İrq anlayışı ilə əlaqədar suala cavab

Bizim həmişə işlətdiymiz "irq" sözü ərəbcədən alınma sözdür, ərəbcənin özündə onun çox (iyirmiyə qədər) mənası var, həmin kökdən olan və bablarda (işlənmə yerlərində - M.O.) dəyişən sözləri də əlavə etsək, bu bir kökün üzərində mərtəbələnən sözlər yüzə qədər müxtəlif məna çalarları verir. Həmin mənalardan biri də "mənbə", "əmələ gəlmək", "kök", "əsas", "damar", "sümük", "ətdən təmizlənmiş sümük", "təmiz sümük" və "süd"dür. Bu mənaların hamısında "əsas", "kötük", "mənşə" çalarları var və "irq" sözü bu çalarlarına görə Avropada işlənən "rasa" sözünün qarşılığı kimi işlənir.

"Rasa" firəngcədir (race), bu kəlməni ilk dəfə məşhur firəng təbiətşünası J.Buffon xüsusi termin kimi işlətmişdir və heyvanların, bitkilərin müxtəlif növlərini, hər növə daxil olan ayrı-ayrı qrupları fərqləndirmək üçün bu termindən istifadə etmişdir. Sonra bu termindən insanların irqi növlərini fərqləndirmək üçün istifadə edilmişdir, beləliklə, bu kəlmə zoologiya və botanikadan antropologiya sahəsinə keçmişdir.

Antropologiyadakı irq (rasa) mənşəyindəki və müxtəlif irsi xüsusiyyətlərindəki ümumiliyə görə birləşən, bir-birinə yaxın olan insan qrupları deməkdir. İrsi xüsusiyyətlər dedikdə bədənin ümumi quruluşu, boy, saçların və tükün, dərinin piqmentasiyası, gözlərin, dərinin rəngi, başın - kəllənin ümumi cizgiləri və fərqləri və s. nəzərdə tutulur. İnsan bədəninin əsas cizgiləri və quruluşu (skeletin, əzələlərin, beynin) göstərir ki, bütün irqlər vahid bioloji növdəndir. Amma ayrı-ayrı irqləri fərqləndirən cəhətlər də var və buna əsasən, insan nəslində üç böyük irq qrupu müəyyən edilir: neqroid qrupu (bu qrupa neqro-avstroloid, yaxud ekvatorial qrup da deyilir), monqoloid qrup və Avropa qrupu.

Bu üç irq qrupunun yaranması tarixi çox qədimdir (neandertal dövrünə qədər gedib çıxır). Bu qruplarının özlərinin də daxilində müxtəlif (ikinci dərəcəli) irqi və antropoloji tiplər vardır. İrq qruplarının öz arasında birləşmə, qarışma prosesi gedir və metis qruplar yaranır. Adətən, Afrikanın şimal və şərq hissəsi, Hindistan, Orta Asiya, Ural ətrafı, Qərbi Sibir və Şərqi Avropa irq qruplarının ən çox qatışdığı coğrafi regionlar sayılır. Latın Amerikası ölkələrinin də bir qismində bu qarışma prosesi güclü olmuşdur.

İrq - xalq və ya millət deyil. "Sami irq", "türk irqi" və ya "ari irq" kimi anlayışlar yanlışdır, çox vaxt da onlar şərti və ya ictimai-siyasi mənalarda işlənir və terminin əsl antropoloji məzmununu ifadə etmir. Eləcə də keçmiş elmi ədəbiyyatda işlənən "ağ irq", "qırmızı irq", "qara irq" kimi anlayışlar da çox şərti xarakter daşıyır və bunlar da əsl irq qrupları barədə elmi (antropoloji) məna vermir, olsa-olsa ayrı-ayrı əsas irqlərə daxil olan ikinci dərəcəli irqi tipləri xatırladır.

İrqlərin mövqeyini dil qrupları ilə də izah etmək və məhdudlaşdırmaq olmaz. Dillərin yaxınlığı və ya oxşarlığı eyni dildə danışanların hamısının bir irqə mənsub olduğunu sübut etmir, eləcə də bir irqə mənsub olan insan qrupları başqa-başqa dillərdə danışa bilərlər.

Biz burada irqlər haqqında mövcud olan bütün fikir və nəzəriyyələri sadalamaq istəmədik, irq anlayışı ilə bağlı əsas məlumatı verdik. Azərbaycanlıların paleontoloji təşəkkül və formalaşması çox qədimdir və bu formalaşmada bir neçə (neqroid, Avropa, müəyyən dərəcədə monqoloid) cizgilər rol oynamışdır.

Hörmətlə, müəllimin Əkbər AĞAYEV

Bakı, 10/X-78

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 22 may.- S.25.