Ömrün elmi hesabatı
Azərbaycan
elmi-ədəbi və tənqidi fikrinin inkişafında özünəməxsus
yeri olan filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent Qurban Bayramovun çoxillik və çoxcəhətli
fəaliyyətini səciyyələndirən əsas prinsiplər
yüksək vətəndaşlıq mövqeyi ilə
universal düşüncənin və
professionallığın vəhdətindən ibarətdir. O,
müraciət etdiyi problemlərə, ədəbi şəxsiyyətlərə
zamanın gözü ilə baxmağı bacaran, qələmə
aldığı məsələləri yüksək vətəndaşlıq
səviyyəsində təqdim etmək vəzifəsini məsuliyyətlə
həyata keçirməyin öhdəsindən gələ bilən
əsl ədəbiyyat adamıdır. Yazdığı
sanballı elmi əsərlərin bir çoxu ədəbiyyatşünaslıqda
və tənqiddə mühüm əhəmiyyəti ilə
yanaşı, həm də böyük vətəndaşlıq
borcunun ifadəsidir. Qurban Bayramovun ədəbi-bədii
fakta, seçilmiş mövzuya ziyalı-vətəndaş
mövqedən yanaşması, əsaslandırılmış,
professional elmi-tənqidi münasibətin və universal
düşüncəsinin kamil ifadəsi olan əsərləri
bu reallığın göstəricilərindəndir.
Filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qurban Bayramov 1970-ci ildən
ədəbi fəaliyyətə başlayıb, aspirantura təhsili
görüb, ilk elmi əsəri 1979-cu ildə "Səməd
Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman problemi"
mövzusunda dissertasiyası olub... Bu günə kimi dövri və
elmi mətbuatda 16 kitabı, 300-dən çox məqaləsi
dərc edilib... Bunlardan
"Vurğun poeziyası" (1976), "Lirik qəhrəman
və zaman (Səməd Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman
problemi)" (1986), "Tarixilik
və müasirlik - "Sosialist realizmi müasir mərhələdə"
kitabı (kollektiv) (1988), "Yaşar Qarayev: Milli yaddaş təlimi
- azərbaycançılıq", (Jalə Qurbanqızı
ilə birgə) (2001), "Poeziyanın sirri..." (monoqrafiya) (2009), "Əli
İldırımoğlunun yaradıcılıq yolu: Azərbaycan
ədəbiyyatında avtobioqrafik roman janrının təkamülü"
(monoqrafiya) (2009), "Xalq yazıçısı İlyas
Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə"
(Jalə Qurbanqızı ilə birlikdə) (2014) və s. kimi
kitabların müəllifidir.
Onun
"Müasir Azərbaycan poeziyasında üslubi meyillər",
"Azərbaycan ədəbiyyatında tarixilik və
müasirlik", "M.Ə.Sabir ənənələri və
Azərbaycan ədəbiyyatı", "Səməd
Vurğun dünən, bu gün və sabah", "Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar poetik üslubu", "Qarabağ ədəbi
mühiti - uzaq keçmişdən bu günümüzə qədər"
kimi maraqlı tədqiqat işləri vardır. Qurban Bayramovun
bir sıra əsərləri, Türkiyədə, İranda,
İraqda - Kərkükdə, Rusiyada, Macarıstanda,
Krımda, Qazaxıstanda, Litvada çap olunub...
Azərbaycan ədəbiyyatının əksər
nümayəndələri barəsində məqalə
yazıb, fikir söyləyib, elmi və bədii kitabların
redaktoru olub, onların bir çoxuna ön söz yazıb. Xüsusən, "Azərbaycan
poeziyası"na həsr etdiyi ədəbi
icmalları elmi mühitdə maraq doğurub...
Qurban
Bayramov ədəbi ictimaiyyətin əksər tədbirlərində,
təqdimatlarda, elmi sessiya və konfranslarda gənclik həvəsi
ilə iştirak edir, tənqidçi nüfuzu ilə ədəbi
tədbirlərə özünəməxsus rövnəq
verir...
Uzun illər
"Gənclik" nəşriyyatında rəsmi rəyçi,
Azərbaycan Dövlət Televiziyasında "Ədəbiyyatşünaslıq
və zaman", "Ədəbiyyat" (1982-1992) elmi-kütləvi,
tədris televiziya verilişlərinin müəllif-aparıcısı,
Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin
üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü
(2011) olub.
AMEA Rəyasət
Heyətinin (2016), Azərbaycan Yazıçılar Birliyi
İdarə Heyətinin (2011), Azərbaycan Respublikası Həmkarlar
Konfederasiyasının Fəxri fərmanlarına (2016, 2019),
"Tanınmış Vurğunşünas alim" (2011),
"Fədakar alim" (2011), "Səməd Vurğun
mükafatı" (2011), "Elm fədaisi" (2012),
"Vintsas" mükafatı (2020) fəxri diplomlarına
layiq görülüb.
Çap etdirdiyi elmi əsərlər Qurban Bayramovun 75
illik ömür yolunun, zəngin həyat təcrübəsinin,
zəhmətkeşlik və fədakarlığının
nümunəsi kimi meydana çıxmışdır.
Bu
araşdırmaların və məqalələrin sərlövhələrindən
də göründüyü kimi, o, tənqidimizdə həmişə
Mikayıl Müşfiqin sənət prinsipinin - "Şairə
ilhamdan maya gərəkdir!" prinsipinin qoruyucusudur! O, istedadla
yazılan, insanın və cəmiyyətin inkişafına
xidmət edən əsl ədəbiyyatı təqdir
etmiş, elmi cəhətdən qiymətləndirilmişdir.
Xatırladım ki, Xalq şairi Səməd Vurğun
haqqında bir çox görkəmli ziyalılarımız,
alimlərimiz dəyərli əsərlər, qiymətli tədqiqatlar
aparıb. Vurğunşünaslar Qurban Bayramovun bu sahədəki
tədqiqatlarını yüksək qiymətləndiriblər.
O, bir tənqidçi-alim kimi ölməz şairimizin
yaradıcılığını, Səməd Vurğun
şəxsiyyətinin və sənətinin
böyüklüyünü təhlildən keçirib,
xarakterizə edərək ədəbi ictimaiyyətimizə
çatdırıb. Elə bu baxımdan da Qurban Bayramovun Səməd
Vurğuna həsr etdiyi elm əsər fərqlidir, yenidir və
önəmlidir.
Fikrimcə, Qurban Bayramov ədəbiyyatşünaslığımızın
Vurğunşünaslıq qolunun ən ləyaqətli
nümayəndələrindən biridir. Onun
böyük Səməd Vurğun
yaradıcılığına həsr etdiyi "Vurğun
poeziyası" (1976), "Səməd Vurğun - lirik qəhrəman
və zaman" (1986) monoqrafiyaları, onlarca məqalələri
elmi mühitdə həmişə yüksək dəyərləndirilmişdir.
Akademiklərdən - Məmməd Arif, Məmməd Cəfər
Cəfərov, Kamal Talıbzadə, Bəxtiyar Vahabzadə, Bəkir
Nəbiyev, professorlar - Mirzağa Quluzadə, Kamran Məmmədov,
Yəhya Seyidov, Əkbər Ağayev, Qasım Qasımzadə,
Qulu Xəlilov, Atif Zeynallı, Cəlal Abdullayev, Şamil
Salmanov və sonralar Səməd Vurğun irsinə müraciət
edən əksər tədqiqatçılar Qurban Bayramovun bu
sahədə olan xidmətini yüksək səviyyədə
dəyərləndirmişlər...
Bu
sıradan, bütün rəy və fikirlər
üçün səciyyəvi olan iki faktı xatırladıram:
"Filologiya
elmləri doktoru, professor Cəlal Abdullayev:
"Mən özüm də Səməd Vurğunun tədqiqatçılarındanam.
Qurban Bayramovun tədqiqatı həm böyük şairin tədqiqatı
sferasında, həm də bizim ədəbiyyatşünaslıqda öz orijinallığı və
yeniliyi ilə fərqlənir. Mən, doğrusu, bu tədqiqatı
nəzəri səviyyəsinə görə Ümumittifaq səviyyəsində
ola bilən bir əsər kimi qəbul edirəm.
Əsər onun müəllifinin yüksək
erudisiyasından xəbər verir".
"Filologiya
elmləri doktoru, professor Yəhya Seyidov:
"Qurban Bayramov ...gündən-günə yüksələn,
inkişaf edən müasir ədəbi proseslə çox
canlı, fəal məşğul olan, mətbuatda ciddi və
yetkin məqalələrlə müntəzəm
çıxış edən istedadlı tənqidçi və
ədəbiyyatşünasdır".
Qurban Bayramovun Səməd Vurğun poeziyası
haqqında yazdığı tədqiqatların böyük
bir qismi keçmiş sovet rejiminin sərt ideoloji
qadağaları dövründə qələmə
alınmasına baxmayaraq, müəllif fikirlərini yüksək
peşəkarlıqla ifadə edərək müasir məzmunlu,
milli ruhlu bir əsər yarada bilmişdir. Və ona görə də
bu sanballı əsərlər bu gün də öz
aktuallığını və elmi səviyyəsini saxlayan dəyərli
ədəbiyyatşünaslıq faktlarındandır...
Təqdim
edilən monoqrafiyanın birinci nəşrinə sanballı
bir ön söz yazmış, hamımızın ustadı
olmuş akademik Məmməd Cəfər
Cəfərovun ifadə etdiyi kimi, "Qurban Bayramov "Lirik qəhrəman
və zaman" əsərində çoxmillətli sovet
şeirinin ən görkəmli yaradıcılarından biri
olan Səməd Vurğunun lirik qəhrəmanı, onun
şair obrazı, şair şəxsiyyəti haqqında
faydalı və yeni elmi təsəvvür yarada bilmişdir. Bu kitab qüdrətli sənətkar Vurğun
poeziyasının pərəstişkarlarına layiqli bir
töhfədir".
Dəyərli ustadımızın bu qiymətli fikrinə
onu da əlavə edim ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
Vurğunşünaslığın yaradılması
bütövlükdə elm tariximizin əhəmiyyətli hadisələrindəndir. Ayrı-ayrı
vaxtlarda bu mövzuda yazılmış əsərlər,
aparılmış tədqiqatlar, çap olunmuş məqalələr
ədəbiyyatşünaslıq elmimizin "Vurğunnaməsi"
kimi dərin mənaya malikdir və olduqca ətraflı, zəngin
elmi-məlumat bazasını əhatə edir. Bu qiymətli Vurğunşünaslıq salnaməsinə
Qurban Bayramovun da özünəməxsus qiymətli səhifələri
vardır.
Əsasən, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının
tədqiqi məsələlərinə həsr olunmuş elmi
və bədii əsərlər Qurban Bayramovun tədqiqatlarında
geniş yer tutur. Xalq yazıçısı İlyas
Əfəndiyev, tanınmış jurnalist-yazıçı
Əli İldırımoğlu, görkəmli tənqidçi-ədəbiyyatşünas
Yaşar Qarayev haqqındakı araşdırmalarının hər
biri sistemli tədqiqat əsərləridir. Qurban Bayramov bütövlükdə müasir Azərbaycan
ədəbiyyatının və ədəbiyyatşünaslıq
elminin əsas yaradıcılarından olan bu şəxsiyyətlərin
yaradıcılıq özünəməxsusluğunu müəyyən
edən ana xətləri seçib ayırmağı və
qiymətləndirməyi bacarmışdır.
Müasir
ədəbiyyata dair digər tədqiqatlarında ədiblərə
ünvanlanmış əsərlərində Qurban Bayramov memuar
janrının cizgilərini tənqidi mətnə daxil edərək, təhlilləri və tədqiqatları
ilə vəhdətdə oxuculara təqdim edir. Bu yolla
yazıçıların, şairlərin və ədəbiyyatşünasların
təkcə ədəbi-elmi xidmətləri deyil, həmçinin tərcümeyi-hallarının
maraqlı məqamları, şəxsiyyətləri, mənəvi
dünyası da təqdim olunur. Bütün
bunlar isə yazıçını və ya ədəbiyyatşünas
alimi mühiti və müasirləri, mənəvi aləmi və
münasibətləri ilə birlikdə tam halda oxuculara
çatdırmağa şərait yaradır. Bu tip tədqiqatlar
və məqalələrində Qurban Bayramov sənətkar və
zaman münasibətlərinə də aydınlıq gətirir.
Bu əsərlərdə ədəbiyyatımızı,
ədəbiyyatşünaslıq elmimizi yaradanlara, istedadlı
qələm sahiblərinə dərin ehtiram qırmızı
xətt kimi keçir.
İctimai həyatda ədəbiyyatın rolunu dərindən
dərk edən Qurban Bayramov tədqiqatlarında ədəbiyyat
və cəmiyyət məsələlərinə dair
araşdırmalara geniş yer verib. O,
haqlı olaraq yazır ki, böyük ədəbiyyat
yarandığı zamanın tarixi, fəlsəfəsi və
kompasıdır. Zaman faktoru həmişə
böyük ədəbiyyat üçün zəruri olub.
Ədəbiyyat Zamanı dərk və əks
etdirən, irəli aparan əsas hərəkətverici
qüvvələrdən biridir. Ədəbiyyat -
Zamanı ələkdən keçirir və gələcəyə
aparır...
Qurban Bayramov müasir ədəbi prosesi düzgün
qiymətləndirməyi bacaran tənqidçi və ədəbiyyatşünasdır. O, ədəbiyyatın
ümummilli inkişafdakı mənəvi-estetik
funksiyasını dərindən təhlil edib qiymətləndirən
tənqidçi-filoloqdur.
Tanınmış
tənqidçi-ədəbiyyatşünas Qurban Bayramovun istər
klassik, istərsə də müasir Azərbaycan ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndələri və ədəbi
proses haqqında dəyərli araşdırmaları ədəbiyyatşünaslıq
elmimiz üçün qiymətli tədqiqatlardır. Onun
Molla Pənah Vaqif, Mirzə Ələkbər Sabir, Səməd
Vurğun, Əhməd Cavad, Mirzə İbrahimov, Süleyman
Rüstəm, Nazim Hikmət, Nikolay Tixonov, Məmməd Cəfər
Cəfərov, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal Paşayev, Əli Vəliyev,
İlyas Əfəndiyev, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev,
İsa Həbibbəyli, Teymur Kərimli, Qasım Qasımzadə,
Zeynal Xəlil, Kamran Məmmədov, Qulu Xəlilov, Əkbər
Bayramov, Yaşar Qarayev, Qəzənfər Kazımov, Qəzənfər
Paşayev, Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyar,
Əhməd Cəmil, Nəbi Xəzri, Cabir Novruz, Adil Babayev,
Yusif Əzimzadə, Cəmil Əlibəyov, Anar, Elçin, Məmməd
Araz, Əliağa Kürçaylı, Fikrət Qoca, Nəriman
Həsənzadə, Balaş Azəroğlu, Hökümə
Billuri, Leyla Əliyeva, Əzizə Cəfərzadə, Sabir
Rüstəmxanlı, Əzizə Əhmədova, Mahirə
Nağıqızı, Firuzə Məmmədli, Musa Yaqub, Xəlil
Rza Ulutürk, Hüseyn Kürdoğlu, Hidayət, Hikmət
Ziya, Tofiq Mütəllibov, İbrahim Göyçaylı,
Aydın Məmmədov, Vaqif Arzumanlı, İslam Ağayev,
Akif Bayramov, Aydın Dadaşov, Nazif Qəhrəmanlı, Şirindil Alışanlı, Rəhim
Əliyev, Asif Rüstəmli, Mahir Həmzəyev, Şakir Qabıssanlı, Hamlet
İsaxanlı, İslam Qəribli, Ənvər Əhməd,
İsgəndər Etibar, Şahməmməd, Əli
İldırımoğlu, Yusif Kərimov, Hikmət Mahmud,
Əhməd Elbrus, Seyran Səxavət, Aqil Abbas, Taleh Həmid,
Əlirza Xələfli, Zakir Fəxri, Şöhlət
Əfşar, Məmməd İlqar, Qələndər
Xaçınçaylı, Elçin İsgəndərzadə,
Adil Cəmil, Məsiağa Məhəmmədi,
Gülhüseyn Kazım, Elxan Məmmədli, Əbülfət
Mədətoğlu, Yusif Nəğməkar, Əhməd Qəşəmoğlu,
Nazim Əhməd, Nəcməddin Mürvətov, Vəliyulla
Novruz, Alim Qasımov, Ağarəhim Rəhimov, Tamxil Ziyəddinoğlu,
həmçinin onlarca müasir
gənc şair və yazıçılar haqqındakı elmi və ədəbi-tənqidi məqalələri ədəbiyyatşünaslıq
elmimizin, tənqidimizin qiymətli faktlarındandır...
Qurban
Bayramov, həmçinin bacarıqlı publisistdir. O, vətəndaşlıq
mövqeyindən çıxış edərək hər
zaman böyük bir ruh yüksəkliyi ilə milli mətbuatımızda
müstəqil dövlətçiliyimizin uğurlarını
təbliğ edir, ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni proseslərə
yaradıcı ziyalı kimi həssas münasibətini
bildirir.
Qurban Bayramov böyük enerji ilə bu gün də azərbaycançılıq
ideyaları ilə zəngin ədəbiyyatımızı
yüksək vətəndaşlıq ruhu, universal ziyalı
düşüncəsi səviyyəsində əzmkarlıqla
təbliğ edir. Millətinə və dövlətinə, ədəbiyyatına
və mədəniyyətinə bağlılıq tənqidçi-ədəbiyyatşünas
Qurban Bayramovun elmi-ədəbi andıdır.
Bir cəhəti də qeyd etməliyəm, bu gün də
dövri mətbuatı açıb baxsanız, Qurban Bayramovun
cavanlıq ruhu ilə yazılmış yüksək səviyyəli
yazılarına rast gələrsiniz. O, müasir ədəbi prosesdə fəal
iştirak edir.
XX əsr ədəbiyyatımızın, müstəqillik
dövrü ədəbiyyatımızın tədqiqində və
təbliğində Qurban Bayramovun özünəməxsus
xidmətləri vardır. O,
Ədəbiyyat İnstitutunun aşiqidir, Ədəbiyyat
İnstitutunda baş verən nailiyyətlərə və dəyişikliklərə
ürək dolusu sevinən Qurban Bayramov həmin nailiyyətləri
öz tərcümeyi-halının hadisəsi kimi qeyd etməyi
bacaran və onu ürək dolusu cəmiyyətə
çatdıran ədəbiyyatşünaslardandır. Hesab edirəm ki, Ədəbiyyat İnstitutu Qurban
Bayramov üçün və ümumiyyətlə bizim
hamımız üçün bir məbəddir. Eyni zamanda, Qurban Bayramov özünün çoxillik
fəaliyyəti ilə doğma İnstitutun inkişafına
öz töhfələrini vermişdir. Ona görə böyük sürətlə
uçub gedən bu illərdən keçmişə baxarkən
görürəm ki, hər hansı mərhələdə
Ədəbiyyat İnstitutuna nəzər salsaq, orada
Qurbanın sözü var, özü var, əsərləri
var. Çap etdirdiyi çoxsaylı kitabları və məqalələri
Qurban Bayramovun həm də Ədəbiyyat İnstitutu
qarşısındakı hesabatıdır.
Gənclik dostum Qurban Bayramovun 75 yaşını ürəkdən
təbrik edir, ona daha böyük uğurlar arzulayıram.
P.S. Qurban Bayramov yazdıqlarından bir
istiqamətdə olanları, məsələn, müstəqillik
dövrümüzlə əlaqədar yazdıqlarını
qruplaşdırıb sistemli şəkildə təhlil etsəydi,
yəqin ki, çoxdan doktorluq dissertasiyası müdafiə
etmiş olardı...
13.05.2021
İsa HƏBİBBƏYLİ
AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru, akademik
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 28 may.- S.12-13.