Atalar, yoxsa oğullar...

"Vəziyyət ruscadır"

VII yazı

İnsanın təbiətin bir parçası olması, doğulub boya-başa çatdığı yerlərin suyunun, havasının, iqliminin onun təkcə zahiri görünüşünə yox, həm də xarakterinə, daxili aləminə təsir etməsi təzə xəbər deyil. Ümumiyyətlə, söhbət XIX əsrdən gedirsə, "təzə xəbər" iddiası gülməlidi. İntəhası iki yüz ildə çox şeylər dəyişilməyibsə, köhnələri təzə kimi deməyə məcburam. Bir də qoca qarılarsayağı - ay bala, o telefonu kənara qoy, şüalanırsan, çıx bir az hava al... - deməmək üçün belə ağıllı-ağıllı danışmalı oluruq... Hər nə isə, belə çıxır ki, təbiət hər zaman qalibdir. "Təbiət" sözü bəlkə elə "dünya" ilə də əvəz edilə bilər... Amma biz elə "təbiət" deyək, bir az da təbii alınsın.

Deyir, Tolstoya yazı bəyəndirmək çətin iş imiş. Öz istedadının fərqində olan, mətnini səksən səkkiz dəfə köçürməkdən, düzəltməkdən, yenə-yenə yazmaqdan usanmayan adam heç kimi yaxına buraxmaz da... Dağdan, dərədən, çaydan, sudan danışıb hamını tərifləmək, bununla da xal qazanmaq tənbəllərin, təmənnalıların işidi. Nədisə, İvan Sergeyeviç Turgenevin mətnlərinə çatanda Tolstoyun əli-qolu yanına düşürmüş. Elə belə də deyirdi - "o, təbiətdən yazanda əl-qolum yanıma düşür". Məsələ sadəcə peyzaj yaratmaqda, dağın ucalığını, çayın şırıltısını, çiçəklərin qoxusunu, yazın yaşılını və qışın bəyazını sözlərə çevirməkdə deyil. İnsanın bütün bunlar içərisində necə görünməsini və yetişməsini anlatmaqdadır. Həm də bir qayda olaraq XIX əsr rus nəsrinin əsas məkanı şəhər, daha çox da Peterburq idi. Amma Turgenev aktual problemləri, qabardılması vacib məsələləri təbiətə doğru aparmaqla, çağdaş və bəlkə kirlənməkdə olan (bitibmi bu proses?!) insanı saf və ibtidai gözəllik içərisində təsvir etməklə tamam başqa bir mənzərə yaratdı. Eyni zamanda dövrün diktəsi, hadisələrin dinamikasının kəllə-çarxda olması da başqa dərddir.

Beləliklə, XIX əsrin 60-cı illəri son dərəcə mürəkkəb bir dövrdür. Bir tərəfdən İmperator II Aleksandrın taxta çıxması ilə başlanan "mülayimləşmə", dekabristlərin sürgündən azad olması, təhkimçilik hüququnun ləğvi, hərbi, təhsil və idarəçilik sahəsindəki reformalar, digər tərəfdən də ictimai həyatda baş verənlərin sənətdə əksi, yaxud da əksinə: Sənətin hakimiyyətə və sosial-ictimai problemlərin həllinə təsiri. Misal üçün, rus tənqidi əmindir ki, Turgenevin "Ovçunun xatirələri" silsiləsi təhkimçilik hüququnun ləğvini sürətləndirən əsərdir. Saltıkov-Şedrinin sözləri ilə desək, "bu əsər xalq və onun ehtiyaclarını ədəbiyyatın obyektinə çevirdi, bu ideyanın təməlini qoydu". O zaman Puşkinin "Sovremennik"ini Nekrasov və Panayev redaktə edirdi, yazıçıdan hər mənada boşluğu doldurmaq üçün maraqlı mətnlər istəmişdilər və "Ovçunun xatirələri" silsiləsi işıq üzü görən kimi müəllifə də, dərgiyə də böyük uğur, şöhrət gətirmişdi. Di gəl ki, dövr o qədər sürətlidi, münasibətlər də, yanaşmalar da, ideyalar da tez sıradan çıxır. Elə Turgenevin də "Sovremennik"lə əməkdaşlığı, dostluğu ideyalar ucbatından, daha dəqiq desəm, Dobrolyubovun onun "Ərəfə" ("Nakanune") romanı haqda yazdığı və dərgidə işıq üzü görən məqaləsinə görə pozuldu. Bolqar İnsarovun və onun qadını Yelenanın mübarizəsini tamamilə yanlış yozan Dobrolyubov Turgenevi köhnəliyi qamçılayan "yeni qəhrəman" yaradıcısı kimi təqdim edirdi. Səhv anlaşılmaqdan qəzəblənən İvan Sergeyeviçin dərgi ilə əməkdaşlığı bitdi və yazıçı bu "yeni insan" mövzusunda gerçək düşüncələrini, qənaətlərini qələmə almağı lazım bildi; bəlkə bir az da parodiya etmək, "təzə-təzə" deyən adamlarla məzələnmək, kimlərisə cəzalandırmaq üçün...

Lakin bu yeni insan köhnəsi ilə üz-üzə, qarşı-qarşıya qoyulmasa, maraqsız olardı. Ona görə Turgenev ən uğurlu həll tapdı bu yolda, yeni nəsildən olan oğulu öz atası ilə qarşılaşdırdı. Yəni bir tərəfdə qohumluq, doğmalıq, o biri tərəfdə düşüncələrin, həyata baxışın, zəmanənin fərqi. Ad da bu qədər sadə, hətta hədsiz açıq, birbaşa: "Atalar və oğullar". Əslində, dərinə gedəndə, bu gündən baxanda heç ideya da qəliz deyil. "Atalar oğullar problemi" ifadəsi daha şablonlaşıb, böyüklərlə barışmayan, köhnəliyi dağıtmaq istəyən yeni nəsil çətin ki, kimisə təəccübləndirsin... Elə isə Turgenevin bu əsərini klassikaya çevirən və aktuallığını şərtləndirən nədir?!

"Atalar və oğullar" 1962-ci ildə işıq üzü görüb, lakin buna qədər Turgenev "Hamlet və Don Kixot" məruzəsində bir növ elə yazacağı əsərin ideyasını bəyan etmişdi. Hər cümləsi düşündürücü olan bu məruzədə müəllif hər şeyə inanan, hisslərin təntənəsini dünyanın qələbəsi hesab edən Don Kixotla skeptik və bədbin Hamleti üz-üzə qoyur və əslində, müasir Hamletin yaranmasının vacibliyini göstərir. Avropa ədəbiyyatına dərindən bələd olan İvan Sergeyeviç elə bu düşüncələri və qeyri-adi yazı tərzi ilə çağdaş fransız yazıçılarına təsir edirdi. 60-cı illərdə Parisə köçən yazıçı Flober, Mopassan, Zolya, Hüqo kimi sənətkarlarla dostlaşır və onlar üçün sadəcə bir kəşf olur. Bu mənada Gi De Mopassanın yazıçının ölümündən sonra yazdığı sözlər, nekroloqunda xüsusi qeyd etdiyi məqamlar xeyli maraqlıdı:

"Özünün möhtəşəm müşahidəçilik qabiliyyətinə görə Turgenev rus inqilabının yetişməsini onun baş qaldırmasından çox-çox öncə hiss etmişdi. Ağılların bu yeni halını o özünün məşhur əsəri olan "Atalar və oğullar"da əks etdirib. Və həyəcanlı xalq kütləsi içərisində aşkar etdiyi bu yeni sektantları o "nihilist" adlandırıb; sanki bir naturalistin naməlum canlı orqanizmi kəşf edəndən sonra ona ad verməsi kimi...

Bu roman ətrafında böyük səs-küy qopdu. Bəziləri zarafata salır, digərləri etiraz edirdilər...".

Mopassanın dediyi kimi, birmənalı qarşılanmayan əsər yüz illərin bu tayında da çoxyönlü təhlillərə yol açır. Əsərin elə başlanğıcındaca çox şey aydındı... Universiteti yeni bitirmiş Arkadi Kirsanov dostu Yevgeni Bazarovla birgə atası Nikolay Petroviçin malikanəsinə gəlir. Burda Nikolayın qardaşı Pavel Petroviç də yaşayır və cavanların gəlişindən heç də məmnun deyil. Əsərin baş qəhrəmanı, tibb tələbəsi Bazarovun nihilistliyi elə ilk görüşdən aydındı və yüksək ideyalarla, böyük mənəvi, hətta poetik düşüncələrlə yaşayan qardaşlardan ötrü onun həyata baxışı, davranışı yolverilməzdir. Bazarov dostu Arkadiyə müəllimlik edir, "qocaların" -Kirsanovların liberal ideyalarını məsxərəyə qoyur. Həmçinin ən adi və kiçik detallarla hər iki nəslin düşüncə fərqini göstərmiş olur.

"- Biz indi gərək bir-birimizdən möhkəm yapışaq, bir-birimizi lap yaxşıca tanıyaq, düz demirəmmi?

- Əlbəttə, - Arkadi cavab verdi - Amma bu gün nə gözəl gündür!

- Canım-ciyərim, bu, sənin gəlişin üçündür. Bəli, baharın ən gözəl vaxtıdır. Düzü, mən Puşkinin dediyinə şərikəm, "Yevgeni Onegin"dən bu yer yadındadırmı?

Bahar, ey məhəbbət dəmi, ey bahar

Mənə qəm gətirir gəlişin sənin...

Nə qədər...

Bazarov tarantasdan səsləndi:

- Arkadi, mənə kibrit göndər, çubuğu yandırmağa bir şeyim yoxdur.

Nikolay Petroviç susdu...".

Əsərin elə ilk səhifələrində, hələ malikanəyə yoldaca verilmiş bu dialoq yazıçının əsas ideyasına işarə edir. Oğlunun gəlişindən fərəhlənən ata şeir, sənət, bahar ovqatındadı, gənclər üçünsə bu, maraqsızdı, hətta gülməlidi. Və Turgenevin mənə görə ən böyük uğuru hər iki nəsli yanaşı göstərməsidir. O təbiət və gözəlliklər ataları da dövrələyib, oğulları da. Amma məsələn, Nikolay Petroviç 23 yaşlı gənc xanımından, balaca oğlundan da qaçıb təkliyə çəkiləndə havanın yumşaqlığından zövq alır, gəncliyini, ilk sevgisini yada salır, Bazarov isə böcək toplayır, qurbağaları yarır. Dərinə gedəndə axı o böcəklər də, qurbağalar da təbiətin içərisindədi və yeni gələn nəsil baharı yox, onları düşünmək istəyirsə, daha dəqiq söyləsək, bunların vasitəsilə öyrənmək arzusundadırsa, mübarizə, mübahisə yersiz olur... Ona görə də Pavel Petroviçlə Bazarovun uzun və gərgin mübahisəsindən sonra Nikolay Petroviç qardaşına etiraf edir və müəllif bununla mövcud problemin sonsuza qədər gedəcəyinə eyham vurur:

"Qardaş, bilirsənmi yadıma nə düşdü... Bir dəfə mən rəhmətlik anamızla mübahisə edirdim, o çığır-bağır salıb, mən deyəni eşitmək istəmirdi... Axırda ona dedim ki, siz mən deyəni başa düşə bilməzsiniz, çünki bir-birindən fərqli iki ayrı nəslin adamlarıyıq... Bu sözlərdən o yaman incidi, mən də fikirləşdim ki, görəsən, nə edim?! Həb acıdır, amma udmaq lazımdır. Budur, indi də növbə bizə çatmışdır, bizim varislərimiz deyə bilərlər ki, siz bizim nəsildən deyilsiz, bu həbi udun...".

Və Pavel Petroviçin qardaşına cavabında ən həlledici məqam: "əminəm ki, bəlkə bir qədər köhnəlmiş dil ilə danışsaq da, onlar qədər özünə güvənən olmasaq da, hər halda bu xırdaca cənablardan qat-qat haqlıyıq...".

Əslində isə kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu ayırd etmək çətindi. Qəribə bir paralel gəlir ağlıma... Füzulini bəyənməyib ittiham edən Mirzə Fətəli haqlıdırmı?! Axı Füzulisiz poeziya, fikir tariximiz nə qədər kasıb olar... Amma Mirzə Fətəli də haqlıdı axı, çünki artıq incəbelli gözəllərdən yox, savadsızlığın, nadanlığın fəsadlarından danışmaq zamanı idi... Beləliklə, nəsillərarası mübahisə, münaqişədə kimin haqlı, kimin günahkar olmasını qəti şəkildə demək doğru olmaz. Sadəcə, tarixin və zamanın göstərdiyi bir reallıq var ki, dünya özü ayrıca bir varlıqdı, canlı orqanizmdir və onun gedişatına təsir etmək istəyən, onun gərdişini dəyişməyə çalışanların sonunda bir fəlakət, faciə mütləq var. Bilmirəm, bəlkə elə bu dəyişikliklər üçün qurbanlar lazımdı ki, onlar da Bazarovlar ya da Mayakovskilər olur... Rus şairi Vladimir Mayakovskini Bazarovla yanaşı qoymağım təsadüf deyil. Axı elə həmin "nihilizm" bir az dəyişib, böyüyüb, inkişaf edib "futurizmə" çevrilmişdi... Bu cərəyanın da ən görkəmli nümayəndəsi Mayakovski idi. Hətta dahi Meyerhold "Atalar və oğullar"a quruluş verməyi düşünəndə Mayakovskini Bazarov rolunda sınamaq istəyirmiş...

Bir sözlə, Turgenevin yaradıcı təxəyyülünün məhsulu olan Bazarov, yaxud da zamanın yetişdirdiyi böyük şair Mayakovskinin taleyi onu göstərir ki, insan hisslərinə, təbiətə qarşı çıxırsa, sonu yaxşı olmur. Bir tərəfdən sevgini, qadın-kişi münasibətlərini "bir stəkan su" ideyası ilə qəbul etmək, yəni su içməklə sevişməyi eyni dərəcədə gündəlik iş kimi yozmaq, o biri yandan qısqanmaq, eşq əzabı çəkmək və ən gözəl məhəbbət poemaları yazmaq... Nə baş verir? Bir fərdin içindəki dartışma, müharibə... Sonu nədi? İntihar...

Elə Bazarov da yaxşı kimyaçını şairdən üstün bilsə də, gözəl, gənc və zərif Feniçkanın yanından biganə ötə bilmir, ilk zamanlar Arkadinin hisslərini lağa qoysa da, sonralar Odinstsovaya aşiq olur. Ondan qaçsa da, əməliyyatların birində səhvən əlini kəsir, qanı zəhərlənir. Ölümün yaxında olduğunu hiss edəndə atasından Odintsovanı çağırtmağı xahiş edir, görüşdən bir neçə gün sonra isə Bazarov ölür... Və Turgenev sonda ot basmış, qoyunlar-quzular mələşən qəbiristanı təsvir etməklə təbiətin qalib olduğunu göstərir. Oxucusunu isə təzadlar, tərəddüdlər içində buraxır. Lakin mətndən qalan təəssürat gerçək sənətin, hətta yazıçının qarşısına qoyduğu, öncədən düşündüyü ideyaların fövqündə dayandığına inandırır insanı.

Bir də ki, sənət ətrafında mübahisələrin, yozumların, şərhlərin müxtəlifliyi elə yüksək ədəbi nümunələrinin yaranması üçün faydalıdı... Turgenevi "nihilizmi" təbliğ etdiyinə görə tərifləyənlər də vardı, bu ideyaları bəyənməyənlər də... Elə həmin kütlə Nikolay Leskovu "antinihilist" damğası ilə çıxdaş etmişdi və bu günə qədər ruslar onu qiymətini almamış yazıçı sayırlar... Bu barədə gələn dəfə!

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 20 mart.- S.25.