Vətənini də götürüb getmək…

"Vəziyyət ruscadır"

XIII yazı

XIX əsr peyğəmbər kimi adamlar bəxş etdi dünyaya. Allah külli-aləmi sözlə yaradıb, sözlə hərəkətə gətiribsə, göndərdiyi ilahi şəxsiyyətlərə də ən böyük silah kimi kəlmələri verməyi təbiidi. Silah niyə, çünki döyüşmək lazımdı. Elə peyğəmbərlikdən də ona görə danışıram... Təkcə yüz ilə sığışan müharibələrə, inqilablara nəzər salanda, ayrı-ayrı xalqların həyatında baş verənləri elə-belə, yüngülvari vərəqləyəndə dəhşətə gəlir adam. Milyonlarla insanın məhvinə səbəb olan qırğınlar, bir parça torpaq üstündə soyqırımlar, günahsızların başında çatlayan yeni "kəşflər" - güc və silah-sursat nümayişi, XX əsrdə dünya daha nələrdən keçməyib?! Bəs necə olub ki, dağılmayıb, Atlantidasayağı suyun altına getməyib?! Bəlkə, bu dəhşətləri törədən elə insan özü olub ona görə... Yəni hansısa İlahi qüvvə, insanın və insanlığın fövqündə duran Varlıq istəməyib bu sonu. Söz də, sənət də elə onun göndərdiyidi, onun işidi... "Allah vergisi" ifadəsi elə-belə deyil, yəqin. Amma Allahın böyük səxavəti, bəxş etdiyi güc nəyə sərf olunur, Hamlet demiş, “budur məsələ”. Bəli, sən başqalarından fərqlisən, bir azacıq seçilirsən yan-yövrəndən. Amma verilmişlər Xeyirə xidmət edəcək, ya Şərə?! Bu bir az tale işidi, amma daha çox tərbiyədi. Sənət də, səmavi kitablar, yaxud yer adamlarının yaratdıqları da bu tərbiyə üçündü. Axı ən ibtidai duyğu özünümüdafiədi; qədim insan mağaradan azca başını çıxarıb elə o bapbalaca düşüncəsi ilə ətrafı dərk edən kimi əlinə keçəndən silah düzəldib, döyüşməyi, asıb kəsməyi öyrənib. Əsrlər keçir və hələ də bu təməl xarakter dəyişilmir. Elə ona görə də XIX əsrin bəxş etdiyi peyğəmbər kimi adamlar maariflənmənin, insana yaşamaq uğrunda mübarizənin ayrı yollarını öyrətməyin vacibliyindən danışırdılar. XIX əsr sənətkarlarının yaratdıqlarına nəzər saldıqca az qala hər birinin yazdıqlarında həyəcan təbilini eşitmək olur. Sanki qarşıdakı fəlakətlər, müsibətlər, insan qırğını - hamısı öncədən duyulmuş kimidi. Bəli XIX yüz il bütün buxovları, təzadları, yeni istiqamətlərin açılması və köhnələrin sıradan çıxması ilə, öncəki yazılarımda qabartmağa çalışdığım məqamları ilə arxada qaldı. Qarşıda XX əsrdi və bu dövrü ümumi xarakterizə etmək istəsək, yenə də tarix önə keçir. Və bir daha başa düşürük ki, sənət tarixin gətirib çıxardığı məqamdan, mövcud şəraitdən, "indi və burada" baş verənlərdən kənarda nə yarana bilər, nə də qavrana. Ona görə XX əsr rus ədəbiyyatının qapısına elə tarix tərəfdən yanaşıram. Birinci Dünya müharibəsindən baş açmadan, inqilabın ab-havası bürümüşdü Rusiyanı. Bir əsr əvvəldən Rus inqilabının qəddarlığından da, mənasızlığından da (Puşkin təbiri!) çox danışılıb. Günahsızların qurban verilib hakimiyyət sevdalılarının xoşbəxtliyə çatması da inqilabın "qədim" nəticələrindəndi. Amma zahirən görünən, yaxud göstərilən başqadı axı. Millət fədailərinin nəfəsi qarala-qarala dediyi kəlmələrin gerçək anlamını, "xalq üçün", "vətən üçün" yarlıqlarının tamam başqa məna verməsini də dərk etmək bir ayrı bəladı. Yaxud da faciə... Kimsə bir gözünü kor, bir qulağını kar edib sakitcə durur, başqa birisi ən azı ətrafında beş-üç adamı sevindirməyi də vətənpərvərlik sayıb dinmir, ayrısı öz aləmində mübarizə aparır və yel dəyirmanının pərlərini görüncə Don Kixotdan ilhamlandığını da yaxşı başa düşür...

Əslində, ən dözülməzi riakarlıqdı... "Bu inqilabdı və kimlərsə ölməlidir ki, biz xoşbəxt olaq" ideyası faciələrə yol açır. Heç nə daha yaxşı olmur, bu gün dünənkindən də qara günə qalır dünya və məhz bunu anlamaq getmək arzusunu şiddətləndirir. Hansı "getmək"?! Ölümü seçənlər, barışmayanlar da az olmayıb, baş götürüb uzaqlara gedənlər də... Elə vətənini bürümüş inqilab eyforiyasına, zahirən pərdələnmiş "xoşbəxtliyə" dözməyənlərdən biri də İvan Bunin idi. Apardığım layihənin XX əsrə keçidini də məhz Buninlə başlamağım təsadüf deyil. Məsələ burasındadır ki, məhz İvan Alekseyeviçin həyatı və yaradıcılığı, yaşantıları bütöv dövrün simvolu ola bilər. Daha doğrusu, sənətkar həyatının, istedadlı adam və tənhalıq, yaxud qürbət, şöhrət, maddiyyat, amma yenə təklik, vətən həsrəti tezislərinin hər birinin ifadəsini burda tapmaq mümkündü.

Müflisləşmiş zadəgan ailəsində doğulan və kasıblıq ucbatından heç normal təhsil belə ala bilməyən İvan Bunin inqilaba qədərki dövrdə kifayət qədər məşhur idi. Şeirləri, hekayələri dərgilərdə çap olunurdu. Və elə haqqında söz açmaq istədiyim, yazıçıya şöhrət gətirən "San-Fransiskolu cənab" hekayəsi də bu dövrdə qələmə alınıb. Buninin rus dilini yeni bir mərhələyə ucaltması, təsvirlərindəki zərgər dəqiqliyi, müşahidələrinin zənginliyi ədəbiyyatşünaslar tərəfindən hər zaman vurğulanır. Amma məhz bu hekayədə dediyim keyfiyyətlərdən daha çox, başqa məqam təsirlidir; yazıçının önduyumu, əsərin qələmə alınmasından bir neçə il sonra düşəcəyi mühiti, yaşam qaydalarını, hələ üstəlik, özünü bunların içində necə hiss edəcəyini əvvəlcədən görməsi və burda təsviri...

Bəlli bir yaşa çatmış, ömrü boyu işləyib varlanmış San-Fransiskolu cənab nəhayət, yaşamaq qərarına gəlib, ailəsini götürüb İtaliyaya səfərə çıxıb və elə ordaca dünyasını dəyişib. Vəssalam, süjet elə budur... Rus və dünya ədəbiyyatında onlarca belə ölümqabağı ovqat hekayələri var və bu əsər bəlkə məhz həmin yanaşma ilə digərlərindən üstün deyil. Bunin özü də etiraf edirdi ki, bir dəfə kitab mağazasında Tomas Mannın "Venesiyada ölüm"ünün qapaq rəsmini görəndə bu hekayəni yazmaq fikrinə düşür. Bundan sonra bacısını ziyarət edir, həmin rəsmi xatırlayır və nədənsə bu detal bir Amerikalının Kapridə tətildə ölümü ilə assosasiya yaradır onda. Bu ovqatını sözə çevirmək, yazmaq qərarına gəlir və cəmisi dörd günə hekayə yaranır. Ölən amerikalı istisna olmaqla, hekayədəki bütün digər faktlar yazıçı təxəyyülünün məhsuludur. Və təsirli olan da elə budur... Çünki vətənini tərk edib əvvəlcə İstanbula, sonra Sofiyaya, ordan Parisə köçən və ömrünün sonuna kimi orada yaşayan Bunin Avropa mühiti ilə heç cür qaynayıb-qarışmırdı. Parisdə mühacirətdə olan azərbaycanlı yazıçı Baninə (neft milyonçuları Şəmsi Əsədullayevin və Musa Nağıyevin nəvəsi) vurulmuşdu, amma onunla ünsiyyətində də bu rus-avropa, rus-türk qarşıdurması önə keçirdi. Yazıçı Anarın inqilabın vətəndən didərgin saldığı bu iki sənətkarın münasibətlərinə həsr olunmuş kinossenarisində Buninin dünya vətəndaşı, avropalı kimi yaşaya bilməməsi önə çəkilir. Və bu məqamda Baninin qürur hissi oyadan məşhur məktubunu sitat gətirməsəm, olmaz. O, Buninin rus dilini öyrənməyin vacibliyi haqqında məktubuna cavab verirdi:

"Mən sizə məni ruslaşdırmağı qadağan edirəm. Eşidirsiz, qəti qadağan edirəm. Siz ruslar mənim vətənimi koloniyaya çevirdiniz. Və biz bununla barışdıq. Nə mənim ailəm, nə əcdadlarım, nə də xalqım rus deyil. Siz mənim rus görəndə üzünü çevirib söyən nənəmi görsəydiz, bir də bunu etməzdiniz."

San-Fransiskolu cənabın səfər etdiyi yerlərdən inqilabdan əvvəlki Abşerona qayıtmağım qəribə görünə bilər. Amma daha dərin yanaşanda Baninin dedikləri təkcə onun vətəninin və xalqının problemi deyildi, azadlıq sevdalısı olan hər kəsin bəlası idi. Elə Bunini vətəndən qaçıran da bu ağrı deyildimi? Yəni məsələ rus dilinin, zəngin rus mədəniyyətinin başqa məqsədlə istifadəsindədi. Hətta etiraz əlaməti olaraq Avropada yaşayanda da İvan Alekseyeviç inqilabdan əvvəlki orfoqrafiya ilə yazırdı əsərlərini.... Nobel nitqinin də ən təsirli məqamı məhz azadlıq arzusu ilə bağlıdı:

"Nobel mükafatı təsis olunandan bəri ilk dəfə siz onu mühacirə təqdim etdiniz. Zira mən kiməm? Fransanın qonaqpərvərliyindən istifadə edən qaçqın. Buna görə Fransaya da hər zaman minnətdar olacağam.

Cənab Akademiya üzvləri, icazə verin, şəxsən özümü və əsərlərimi br kənara qoyaraq sizin bu jestinizin özlüyündə necə gözəl olduğunu söyləyim.

Dünyada tamamilə azad sahələr mövcud olmalıdı. Şübhəsiz ki, bu masanın ətrafında hər fikrin, hər fəlsəfə və dini inancın nümayəndələri əyləşiblər. Lakin bizi birləşirən sarsılmaz bir bağ var: bu sivilizasiyamızı borclu olduğumuz şeylər - vicdan və fikir azadlığı. Yazıçı üçün bu azadlıq xüsusilə vacibdir - onun üçün bu, ehkamdır, aksiomadır".

Bəli azadlıq ən böyük səadətdi. Amma insanın azadlığını əlindən alan təkcə zahiri faktorlar deyil, həm də onun özüdü, dünyaya baxışıdı, həyat qanunlarıdı. Kasıbçılıq içində amma sevdiyi işlə məşğul olan adam zənginliyinin əsiri kimi ömrünü sürən başqasından daha azaddı... Elə "San-Fransiskolu cənab" hekayəsi də bu ideyanı daşıyır. İnsan ömrünü pul toplamağa, varlanmağa sərf edib ayrı heç nəyə vaxt tapmır və o məqamda ki, özünü düşünməyə başlayır həyatı sona yetir.

Bu əsərdən danışanda ayrı-ayrı xarakterlərdən, yazıçının ideyasını çatdırmaq üçün istifadə etdiyi priyomlardan söz açmaq yersizdi. Çünki heç San-Fransiskolu cənabın özünün də adı, xarakteri, xanımı, ailəsi ilə münasibətləri, dünyaya baxışı göstərilməyib. Görünən sadəcə yapma, qurama həyat yaşayan yuxarı təbəqədir və bütün bunları ikrah hissi ilə müşahidə edən yazıçı özüdür. Sevgini oynayan, turistləri əyləndirən cütlüyün, yaxud öz içində rahatlıq tapmayıb zahiri parıltılarla vacibliyini göstərməyə çalışan, məsələn, süfrənin bəyaz olması və yeməklərin neçə dəfə verilməsi ilə özünün üstünlüyünü ölçən insanların təsviri əslində hər şeyi deyir... Bircə San-Fransiskolu cənab ölməsəydi və ölümün varlığını adamların yadına salmasaydı... Məhz o yerdə mühitin ürəksizliyi və satqınlığı görünür. Bayaqdan əl üstündə gəzdirilən, hər cür kaprizi sevgiylə qarşılanan cənabın meyitinə yer tapılmır, digər turistlərin narahat olmaması üçün məişətdə işlənən uzun yeşiyə basılıb vətəninə göndərilir...

"San-Fransiskolu cənab" yazıçının Avropa, burjua cəmiyyəti haqqında düşündüklərinin ifadəsidi. Fikirləşəndə ki, bir neçə il sonra Bunin özü bu həyatın içində yaşamalı və baş çıxarmalı olacaq, kədərlənir adam. Amma digər tərəfdən də əgər Avropada "dəbdəbəli riakarlıq" hökm sürürdüsə, Buninin öz vətənində bunun digər növü gen-bol istifadə olunurdu. Orda dəbdəbə yox idi, aşağı təbəqəyə sırınan "aclıq olsun, kef olsun" kimi çağdaş dillə desək, sərfəli tariflər vardı... Bir sözlə, düşünən adam üçün hər yerdə çətindi. Hələ düşündüklərini yazmaq, sənətə çevirmək məharətin varsa, lap qəlizdi məsələ. Ona görə Nobel mükafatını kasıb emiqrantlara paylayandan, sağa-sola xərcləyəndən sonra yenidən kasıblayan yazıçı Rusiyaya qayıtmaq təklifi alsa da, razılaşmır. Hətta Sovet hökumətinə müxalif ola-ola II Dünya müharibəsi vaxtında çox həyəcanla xalqının uğurlarını izləsə də, antifaşist mövqedən məqalələr yazsa da, geri qayıda bilməzdi Bunin... Simonovun gətirdiyi bir təyyarə vətən ərzaqlarından dadıb ləzzətli olduğunu etiraf da edir, amma geri dönmür. Çünki dönə bilməzdi, orda nələrin baş verdiyini yaxşı başa düşürdü. Hardasa uzaqdan vətənə xidmət edib onun dilini, ədəbiyyatını inkişaf etdirməyi daha doğru sayırdı...

Amma Maksim Qorki əksinə, Stalinin dəvəti ilə vətənə qayıtmağı və yaradıcı adamlara gün ağlamağı düzgün bildi... Bu haqda isə gələn dəfə.

PƏRVİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 22 may.- S.21.