Formanın müqəddəs sirri

Şəhriyar, yaxud əfsanə yuxusu

Bəzən dünyada, lap elə sənin yaşadığın məmləkətdə baş verən hadisələr, yox, lap elə indicə baş verən bir olay hər şeyi bölüb-parçalayır, söhbət, əlbəttə ki, ədəbiyyatdan və sənətdən gedir, bu hadisə, yaxud hadisələr insanları dünən böyük şövqlə bağlandıqları sənətdən ayırır, səslərinə hay-küy qatır, anacq o adamlar özlərini sənətin ən yüksək zirvəsində hiss eləsələr də, hər şey o səs-küyə satılır, onun əlində əsir olur. Və bir də var obyektiv gerçəklik, onun təsiri altında Allahın işıq və enerji bəxş etdiyi yaradıcı insanlar bir ömrü güdaza verməli olur. Bir yanda yalançı səadət dalğaları (xofu), digər yanda zülm və istibdadın Allahın verdiyi o enerjini dünya durduqca duracaq gözəlliklərə çevriən ağrılı bir ömür...

Yalançı şeylər (yalançı xoşbəxtlik, aldadıcı səadət...) xof yaradır, həqiqətsə - məsuliyyət...

Riyakar rejimin yaratdığı yalançı səadəti sətirlərarası tənqidin də bir həddi var, o hədd keçiləndə yuxarıda dediyimiz kimi, hər şey ortadan bölünüb parçalanır və sənət adamları da bu parçalarda yer alırlar və bir anlıq dünya və insana yönəlik həssasslıq azalır, bəlkə də yoxa çıxır, bu parçaların hər birində səmaya millənən nəğmələr heç göyün yeddinci qatında belə, görüşmürlər, yəni təmas heç olmamış kimi itir... Belə bir ortamda dünyaya o qanadlarda nəğməsini oxuyan sənətkarların səsini batıran bir səs gəlir, bir şeir doğulur, zamanla tarixin xəfə kulislərində gedən qanlı "döyüşlərin" sonucunda bu səsin, bu yeni nəfəsin sahibi özünü fəda eləyir və məhz onun "ölümü" sayəsində o ayrılan parçalar birləşir.

Əslində, bu deyilənlər hər bir gözəl şeirin, yəni təkrarsız nəfəsin hifz etdiyi missiyanın başqa bir şəkildə ifadəsi, yəni zaman keçdikcə özünü tapan, mahiyyətini məhz bu şəkildə ifadə edən formasıdır. Bədii formanın yaranıb, zaman içində baş verən hadisələrdən ən həssas qulağın, ən həssas ürəyin belə, eşitmədiyi pıçıltıları özünə hopdurması məsələsi, əslində, çox qəlizdir, bu prosesi tam olaraq analitik ladda izah etmək çətindir. Həm də forma təkcə formal, texniki məsələlər deyil, bildiyiniz kimi. Bu kontekstdə, məsələn, Süleyman Rüstəmin Təbriz şeirlərini, Səməd Vurğunun məşhur, həm də böyür-başında mübahisələr açılan "Azərbaycan" şeirini incələmək olar. Bir də var böyük Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" və türkcə digər mətnləri... Bu mətnlərin hamısında (şübhəsiz ki, hər birində ayrılıqda-!) vətən, yurd sevgisi, bölünmüş vətənin ürəyinə batan tikanlı məftillər və yenə də ucu-bucağı bilinməyən sərhədsiz vətən eşqi döyünür. Ancaq fərqlər də var, özü də yerlə göy arasındakı məsafələr qədər.

Əlbəttə, bədii formanın yuxarıda vurğuladığımız "gizlinlərdən" qopub-gəlib bir qəlibdə görünməsi anlamında. Amma bu fərqlər sadəcə forma(l) fərqlər də deyil, sevginin, vurğunluğun doğurduğu ağrı və iztirabın bitib-tükənməzliyini də "ani kadrlarla" (şeirdə, bədii mətndə ağrı və iztirab məhz göz önündən anidən keçən, özünü bu yolla sənə hiss etdirən və yox olan bir nəsnəyə çevrilir və sən bütün ömrün boyu o ağrının, o iztirabın ləpirlərini, "ayaq tozlarını" axtarırsan...) bildirən mahiyyədir. Yəni, demək olar eyni mövzuda, ancaq fərqli şərtlər altında yazılan bədii mətnlərin forması çox fərqli həqiqətləri söyləyə bilir. Bədii forma susduğu və danışdığı məqamı çox dəqiq bilir, çünki insanda aldığı həssaslığı birə on artırır. S.Vurğunun, S.Rüstəmin şeirlərində ağrı içində qıvrılan sevgi yazının şeirə uyğun çox mükəmməl formasında ifadə olunur, hətta oxu prosesində az qala şairin qələm əlində dərin düşüncələrə daldığının da şahidi oluruq. Bu mənzərə də göz önündən solğun, amma kiçik kadrlarla ötüb keçir, minimalist film formatında... Qədrini ayrılıq çəkənlər bilir//Hicrində göz yaşı tökənlər bilir//Ömrünə qaranlıq çökənlər bilir//Bağından gül, çiçək dərdim Təbrizim//Yenə təzələndi dərdim, Təbrizim!... Şəhriyarın mətnində isə başqa bir üfüq görünür: Daşlı bulaq daş-qumunnan dolmasın//Baxçaları saralmasın-solmasın//Ordan keçən atlı susuz olmasın//Deynə, bulaq xeyrin olsun, axarsan//Üfüqlərə xumar-xumar baxarsan. Poemada etnik-mədəni ərazinin şifahilik qatının sanki min illərin yuxusundan ayılıb üzə çıxması, hər şeyi, o cümlədən "yazı fəndlərini" yuyub aparması başqa bir ortam yaradır. Yəni, bədii formanın məhz bu şəkildə dünyaya gəlməsinin bir tarixçəsi mövcuddur və bir çox mətləbləri məhz o təqlin edir. Bu şeir, o cümlədən yuxarıda adları çəkilən şairlərin mətnlərin qəzəl, yaxud verlibrdə olması (doğulması...) qeyri-mümkündür.

Şəhriyar şeirində əsas məsələ təkcə şifahiliyin bu qədər üzə çıxması ilə məhdudlaşmırdı, o həm də yaradıcılığında modern düşüncə tərzi ilə qədimliyi, ən qədim çağlardan insan üçün qalan, ounun və hər doğulan uşağın yaddaşına yazılan ən ülvi nəsnələri usta şəkildə birləşdirmişdi. İkinci cəhət, yəni bu qovuşuq oxuda dərhal görünmür və hiss edilmir, hiss edilən yalnız şifahi qatın olduğu yerdən tərpənməsi, dağı-daşı lərzəyə salmasıdır. Gizlində qalan şeysə - qədimliklə modern düşüncə tərzinin qovuşması şeirin poetik mahiyyətini şərtləndirir. Və bu şeirin ecazı bu gün də yaşayır. Bunun səbəbi nə idi?

Adətən, bir şairin (yazıçının) mükəmməl, güclü əsəri dünyaya gələndə, illah da ki, bunu bütün kütlə oxuyub sevəndə həmin müəllifin taleyində qəribə hadisələr baş verir. Nəyəsə susamaq və bu acgözlüklə onu "içmək" sonda onun tükənməsinə, bitməsinə səbəb olur. Bir şairin bütün yaradıcılığını bir ovuc içinə toplayan şeiri, olur ki, onun "qətlinə fərman" rolunu oynayır. Şair məhz bu ritmin üstündə qəbul edilir, bundan sonra nə yazsa da həmin məşhur mətn kimi oxunur, şairin yaradıcılığı qalır bir kənarda, bu şeirdən yapışıb əfsanələr yaradırlar, ona elə epitetlər və metaforalar yapışdırırlar ki, bu "mistik nəhri" adlayan şair o sulardaca boğulur. Və bu heç kimin vecinə olmur.

"Heydərbabaya salam" məhz bu cür sevildi, az qala hər şeyi unutdurdu, sonra məlum "əfsanələr" ayaq açdı, amma dediyimizin əksi baş verdi: şair həmin o "mistika burulğanından" sağ-salamat çıxdı, yenidən doğuldu. Bunu, zənnimizcə, iki faktorla əlaqələndirmək olar: 1. Şəhriyarın böyük istedadı. Təpədən dırnağa ədəbiyyat adamı olması və sair. 2. Bu dildə danışan və sevən millətin bəlkə yüz il yol gözləyən duyğularının da mətnə nüfuz etməsi. Müasir ədəbiyyatda müəllif-əsər-oxucu üçbucağında axırıncı həlqənin son dərəcə həssas olması faktoru unudulmamalıdır. Bir də bunu unutmayaq: Şəhriyar bir şair (demiurq) kimi mediumla müəllifliyi birləşdirirdi. Bir yandan Nizami Gəncəvi, Sədi və Hafiz kimi qədim ənənələrin daşıyıcısı idi (yerlə göyü birləşdirirdi), digər tərəfdən, modern dünya ədəbiyyatını bilən ayıq-sayıq adam idi. Ərəb, fars və fransız dilini mükəmməl şəkildə bilirdi. Necə deyərlər, "yerin altını və üstünü bilirdi". Yəni, təsəvvür edin: qatı dumanın, toranlığın içində gözləri tükü-tükdən seçən bir adam...

Bizim tədqiqatçılar dediyiniz ecazı daha çox dil faktoru ilə bağlayırlar. Hətta anasıyla bağlı belə bir olmuş hadisəyə də tez-tez istinad edilir. Bu istinad tam doğrudur, ancaq, bizcə, məsələnin bir tərəfidir. Şəhriyarın uşaqlığı Heydərbaba dağının ətəklərində keçib. Gözəl təbii mənzərələr, uca dağlar, dağdan şaqqıltıyla axan çaylar... yaddaşında iz buraxmalıydı. İllər keçdikcə uşaqlıq xatirələri ruhunda sənin bilmədiyin, bəlkə anlamadığın şeylərlə birləşir və gözlənilməz şeylər meydana gəlir. Ümumi qənaət belədir. Ancaq belə bir ecazı həmin təcrübəni keçmiş hər kəs, hər bir şair yarada bilmir axı. Diqqət edin: "Heydərbabaya salam" poemasında, mətnin əvvəlindən sonuna kimi nə qədər ecaz, necə gözəl, əvəzsiz anımlar yada salınır, poema bizi, necə deyərlər, fərqli dolaylardan keçirir. Keçmişdən qalma, keçmişdən gələn şeylər, təsəvvür edin ki, şairin xəyalında canlandıqda "itiyi azmış kimi" boşluqda dolaşır, nəyə, yaxud nələrəsə calanıb onu tamamlamaq, yeni dünya, büsbütün orijinal gerçəklik yaratmaq istəyir. Poemada məhz bu proses gedir. Yəni, məşhur bir ifadədə olduğu kimi, şeir sözü və dili dəf etməklə başlayır. Bizim tədqiqatçılarsa bu poemanı analiz edəndə sadəcə "dil deyirlər". Yəni: Sartr:...şair yazdığı, işlətdiyi dilin içində yox, ondan dışırıdadır, məhz belə bir vəziyyət dili maneəyə çevirir...

Şəhriyarı "zəmanənın Hafizi" adlandırırdılar. Həm də, müasir İranda müasir dövrün ən böyük qəzəl şairi. Bir qəzəlində özü də bundan bəhs edib:

Mən bir ceyranın eşqindən

bir qəzəl yazmışamsa da,

Köhnəlmiş üslubdan

yeni üslub yaratmışam.

(sətri tərcümə Məsiağa Məhəmmədinindir).

Nə idi o köhnəlmiş üslub? Əvvəla, onu deyək ki, "yeni qəzəl"i Şəhriyarsız araşdırmaq mümkünsüzdür. Bir İran tədqiqatçısı (Nadirpur) yazır: "Bizim müasir qəzəlin binası dörd sütuna söykənir. Təbrizli Şəhriyar, Zəncanlı Münzəvi, Behbəhanlı Simin və Gilanlı Sayə. Şəhriyar danışıq dili, Azərbayca ədəbiyyatı və dil yeniliklərindən istifadə edərək fars poetik dilini genişləndirib, Münzəvi isə Şəhriyarın neoklassik məktəbini izləyərək qəzəlin dilində və vəznində yeni ixtiralar edib. Müasir qəzəldə 4 şair özünə məxsus üsluba malikdir. Oxucu bu şairlərin adı çəkilməsə belə, onları tərzindən asanca tanıya bilir. Bunlar I nəsildən Şəhriyar, II nəsildən Simin, III nəsildən Neyistani və IV nəsildən isə Münzəvidir".

Şəhriyarın poetik təfəkküründəki "elastiklik", "möcüzə icad eləmək" bacarığı sadəcə heyrətləndir. Aydınlıq üçün türkcədən nümunələr verə bilərik

Gəlməz, tanıram bəxtimi, indi ağarar sübh,

Qaş beylə ağardıqca daha başda ağarı...

Yaxud:

Göz yaşları hər yerdən axarsa, məni tuşlar,

Dəryayə baxar bəllidi çayların axarı.

Tədqiqatçıların fikrincə, o, farsca və türkcə qəzəllərində çox yumşaq vəznlərdən istifadə edib. Şeir dilinin danışıq dilinə yaxınlaşması, danışıq sözlərindən qafiyə düzəldilməsi, rədifdən az istifadə edilməsi.

Amma unutmaq olmaz ki, Şəhriyarla çiyin-çiyinə, onun kimi fransız dilini və mədəniyyətini bilən Nima Yusic də vardı. Yaradıcılığının ilk dövründə Avropa modernist şeirinin güclü təsiri altında olub.

Dərhal nəzərə çarpan özəlliyi: ovcunu açsan, göyə uçacaq romantik duyğuların son dərəcə realist inikası! Şeirin bütün ərazisi təkrarsız, o vaxta qədər eşidilməmiş obrazlarla bəzədilib. Zəmini qüsursuz qurulub: aşıb-daşan duyğular gerçək, son dərəcə realist münasibtələ "idarə edilir"! Bu isə arxitektonikada dramatizmi gücləndirib. Buna işarə edərək Şəhriyar yazırdı:

Mən Hafizin beşiyində nazlanan körpəyəm

"Əfsanə" yuxusu apardı məni, əcəb yuxu idi!

(Sətri tərcümə Məsiğa Məhəmmədinindir).

Nima qədim qəlibi dağıdıb, hər dörd misradan sonra bir sərbəst qafiyə işlədib və yeni struktur təklif edib.

Şəhriyar bəlli üslubla böyük bir məktəb yaradıb, ədəbi düşüncəyə təkan verib, bu təsirin altında neçə-neçə təkrarsız əsərlər yaranıb. Onu özünə ustad sayanlardan biri də qəzəldə ixtiralar etmiş Zəncanlı Hüseyn Münzəvidir.

Şəhriyar tipli şairlərin mətnləri öz dillərində səsləndimi, şeir yenidən doğulur.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 22 may.- S.19.