Taleyə çevrilən mətnlər

Fraqmentlər

Bədii mətn, poeziya nümunəsi gerçəkliyin ən müxtəlif laylarına səpələnmiş küyü (indinin və gələcəyin qara buludlarını-!) həmin o misralararası sahədə elə "həll edir" ki, şeir proqnoz olmaq imkanından vaz keçib taleyə çevrilir, təkcə şairin yox, elə millətin də. Bədii mətnin oxusu, mütaliəsi ilk əvvəl özünün daxili ritmi ilə oxucuları bir yerə, bir düşüncə mərkəzinə yığsa da, sonradan onları ayırır, çünki hər bir insan bu şeirdə millətin taleyini bir şəkildə görür və öz taleyini bu mətnə bir şəkildə qatır və ya bu mətnin güzgüsündə özünü tam başqa şəkildə görür. Bu mənada Əhməd Cavadın 1925-ci ildə yazdığı "Göygöl" şeiri səciyyəvidir. Şeirin adı mütaliənin ən müxtəlif dönəmlərində onun ideologiyasına, poetik formuluna müxtəlif şəkildə nüfuz edir. Şeirin adı (Göygöl...), nə vaxtsa, hansı əsrdəsə baş verən zəlzələ, dağların parçalanması, qayaların qopması... zəmanənin içindəki küyü səsə - şairin gələcəkdən xəbər gətirən pıçıltısına çevrilir. Professor Qorxmaz Quliyev yazır: "...Əhməd Cavadın məşhur "Göygöl" şeirində ezop dilinin ortaya qoyduğu imkanlardan məharətlə istifadəsi kod-küy münasibətlərinin bu növünə misal ola bilər: əsər bir tərəfdən, gözəl poetik nümunə, digər tərəfdən, müəllifin poetik kodun üzvi tərkib hissəsi qismində kifayət qədər "şəffaf" küy vasitəsilə son dərəcə təlatümlü bir dövrdə - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının arzu və ümidlərini, başının üstünü alan təhlükələri ifadə edir. İkincisi, oxucunun ədəbi-bədii mətndə küyün yaratdığı maneələri dəf etmək və müəllifin ifadə etdiyi mətləbləri bu və ya digər səbəbə görə dərk etmək iqtidarında olmaması. Bəzən müəlliflər bədii kodda küyün xüsusi çəkisini son dərəcə artırmaqla özləri ilə oxucu arasında keçilməz maneə yaradırlar və bilərəkdən oxucunu özlərindən təcrid edirlər...". Uzaqlaşdırma, təcrid etmə hardasa həm uzaqdan baxışın labüdlüyü, həm də niyyətin işarələr içində "gizlədilməsinə" xidmət edirdi.

Kəsin eyşi-nuşi, gələnlər, susun!

Dumandan yorğanı, döşəyi-yosun.

Bir yorğun pəri var, bir az uyusun,

Uyusun dağların maralı Göygöl!

Dolanır başına göydə buludlar,

Bəzənmiş eşqinlə çiçəklər, otlar,

Öpər ayağından qurbanlar, otlar,

Ayrılıq könlünü qıralı, Göygöl!

Əhməd Cavadın 1915-ci ildə yazdığı "Nə gördümsə" şeirində bu mənzərə daha da konkretləşir. Şeir nağıl dili və üslubuyla başlayır. Bir quş oldum çıxdım yola // getdim gördüm dost elində // nə bir səs var, nə bir layla. Ancaq tezliklə bu "yüyrək dilin" altındakı qüssə lay-lay görünür. Belə getsə // o dağlarda// illər keçər çiçək bitməz//o dağları duman basmış//duman getməz//yaman getməz. Əhməd Cavad naləsi, onun poetik idealı xalqın bağrının başından qopduğu üçün bədii mətndə keçmiş və gələcəyi kədərin aşıb-daşdığı yerdə düyünləyir. Keçmiş və gələcəyin mətnləri ilə virtual əlaqələr bu bədii parçanın informativ yükünün əslində elə dağlar qədər ağır olması fikrini təsdiqləyir.

***

Ayrılıqda heç nə ciddi deyil, ayrılıqda heç nə bayağı da deyil... Bir hadisə, insan... gülüş hədəfinə çevrildikdə, gülüş ələyində ələndikdən sonra ciddiləşə bilir, bu proses olmadan hökm vermək, zənnimizcə, axmaqların işidir. Və belə olur, ömrünün uzun bir sürəsi heç danışmayan adam birdən nələrisə faş edir. Kaş danışmayaydı. Mirzə Cəlilin "Ölülər"ində nə qədər ciddi, nə qədər bayağı adam var? Ən ciddisi elə gülüşün özüdür...

Əsərdə az qala hər cümləbaşı çəkilən qəhqəhələr ayrıca tədqiq olunası məsələlərdir. Elə bil ki, hadisələr ancaq bir məkanda baş verir, ev-qəbiristan bölgüsü yoxdur, ev də elə qəbiristan kimidir, o biri dünyada "dondurulmuş" işarələrin canlandırılması, ayaq tutub yeriməsidir. Ölülər girib-çıxır, nəsə söhbət edir, özlərinə çox ciddi görünən mətləblərə toxunurlar. Ancaq hadisələr əvəzləndikcə hamı dərin bir xofun girdabına yuvarlanır (öldüyü məkana qayıdır), öz içlərində qıvrıldıqca qıvrılırlar. Ancaq bu qıvrılma canlı hərəkətə sövq etmir. Bir tərəfdən də İskəndərin qəhqəhələri... İnsan, əlbəttə, təklikdə də gülə bilər, ancaq səsinə səs verən olmaz. Gülüş həmişə ünsiyyət situasiyaları ilə əlaqəlidir, harda qırıqlıq (kommunikasiya xətlərinin-!) anlaşılmazlıq, düşmənçilik varsa, gülüş ora tələsir. Nüfuz elədiyi qapalı dünyaların daxilində calaşdırıcı, "dalğatutan" rolunu oynadığı üçün gülüş açıq sistemlər təklif edir. Bu mənada bədii əsərdə gülüş hadisəsini kommunikasiya aktı kimi götürmək olar. Adətən gülüşü danışıq prosesindəki dialoqlarla müqayisə edirlər. Burada bir fərq var ki, dialoqda insan diqqətini bir qayda olaraq onu narahat edən problemlər üzərinə cəmləşdirir və dialoq vasitəsilə, necə deyərlər, öz təfəkkürünü açıqlayır. Zahirən elə görünə bilər ki, qışqıran adamlar haqlı olduqlarından, daha dözə bilmədiklərindən "fəryad" edirlər. bunun başqa tərəfi də var: bu adam özünü gizlədir, özünü baha satmaq istəyir, amma alınmır. Gülüşdə qışqırıq yoxdur, sükut var...

Dialoq həmişə daxili ehtiyacdan yaranır, bu və ya digər münasibəti ifadə etməyə xidmət edir. Gülüşün yaranma mexanizmi, A.Berqsonun təsdiq etdiyi kimi avtomatizmdədir. Bir hadisə və ona münasibət konkret situasiyada dəfələrlə təkrar olunmalıdır ki, onun "səthindəki" ciddilik qatı aşılanıb getsin, təkrarlanma güclə, məcburiyyətlə yox, avtomatik şəkildə reallaşa bilsin. Gülüşdə özünü və bütün çətinliklərini unutmaq stixiyası yaşayır. Kommunikasiya aktı kimi gülüşün təkamülünü folklordan tutmuş, bitkin yazılı ədəbi nümunələrədək nəzərdən keçirmək olar. Misal üçün, Molla Nəsrəddin lətifələrindən bir neçəsinə baxmaq olar: "Hamınızın dərdini çəkirəm", "Daş üstə daş qalmazdı", "Xəbəraparan dovşan", "Qurtaran deyildi" və s.

"Daş üstə daş qalmazdı"... - mətn özü deyir ki, arxasında çox güclü düyünlər var. İlk baxışdan gülüş adına heç nə yoxdur. Bəs nə var? - yanğın, ölüm, itim, sel... Ancaq burası da var ki, ölüm ölüm kimi mənalanmır, yanğın, sel... bədbəxtlik kimi açıqlanmır. Təqdim edilən əhvalatda hakimin mövqeyi əsasdır: ikinci gün bir qudurmuş it on-on beş adamı qapdı. Beşinci gün bir kəndli dəli oldu, beş-altı adamı öldürdü. Hadisələr sıra ardıcıllığı ilə "üfüqi xətt" boyu verilsə də, yadda qalan "qapdı", "öldürdü" və s. sözlər olur. Oxunuş prosesində, mətnin sintaqmatik açılışında görürsən ki, bu mənalar mətndə olduğu kimi bir-birinə paralel istiqamətdə getmir (hakimin mövqeyinin əksinə olaraq çarpazlaşır). Gülüş sferası heç kəsi təcrid etmir, hamıya eyni doğmalıqla yanaşır. Gülüşə ən çox məruz qalan ən ciddi adam olur.

Lətifələrdə bəzən elə olur ki, həmişə özgələrinə sataşan adam, özü pis vəziyyətə düşür. Özgəsinə quyu qazan özü düşür. Lətifədə elə bil əsrlər boyu toplana-toplana gələn təcrübədən doğan daxili bir məntiq var. Buna görə də "özgəsinə quyu qazan özü düşər" tipli atalar sözləri ilk baxışdan lətifələrin təlqin etdiyi əxlaqi-didaktik qayənin bir nöqtəyə yığılmış forması kimi diqqəti çəkir. Ayrı-ayrı şəxslərin: mollanın, kəndlinin, oğrunun məntiqi əsas deyil. Bir də görürsən kəndxuda mollaya sataşır, molla da özünü qəsdən axmaq yerinə qoyur. Başlayır "axmaqlamağa"...

Niyə lətifədə hamı axmaqdır və ya ən azı axmaq vəziyyətə düşür? Gülüş aləmində belə bir "yüngül" atmosfer, başqa sözlə desək, çəkisizlik şəraiti nəyin hesabına yaradılır? Molla da ən ağıllı olmasına baxmayaraq potensial axmaqdır, ancaq əsl axmaqlar qoymur onu biabır olmağa, potensialını sonadək tükətməyə... Biz hələ Mirzə Fətəlinin yaratdığı Hacı Nuru obrazıyla müqayisələr aparmırıq. Hacı Nuruda Mollanın hazırcavablığının yalnız bir tərəfi inkişaf edib, özü də sxem şəklində. Bu sxem konkret vəziyyətə, onun mürəkkəb strukturuna hesablanmayıb. Lətifələrdəki Molla hazırcavablığı ilə bərabər həm də ayıqdır, vəziyyəti olduğu kimi qiymətləndirmək qabiliyyətinə malikdir. Molla bir obraz kimi o dərəcədə "elastikdir" ki, işlər şuluq olanda tez sivişib aradan çıxa bilir. Hacı Nurunun düşdüyü vəziyyət isə, bir növ onun özü tərəfindən yaradılmışdır, elə buna görə də onun konkret məqamda ilişməyi labüddür. Molla Nəsrəddin lətifələrində bir nəfər heç kəsə dərs verə bilmir, dərs verən, öyrədən gülüşdür, bu məntiqi tutub hərə öz aqibətinə doğru gedir.

***

...Gecənin bu vədəsi, səhərə yaxın oyanıb görürsən ki, hər yer qürbətdi, burdan vətənə necə dönməli, dünyanın bütün suları üstünə gəlib danışdığın dilin sait və samitlərini bir-bir ayırıb aparır, sözün vurğusunu ildırım vurur, ağzında dilin gicişir, sən onu itirdiyini hiss edirsən, ömür suların içində bitir, amma su aydınlıqdı... Göylər ağlayana yaxın yumulmaq istəyən gözə bənzədi...

***

...Bəzən, ya da elə həmişə, şair ən kədərli halını, başına sonradan, ömrün sonunda gələcək vaqeəni çox cavan, enerjili vaxtında yazır, üstəlik, birnəfəsə yazdığından ləzzət alıb onu bir yolluq unudur. Son anda bu su kimi birnəfəsə başına çəkib içdiyi şərab boğazını yandırır, qəlbini parçalayır, çatın düşdüyü yerdən baxıb o mətni yazan çağını başqa bir adamın ömrü kimi görür və beləcə, həm özüylə, həm də o cavanla vidalaşır... Bəzi şeirləri dünyaya gətirən hekayə onun ən dərin yerində gizlənir və bunu fəhm etmədən həmin mətni tam olaraq hiss etmək mümkünsüzdür. Şeir nəsr, proza deyil, amma onun daxilindəki nəsr-hekayə danışmağı sevən bir adamın dünyadan köçənə qədər buna macal tapa bilməsiylə bitir. Məsələn:

Çox baxma ona

Zülmətə

Qərq olarsan...

Arxanı da çevirmə

Kölgəsində

itərsən...

Ancaq üzündə onun

Bir nöqtəlik

Qaranlıq belə yoxdu...

"Günəş" adlı bu şeirin içindəki hekayə sükutun dilində oxunur...

***

Bəzən gözəl bir şeiri sadəcə oxuyursan, təqdim edirsən, təhlil etmirsən, onun içində elə bir şey var ki, hər şeyi bir anda əvəz edir. Qısa bir şeir. Bu hadisəni Mirzə Cəlildə də müşahidə etmişik. Ona görə Mirzə Cəlilin əsərlərini istədiyin zaman və istədiyin məqamdan (yerindən) oxuya bilirsən, sanki haçansa oxuyub qatladığın yerdən başlayırsan, bu birinci səhifə olsa belə. Bu səbəbdən həmin mətn fraqmenti təhlilə "gəlmir". Taledir. Baxın:

"...Tələbələrdən biri: Professor, ruhi xəstələrə tibb elmində bir əlac işarəsi tapılırmı ki, xəstənin bütün-bütünə şəfa tapmasına ümidvar olmaq ola?

O biri tələbə: - Yəni açıqcasına sizin mühazirələrin nəticəsində xəstələrin şəfa tapması tez-tezmi ittifaq düşür?

Professor: - Yoldaşlar, sizin suallarınız xeyli ağıllı bir sualdı. Çünki zəif şüur bütün ruh xəstəliklərinin ən adi bir şəklidir. Müxtəlif alimlər və mütəxəssislər arasında şüursuzluq halı haqqında bir çox münaqişələr vaqe olmuşdur. Cəmi bu münaqişələrin nəticəsində bu anlaşılır ki, müalicə qəbul etməyən cəmi mərəzlərin ikinci dərəcədə hesab olunması paranoydur. Bizim xəstəxanada həmin mərəzə giriftar olan (kitaba baxır) bir nəfərdir ki, ona camaat arasında "təbiri-xab" deyirlər. Qapıçıya işarə edir, o da dəlilərin içindən bir nəfərin qolundan tutub gətirir. Xəstə titrəyə-titrəyə daxil olur. Professor və tələbələr ona yavuq gəlirlər. Professor gedir, yapışır onun nəbzindən və soruşur:

Professor: - Nədən qorxursan?

Xəstə cavab vermir və tələbələrin birindən elə qorxur ki, başlayır çığırmağa. Professor bunu şirin dillə danışdırır".

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 28 may.- S.23.