Ziyarətə ucalan yol

Yazıçı Kamil Əfsəroğlunun 70 illiyinə

Bu günlərdə 70 yaşı tamam olan tanınmış yazıçı Kamil Əfsəroğlu ilə məni iyirmi il öncə Məmməd Oruc tanış edib. O, tanımadığım bir nəfərlə "Azərbaycan" jurnalındakı iş otağımıza daxil olub, - "Əsəd, tanış ol, bu, Kamil Əfsəroğludur" - dedi və mən ortaboylu, səliqəylə geyinmiş, üz-gözündən sakitlik yağan yazıçını ilk dəfə belə gördüm. Onda, əlbəttə, ağlıma da gətirmirdim ki, tanışlığımız uzun sürən yazıçı-tənqidçi münasibətlərinə çevriləcək və bu gün onun haqqında bu sözləri yazacam.

Təxminən on beş il qabaq AYB-nin "Natəvan" klubunda kitab təqdimatında aparıcı idim, dəxli olan-olmayan - hamı çıxış eləmək, özünü göstərmək istəyirdi. Birinci sırada əyləşən Kamil müəllimə çıxış etməsilə bağlı işarə elədim və eyni dildə ondan elə cavab aldım ki, dostumuzun sadəcə o gün və orada deyil, ümumən çıxış eləmək həvəskarı olmadığını anladım. İllər sonra yazıçının "Ədəbiyyat qəzeti"nə müsahibəsində bu sözlərə rast gəlirəm: "Natəvan" klubunun formatında dəyişiklik aparılsa da, o məşhur tribunanı çıxarıb dəhlizə qoysalar da, adama elə gəlir ki, yenə hamı qalxıb o tribunadan danışır".

Söhbət, əlbəttə, çıxış söhbəti deyil, Kamil müəllimin xarakterinin özəlliyidir. Hər cür tribunluq ona yaddır və bu onun yaradıcılığına da yansıyır. Mənə həmişə elə gəlir ki, onun ədəbi prosesin hay-küyündən uzaq öz dünyası var və o, dünyaya özünün bu kamillik prizmasından baxır.

Cəlil Məmmədquluzadənin Mirzə Fətəli Axundov haqqında bir sözü var: "Mirzə barədə ya gərək yaxşı yazasan, ya da heç yazmayasan". Kamil Əfsəroğlu haqqında bir neçə dəfə - onun əsərlərilə ilk dəfə tanış olanda, "İt qanı" romanı "Azərbaycan" jurnalında işıq üzü görəndə, 60 yaşı olanda... - yazmaq istəsəm də, o yazını gündəlik qaçaqaçdan vaxt eləyib, hansısa arxayın günə saxlamışam. Amma həyatımızın ritmi elədir ki, bu iyirmi ildə o arxayın gün gəlməyib, amma budur, Kamil müəllimin 70 yaşı inanılmaz sürətlə gəlib çatıb.

Kamil Əfsəroğlu 1951-ci ilin martında Cəbrayıl şəhərində, ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. "İlk səhər" adlı ilk hekayəsi 1974-cü ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, "Səmanı mənə bağışla" adlı ilk hekayələr kitabı isə 1992-ci ildə işıq üzü görüb. Sovetlər Birliyinin çöküşü və Qarabağ savaşı çoxları kimi onun da yaradıcılığında bir nəfəsdərmə yaradıb. Yazıçının 2000-2003-cü illərdə dərc olunan "Yol", "Bəyaz pərdə", "Şanxaydan əsən xəzri", "Sovet küçəsinin serenadası" kitabları göstərir ki, "nəfəsdərmə" dediyim illər yeni yaradıcılıq mərhələsinə keçid üçün sadəcə daxili hazırlıq dönəmiymiş və onun əksər əsərlərinin ideya özülü məhz bu illərdə qoyulub.

Tarix ədəbiyyatın anasıdır və Kamil Əfsəroğlunun tarix sarıdan bəxti gətirib: uşaqlığı Cahan savaşı sonrası sıxıntılarda keçib; cavanlığı Sovetlər Birliyinin "qızıl dövr"ünə düşüb; ahıllığı bir epoxadan digərinə keçidin doğurduğu olaylarla uğraşıb. Buna uyğun onun bədii nəsr düşüncəsi də üç ana mövzunun orbitində fırlanıb.

Neçə il öncə Muğannadan - "Özünüzdən sonrakı yazarlara necə yazmağı məsləhət görürsünüz?" - deyə soruşmuş və ondan - "Qoy, damlada dəryanı göstərsinlər" - cavabını almışdım. Bu fikrin sufiyanə metafizik yönünü bir kənara qoysaq, Kamil Əfsəroğlu məhz bu yolla gedir. Çünki o özünün istənilən əsərində nə qədər millidirsə, bir onca da qlobaldır. Bu işdə onun Azərbaycan Dövlət Radiosu Xarici əlaqələr şöbəsinin əməkdaşı kimi uzun illər beynəlxalq kinofestival və konfranslarda iştirak etməsi, dünyanın ən ünlü sənət adamlarının bir çoxuyla görüşməsinin də rolu az olmayıb. İndi hər hansı bir gənc xarici yazıçıdan müsahibə alır və mükafata layiq görülür. Bu meyarla yanaşanda Federiko Fellini, Rac Kapur, Yusif Şahin, Rober Osseyn, Türkan Şoray, Atif Yılmaz, Amitabh Baççan, Şaşi Kapur, Raciv Kapur, Stenli Kramer, Kamaki Kurixara, Zinat Aman... və daha neçə-neçə dünya miqyaslı sənət adamıyla söhbətlər aparan Kamil Əfsəroğlu, görəsən, hansı mükafata, hansı ada layiq görülməlidir?

Kamil Əfsəroğlunun bir-birindən maraqlı publisistik yazıları göstərir ki, o özümüzə özgələrdən, özgələrə özümüzdən baxır və ortada sadəcə insan qalır. Təsadüfi deyil ki, onun "Hollivuddan Yeşilçama" (Bakı, "Nurlan", 2016) kitabı görkəmli amerikan kinorejissoru, dünyalarca məşhur "Nürnberq məhkəməsi" filminin quruluşçusu Kramer haqda bu sözlərlə başlayır: "Rusiyanın "Don" jurnalında dərc edilmiş "İttiham" povestimi Stenli Kramerlə görüşdən sonra yazmışam. Belə bir əsər yazmaq ideyasını da mənə o görüş, o tanışlıq verib".

Yazıçının "Dava-dava oyunu", "Ögey tale", "Ülgüc", "Sürməli qız", "Filmin sonu", "Papaqçı" hekayələri və "Qisas" povesti, Şoloxovun dililə desək, "insanın taleyi" məsələsinə həsr olunub. Bu hekayə və povestlərin təhkiyəçi və qəhrəmanları əksərən müharibə sonrası uşaqlarıdır. Davadan "qara kağızı" gələn atalarını davalı filmlərdə axtaran, oyuncaqları taxtadan düzəltdikləri "avtomatlar" olan, bu oyunların Qarabağ savaşına hazırlıq olduğundan xəbərsiz uşaqlar, taleyin ögey balaları... Yazıçı "davalı" hekayələrini "taxta peçenye" və "tüstülü konfet"i ən böyük nemət sayan uşaqların gözüylə verir və bu amil hekayələrin təsir gücünü artıraraq, onların uğurunun əsasında durur.

Kamil Əfsəroğlunun "Qisas" povestinin dəli qəhrəmanı gecələr Stalinin kənddəki heykəlini daşlayır və əslində, bununla totalitar rejimə üsyan edir. Hər dəfə bütlər yıxılır və yeni zaman başlayır. Yəqin, bu üzdən stalinizmin süqutundan sonrakı dövr yazıçının düşüncəsinə "qızıl əsr" kimi daxil olur. "İnsanın xislətidir, nostalji hissləri onu tərk eləmir" deyən yazıçının hekayələrindən biri "Nisgil" adlanır. Onun "Sorokinin məzarı", "Tayqulaq", "Kor quyu", "Qanlıgölün pərisi", "Burulğan", "Qan iyi", "Kor tamaşaçılar", "Divar", "Şərab Allahı Dionis", "Çat", "Sibir toyu" hekayələri, "Dəlilərin son padşahı", "İttiham", eləcə də "Sovetski" trilogiyasına daxil olan "Şanxaydan əsən xəzri", "Hamam hamam içində" və "Sovet küçəsinin serenadası" povestləri, nəhayət, "Daşlı qala" romanında sovet dövrünə özünəməxsus bir baxış duyulur. Dövrün kəndini də, şəhərini də öz koloritiylə əks etdirən bu əsərlər göstərir ki, onların müəllifi üçün ideal müsbət və birmənalı mənfi qəhrəman olmadığı kimi, "kənd və şəhər nəsri" bölgüsü də yoxdur. Kənddə də, şəhərdə də özünün işıqlı və qaranlıq yönləriylə birlikdə insan var, qayğıya, mərhəmətə möhtac, sevgiyə layiq insan!

Təkcə doğulub böyüdüyü Cəbrayıl deyil, gənc yaşlarından üz tutduğu Bakı da yazıçının əsərlərinin məkanına, süni mayalandırmada işləyən kolxozçu da, başında təvərə papaq, damağında siqaret "Torqovı"da gəzən qədeş də onun qəhrəmanlarına eyni dərəcədə uğurla çevrilir. "Mən şəhərə şəhərli olmaq üçün gəlməmişdim" - deyən yazıçı kənd mühiti kimi, urbanistik mühiti də bədii nəsrə elə ustalıqla gətirir ki, oxucu onun əsərlərinin sadəcə seyrçisi yox, birbaşa iştirakçısı, personajlarının dostu, həmsöhbəti olmaq istəyir. Lakin Cəbrayılın kəhrizli və Bakının tramvaylı günlərinə nostalji heç vaxt dövrün idealizəsinə gətirib çıxarmır. Yazıçının gizli kamerası həmişə yanılı, ikinci planı həmişə oyaqdır. Bu oyaqlığın hesabına o, bəzən lirik, bəzən komik durumların altındakı tragizmi fasiləsiz olaraq lentə köçürür və tragikomizm onun əsas yazı üslubuna çevrilir.

Kamil müəllimin 2000-ci ildən sonrakı əksər əsərləri gözümün qabağında yaranıb. Bu əsərlər hər dəfə üzə çıxdıqca ona, - "Sənə elə gəlmirmi, sovet dövründən çox yazırsan?" - deyə soruşduğum vaxtlar olub. Amma elə ki, Sovet küçəsi sökülərək yerində hündürmərtəbəli binalar tikilməyə başlayıb, görmüşəm ki, bu küçənin təkrarsız koloritə malik personajları, birmərtəbəli, qır damlı evləri yazıçının "Sovetski" trilogiyasında yaşamaqda davam edir və bu əsərlərin bir vəzifəsi də elə budur - aradan qalxmaqda olan bu subkulturoloji mühiti bədii yaddaşa köçürmək.

"Axşambazarı", "Nırx", "Qladiator", "İştah", "Tüfəng açıldı", "İlan öcü", "Qaratoy", "Meymun oyunu", "Kuklalar gülür", "Bəyaz qaranlıq", "Sarışınlar metrosu" hekayələri, "İtqanı" və "Çadır" romanlarında yazıçı artıq müstəqillik dönəminə keçidin ağrı-acılarından danışır. Bu hekayə və romanların bir çoxunun qəhrəmanları Qarabağ müharibəsi iştirakçıları və qaçqınlar, mövzusu qaçqınlıq həyatının doğurduğu sosial-mənəvi problemlər, ideyası doğma yerlərə qayıtmaqdır.

Yazıçının da, onun personajlarının da arzularının son ünvanı doğma yerlərin rəmzi-simvolik işarəsi olan Ziyarat dağıdır. Onun düçüncəsinin bədii zaman və məkan koordinatları məhz bu "qutsal" dağda kəsişir. Folknerin Yoknapatofu, Şəhriyarın Heydərbabası, Əylislinin Buzbulağı kimi, Kamil Əfsəroğlunun Ziyaratı da "cənnəti" işarələyir. Lakin o, sovet dövrünə münasibətdə olduğu kimi, müstəqillik dönəminin təsvirində də olaylar və personajlara birmənalı yanaşmadan uzaqdır. Bu üzdən onun əsərlərində bəzən mərhəmətə möhtac, mərd, vətənpərvər qaçqın obrazları, bəzən tam əksinə - mənfəətpərəst, zamana çeviliklə uyğunlaşan işbazlar kimi zahir olur. Yazıçının qaçqın düşərgəsini əks etdirən "Çadır" romanında dövrün sosial-mənəvi mozaikası özünün bütün bu mürəkkəb çalarlarıyla üzə çıxır.

"Mənim ədəbi qəhrəmanlarım Dəllək Əvəz, kefli Həsən, Cığal Əli, İlan Aydın, kankan Cəmil və neçə-neçə tanıdığım saf qəlbli, xeyirxah adamlardır. İstəyirəm ki, dünyanın hər yerinin, hətta Amerikanın da öz Cığal Əlisi, İlan Aydını... olsun" - deməsindən görünür ki, yazıçı özünü romantik çalardan da xali olmayan realist yaradıcılıq metodunun nümayəndəsi kimi dərk edir. Amma onun əsl uğuru o vaxt baş verir ki, "İt qanı" romanında olduğu kimi realizmin sosial qatından psixoloji qatına keçir. Realist-psixoloji üslubda yazılmış, sadə, amma mənalı süjetə malik, rəmzi kodlarla zəngin bu roman baş qəhrəman Kərimin timsalında müharibənin vəhşiləşdirdiyi insanın özünə dönüşü, ikinci doğuluşu prosesini əks etdirir. Finalda problemin çözümünün yazıçı tərəfindən bilərəkdən açıq saxlanılması romana modern ruh verir. Ən ümumi mövzu və ideya yönündən Edvar Svikin "Payız əfsanələri" filmi ilə müqayisə edilə biləcək bu roman məhz bu açıq sonluğuna görə Hollivud ssenarisindən fərqlənir. "İt qanı" milli bədii düşüncəmizə müharibənin psixoloji zədələri haqqında yazılmış uğurlu romanlardan biri kimi daxil olub. Rusiyanın nüfuzlu ədəbi-bədii orqanlarından sayılan "Don" jurnalında işıq üzü görməsi isə əsərə daha bir status qazandırır - "İt qanı" Qarabağ həqiqətlərini Rusiya mətbuatında əks etdirən ilk romanlarımızdan biridir.

Yadımdadır ki, romanın "Azərbaycan" jurnalında dərcindən sonra Kamillə Sahil parkında gəzirdik. Təsadüfən şair Qabillə rastlaşdıq, o, müəllifi təbrik elədikdən sonra dedi: "Mən birinci cümləsindən sonuncuya qədər romanı sizə əzbər danışa bilərəm". Əlbəttə, adlı-sanlı bir şairin verdiyi qiymət az şey deyil. Amma Kamil Əfsəroğlunun bir sıra əsərləri, o sıradan da Qarabağ müharibəsi qazilərindən danışan "İt qanı", qaçqın-köçkün həyatını əks etdirən "Çadır", yaxud da cənab Heydər Əliyev tətəfindən milli zabit kadrlarımızın hazırlanmasına həsr olunmuş "Daşlı qala" romanları özünün qiymətini alıbmı? Bu sualın cavabını yazıçının əsərlərinin modern finallarına uyğun olaraq açıq saxlamaq istəyirəm...

Kamil Əfsəroğlu nəsrinin diqqəti çəkən yönlərindən biri onun öz şirəsini çoxəsrlik xalq danışığından alan bədii dilidir. Bu dil mənə həmişə el deyimlərinin böyük qayğıyla toplanmış zəngin saxlancını xatırladır. Yazıçının təhkiyəsi öz təbiiliyi ilə yadda qalır, hər obraz özünəməxsus danışıq tərziylə səciyyələnir. Yəqin, bu üzdən o, birinci cümlədəncə oxucunu ələ almağı bacarır: "Kərimin dəfi dünəndən dönmüşdü, burnunun yeli saman sovururdu" - "İt qanı" belə başlayır. "Məmişin işi elə ağır deyildi, yaxşıydı. Di gəl ki, adı ovsanasız idi - mayalama məntəqəsində inək, düyə başı tuturdu" - bu, "Burulğan"ın başlanğıcıdır. "Gecə, yuxunun xayın vaxtı qəfil tüfəng açıldı" - bu isə "Tüfəng açıldı"nın ilk cümləsidir. Yazıçı istənilən əsərində diqqəti yayındıracaq hər şeyi bir kənara qoyaraq, birbaşa əsas mətləbdən - zildən başlayır və bu tonu axıracan qoruyub saxlayır.

Xalq dilinə məxsus lakonizm yazıçıya "Çadır" romanında olduğu kimi bir neçə cümlə ilə bütöv bir mənzərə, yaddaqalan bir tablo yaratmağa imkan verir: "Bozqırın üzü dəmrov tökmüşdü. Alalı-azarlı bu qısır məkanı elə bil Tanrının qarğışı tutmuşdu, torpağa qotur verib, dırnaq verməmişdi. Göz işlədikcə uzanan löhranın arını-abrını örtən adda-budda pöhrələnmiş sarıtikan, sirkan, qındırğa kollarıydı". Bu romanı oxumağımdan on ildən çox keçib, amma hər dəfə onun adı çəkiləndə mənə elə gəlir ki, üzü dəmrov tutmuş bozqırda ayaqyalın gəzir, dabanıma batan tikanların ağrısını hiss edirəm.

Kamil Əfsəroğlu haqda Akif Hüseynov, Seyran Səxavət, Vaqif Yusifli, Kamran Nəzirli, İlham Qəhrəman, Əhməd Oğuz, Nərgiz Cabbarlı, Səid Riad və digər ədəbi tənqidçi və yazıçılar söz deyib. Bakı, Ankara və İstanbul radiolarında onun pyesləri səslənib. O, AYB rəhbərliyinin təqdimatı ilə Prezident təqaüdünə layiq görülüb. Görkəmli tənqidçi A.Hüseynov yazıçının nəsri barədə yazır: "Kamil Əfsəroğlunun "Dəlilərin son padşahı" povestini oxuyanda bir daha əmin oldum ki, ədəbiyyat dil və üslub cazibədarlığından başlayır". Tanınmış şair İ.Qəhrəman isə onun nəsrimizdəki yerini belə görür: "Turgenev rus ədəbiyyatı üçün kimdirsə, Kamil Əfsəroğlu da Azərbaycan ədəbiyyatı üçün odur".

Yazıçının əsərləri ölkəmizin hüdudlarından kənarda da yüksək qiymətləndirilib. Onun "Ostıvşiy oçak" povest və hekayələr kitabı rus dilində, "Kor seyirciler" kitabı isə İstanbulda türk dilində işıq üzü görüb. Hekayələri moldovan, özbək, türkmən, gürcü, Belarus dillərinə tərcümə olunub. Belarus Yazıçılar İttifaqının katibi, yazıçı-dramaturq Georgi Marçuk həmyerlimizin "Ostıvşiy oçak" kitabına ön sözündə yazır: "Əminəm ki, özünün ən yüksək qiymətə layiq olan yazıçısı Kamil Əfsəroğlu ilə Azərbaycan ədəbiyyatının fəxr etmək haqqı var". Yazıçının hekayələrini Türkiyə türkcəsinə çevirən Seyfəddin Altaylı isə deyir: "Kamil Əfsəroğlunun kitabını Türkiyə türkcəsinə çevirəndə böyük həzz aldım. Onun əsərlərinin özünəxas şirinliyi və rəngi var".

Seyfəddin bəy gözəl deyib, amma Kamil Əfsəroğlunun nəsrində bir rəng də var - adsız rəng. Oxucu bu rəngin sehrinə düşür, sirrinə tapınmaq istəyir. Lakin məsələ bundadır ki, təkcə oxucu yox, yazıçı özü də o rəngin sorağındadır. Məncə, bədii yaradıcılıq deyilən nəsnə nədirsə, elə budur - açılmaz bir sirrin, çözümsüz bir sualın ardınca qoşmaq...

Əsəd CAHANGİR

Ədəbiyyat 2021.- 28 may.- S.20-21.