubunu yaratdı, məni və fəlsəfi düşüncəyə, humanitar elmin müasir nəzəri konseptlərinə, bədii mətnlərin, sənət təzahürlərinin semiotik, hermenevtik təhlilinə, diskursiv təfəkkürə, güzəştsiz tənqidə meyilli tələbələri öz ətrafına topladı. Nə tuhaf bir iş ki, bu, həmin dönəmdə Azərbaycan intellektualları arasında aşırı hörmətə malik, Mədəniyyət nazirinin belə şəxsən yanına gələrək əl uzadıb görüşdüyü, kefli günlərində çəliyinə dirənərək "məni SSRİ-nin Yazıçılar Birliyinə Aleksandr Fadeyevin özü qəbul edib" hayqırtısı ilə öyünən, dünya ədəbiyyatının gözəl bilicisi İslam İbrahimovu bərk qıcıqlandırmışdı: harada Niyazini görürdü, aqressivləşib sərt ifadələrlə onu yamanlayırdı; əsəbi-əsəbi deyirdi ki, sizin müəlliminiz anlamır ki, "loqos" nəsranilikdə, yəni xristianlıqda İsa Məsihi eyhamlaşdırır, mahiyyətcə isə Ata və Müsqəddəs Ruhla eyniyyət təşkil edir. Biz səsimizi içimizə qısıb etiraz eləmirdik, sadəcə, İslam İbrahimovu qırmaq istəmirdik. Çünki Niyazinin dediklərindən bilirdik ki:

...loqos qədim yunanlarda mental mozaikanı güzgüləyib sözü, fikri, mənanı, anlayışı bildirir: Heraklit tərəfindən gətirilib fəlsəfəyə;

...İskəndəriyyəli Filonun vasitəçiliyilə yəhudi və xristian təlimlərinə ötürülmüş "Loqos" tanrının surəti kimi yozulur;

...Rolan Bart isə müasir fəlsəfəyə "loqosfera" terminini atmaqla mədəniyyətin verbal-diskursiv qatını işarələdi; bəyan elədi ki, dilin quruluşunda hər hansı bir ənənəyə mənsub mental və kommunikativ paradiqmaların xüsusiyyəti məhz bu qatda özünü görükdürür.

Yeri gəlmişkən, görün, Bakı strukturalisti Niyazi, el-obada azərbaycanlıların müqavilə anlamında işlətdikləri "kəsmət" sözünə istinadən, mental və kommunikativ paradiqmaları dilin quruluşundan necə çıxarır: "Müqavilə bağlaşma deməkdir. Niyə oğuzlar müqaviləni "kəsmət" sözü ilə bildiriblər? Axı bu söz "kəsmək" feilindən düzəldilib. Kəsmək hara, bağlamaq hara?! Ancaq bu uyğunsuzluğa baxmayaraq, "kəsmək" sözü o qədər güclüdür ki, hətta ərəb kəlməsi "əhd"ə də qoşulub, olub "əhd kəsmək". Məntiqcə əhd bağlanmalıdır, bizlər isə əhdi kəsirik" (Mehdi N. Göstərilən əsəri, s.82).

Niyazi bunun mental və kommunikativ qatlarını tapmaq üçün varıb Tövrata gedir, İbrahim peyğəmbərin yanına enir və məlum eləyir ki, əhd kəsmək üçün Rəbb qurbanlıq heyvanı ikiyə bölməyi tapşırıb. Sonra o bunun nə olduğunu aşkarlamaq amacı ilə ingilis etnoqrafı Ceyms Frezerin "Əhdi-ətiq və folklor" kitabına müraciət eləyir və aydınlaşdırır ki, sən demə, əski yəhudilər "müqavilə bağlamağı" "müqaviləni kəsmək" mənasında işlədilən sözlə bildiriblər. Mərasim, ayin kökənlidir bu söz. Yəhudilər sövdələşmə yapanda buzovu iki bölüb sövdələşən tərəfləri bu iki şaqqanın arasından keçirirmişlər və sanki tanrını əhd bağlayanlara şahid çağırırlarmış, müqaviləni, bir növ, iki şaqqa ətlə möhürləyirlərmiş. Bundan əlavə, o da bir doğrudur ki, şaqqalar istifadəyə hazır olarkən onların arasına həm də tanrının simvolu sayılan Od düşür və bu Od elə bil ki, müqaviləni "bişirib tərəflərə yedirdir": bağlaşmaya qurbanlıq heyvanın kəsilməsi, yeyilməsilə xeyir-dua verib onu bədənləşdirir. Dini mifologiya törənin bu qaydalarını İbrahim peyğəmbərin yuxusu ilə təsdiqləyir.

Sonradan Niyazi Mehdinin araşdırması bəlli eləyir ki, əski yunanlarda, Asiya və Afrika xalqlarında da müqavilə bağlamaq qurbanlıq heyvanı kəsmək ayinilə əlaqələnir. Hətta ərəbcə qanun mənasında anlaşılan "sünnət" kəlməsi də bir həsrolunma mərasiminə, sünnət toyuna, adət mütləqliyinə çevriləndə tanrı ilə insan arasında kəsilməklə bildirilən əhd kimi, bağlaşma kimi qavranılır.

Möhtəşəm təhlil fraqmentidir.

Hər bir sözün mental və kommunikativ qatlarına ulaşmaq üçün onun kontekstini bulmaq gərək: yoxsa sözün içinə girib zamana virtual səyahət etmək mümkünsüz. Niyazi ölkələri və zamanları beləcə gəzib öz analitik zəkasının qanadlarında: di gəl ki, bu fraqmentdə gəlib Azərbaycanda eniş eləməyi bacarmayıb.

Deməyib ki, görünür, mənim bir gün bunları deyəcəyimi təxmin eləyərək deməyib:

...Azərbaycanda çörək kəsmək ən müqəddəs əhdi-peymandır, şərtsiz və ömürlük qutsal müqavilədir, qanların qarışdırılmasından da üstün bir adətdir, qardaşlığın rəmzidir və idealda heç kim kiminləsə kəsdiyi çörəyi və ya haqq-salamı heç vədə tapdalamır;

Deməyib ki:

...Azərbaycanda oğlan evi nişanlı qıza bayram zamanı qurbanlıq qoç aparanda həmin qoç qız evi tərəfindən kəsilir və heyvanın tən yarısı, yəni bir şaqqası oğlan evinə təkrarən göndərilir bir əhd, bağlaşma, razılaşma nişanəsi kimi. Mədəniyyətimizin toy adətləri sırasında qurbanlıq heyvanı kəsib şaqqalarının qudalar arasında paylaşdırılması, heç şübhəsiz ki, keçmişin müqavilə, əhd-peyman bağlamaq ənənəsinin rudimentidir.

Bəlkə də, İslam İbrahimovun Niyazi Mehdiyə qarşı məhəllə savaşları tipində göndərdiyi söyləmlər onun intellektual lider olmaq uğrunda mübarizəsinin son ifadəsi idi.

Bəlkə də o, bu saldırıları ilə qaşlarına və dodaqlarına "heyrət təbəssümü" maskası taxmış Niyaziyə öz birinciliyini sübut etməyə çalışırdı.

Yəqin İslam müəllim duymuşdu ki, Niyazinin danışdıqları çox fərqlidir, təptəzədir, aktualdır və o, bunların əksəriyyətindən, humanitar elmin yeni istiqamətlərindən, araşdırma metodologiyalarından xəbərsizdir.

Mən bunu yüz faizlik əminliklə təsdiqləyə bilməsəm də, hər halda, İncəsənət institutunun birinci Lenin təqaüdçüsü kimi məhz ilk dəfə Niyazi Mehdidən eşidirdim strukturalizm, binar oppozisiya, semiotika, paradiqma, sintaqma, denotat, desiqnat, semantika, tekst, kontekst, dekonstruksiya kimi terminləri, Losev, Asmus, Baxtin, Lixaçev, Qolosovker, Toporov, İvanov, Frezer, Başlyar, Levi-Stross, Eliade, Kuzanlı Nikolay, Akvinatlı Foma, Şəbüstəri, əş-Şibli, Froyd, Yunq, Kroçe, Hüsserl, Fixte, Haydeqqer, Fuko kimi filoloq, kulturoloq, etnoloq və filosofların adlarını.

Niyazi Mehdi öz fikir xəritəsinin işıqlarını hamı üçün yandırmağa hazır bir düşünər olub həmişə...

...həmişə də heç kimin görə bilmədiyini görüb təhlil edib...

...heç kimin danışa bilmədiyini danışıb həmişə öz məqalələrində...

Diskurs

Amma və lakin...

Niyazi Mehdinin fəlsəfə diskursunda çətin və dolaşıq durumlara qarşı tendensiyalı bir maraq, hətta gizli bir sevgi oluşmaqdadır.

Fəlsəfə professoru əyri, sınıq xətlərin estetikasına bayılır, islam fatalizmində, dərviş hədislərində onların "rəqsini" görür; mürəkkəblik və bicliyi əyri, sınıq xətlərin məkan dinamikasında strukturlaşdırır və bu nətcəyə gəlir ki, sənət də, ədəbiyyat da, müdrik pritçalar da elmdən fərqli dünya haqqında əyri və sınıq xətlərin poetikası ilə danışır, bizi dolanbaclarla hərlədib-fırladıb nurlanmaya doğru aparır.

Niyaziyə görə, islam mədəniyyəti (və ümumilikdə bütün Şərq mədəniyyəti) əyri və sınıq xətlərin yaratdığı möcüzə örnəyində mövcuddur: nəbati naxışları, xalçaçılıq, xəttatlıq, miniatür və əbru sənəti, muğam, ibadət və zikr plastikası əyri, sınıq xətlərin boş məkan içrə nöqtədən itələnib improvizə etməsidir, cilvəli oyunudur.

Əslində, əyri, sınıq xətlər çətin və dolaşıq durumların vizual görüntüsünü, mozaikasını sərgiləyir. Başqa sözlə, çətin və dolaşıq durumların xaotik mənzərəsini əyri, sınıq xətlərin məkan qrafikası yansıdır.

Fəlsəfə professoru Qərb və Şərq mədəniyyətində virtual örtüyün "kosmoqoniyası"na da buradan adlayıb çıxır: çünki örtük elə bir nəsnədir ki, düzün üstünə çökəndə belə, qırçın və qırışlarla əyrilik barəsində dışarıya bir mesaj göndərir, yozumlara, yeni tekstlərin peyda olmasına qapılar açır, gizlinlə aşkar sərhədində min dürlü düşüncə tapmacaları, şübhə və tərəddüddən qaynaqlanan konstruksiyalar qura bilir.

Örtük sirri işarələyir: şübhə və tərəddüdün səbəbi olur. Mədəniyyət hər zaman örtüyün mədəniyyətidir: sirrə doğru istiqamətlənir, sirdə cövhəri tapmağa cəhd eləyir. Sirrə doğru yol isə heç vaxt birbaşa, düzxətli olmur. Sirr həmişə çətin və dolaşıq durumların sirridir.

Niyazi Mehdinin virtuozcasına araşdırdığı şiəliyin mentallığa, davranışa, mədəniyyətə, sənətə yansıyan "şikəstə ruh"u da çətin və dolaşıq durumların bir əlaməti, bir təzahürüdür; sınıqlığı, əyriliyi görükdürür: "Şiəlik şəhidlik, faciəvilik psixoloji kompleksini İslam üçün fəallaşdırmış və bununla da islam estetikasına özəl bir pay vermişdir. Şiəliyin sayəsində Müsəlman dünyasında sınmış ürək, yanıqlı üz, baxış, yanıqlı səs kültürün bir çox önəmli bölmələrinin təsirli simasına, bilintisinə çevrilmişdi. Bütün bu yanıqlılığı bir tutumlu sözlə, "şikəstə ruh" sözü ilə də bildirmək olar" (Yenə orada, s.51).

Qəribədir, Niyazinin "Şərq mədəniyyətində "virtual hicab" və kişilərin seksual aqressivliyi" adlı analitik məqaləsi də çətin və dolaşıq durumların müəllif üçün aşırı cazibədar olduğunu bəlirtir.

Niyazi üçün çadra, hicab sahiblənmək bildiricisidir, hedonistik istəyin, başqalarından ötrü yasağın simvolik çevrəsidir, sərhədidir, seksual marağın məxfi gücləndiricisidir və eyni zamanda kişi aqressivliyinin nədənlərindən biridir.

Aktualdırmı?

Təbii.

Çünki müasirlik müstəvisində toplum içrə kişi və qadın münasibətləri yenə də çətin və dolaşıq durumdadır.

Mən indi bunları yaza-yaza, yazıb poza-poza fikirləşdim ki, bəlkə, professor Niyazi Mehdinin özü çətin və dolaşıq durumların adamıdır?

Belə baxsan, deməzsən.

Ancaq Niyazinin həyatına azdan-çoxdan bələd olanda anlayırsan ki, o, bütün ömrü boyu hər zaman çətin və dolaşıq durumlardan həm ruhu, həm ağlı ilə qaçmağa, onları yumşaltmağa cəhd göstərib, çətin və dolaşıq durumlar qarşısındakı yaşantılarını məqalələrində sərgilədiyi təhlillərə yükləyib. Bəlkə onun tələffüzü də çətin və dolaşıq durumların etkisi ucbatındandır?

Çətin və dolaşıq durumlarda bir sarmaşıq təbiəti var: sarılsalar, hələm-hələm qopmurlar.

Bəlkə elə buna görədir ki, 70 yaşlı fəlsəfə professoru Niyazi Mehdinin doğum gününə - 26 fevrala - 40 yaşından etibarən çətin və dolaşıq bir durumun kölgəsi düşüb?

Cavabı "hə" ilə "yox" arasında bir sual.

Niyazi, mülahizələrimdə qüsur görərsənsə, bağışla və yüz yaşa! Sən daosan!!!

Aydın TALIBZADƏ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 13 mart.- S.8-9.