Nizami mətnləri ilə zarafat etmək olmaz!

"Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş 9 oktyabr 2021-ci il tarixli xüsusi buraxılışı ölkəmizdə qeyd edilən "Nizami İli"nə önəmli töhfə kimi elmi-ədəbi mühitdə maraqla qarşılandı. Təəssüf ki, həmin buraxılışda Nizami şəxsiyyəti və irsinin daha dərindən dərkinə xidmət edən məqalə və materiallarla yanaşı, Nizami mətninin yanlış anlaşılması və şərhinə söykənən, üstəlik, tamamilə haqsız olaraq, özündən əvvəlki tərcümələrə kölgə salmaq cəhdini ehtiva edən bir yazıya da rast gəldim. Söhbət tanınmış ədəbiyyatşünas, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Firudin Qurbansoyun "Sirlər xəzinəsi"ndən iki beytin tərcüməsi haqqında" başlıqlı məqaləsindən gedir. Sözügedən məqalə "Ədəbiyyat qəzeti"nin saytında da dərc olunmuşdur və maraqlananlar onunla bu linkdən tanış ola bilərlər:

Əlbəttə, məni az-çox tanıyanların bildiyi kimi, təbiətən mübahisə və münaqişədən uzaq biri olaraq, bu yazının üstündən keçə də bilərdim. Necə ki, son dövrdə, xüsusən Nəsimi və Nizami illəri çərçivəsində dövri mətbuatda və müxtəlif çıxışlarda saysız xətalara, nəinki psevdoelmi, hətta antielmi müddəalara rast gəlmiş və bunlara reaksiya verməmişəm. Amma xüsusi buraxılışın AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda keçirilən təqdimat mərasimində Firudin müəllimin bu məqaləsinin AYB katibi İlqar Fəhmi tərəfindən "gözəl yazı" kimi təqdir olunması, eləcə də məqalənin "Ulduz" jurnalında təkrar çap olunduğu barədə informasiya məni məsələyə münasibət bildirməyə vadar elədi.

***

F.Qurbansoy məqaləsinə bu fikirlə başlayır ki, Nizami əsərlərini tərcümə edənlərin nücum elmindən məlumatsızlığı onların mətni düzgün başa düşməməsinə və oxuculara yanlış çatdırmasına səbəb olub. "Sirlər xəzinəsi"ndən haqqında danışdığı iki beyti də o, bu müddəasını təsdiqləyən nümunə kimi nəzərdən keçirir. Əlbəttə, mənim kasad nücumi biliklərim Firudin müəllimin bu sahədəki zəngin məlumatları ilə müqayisə oluna bilməz, amma bəri başdan deməliyəm ki, sözügedən iki beytdə qətiyyən bu mövzudan söhbət getmir və müəllifin həmin beytlərə "ulduz elmi" əsasında verdiyi şərhin Nizami mətni ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, onun yazdıqları sadəcə öz təxəyyülünün məhsuludur.

Nizaminin "Sirlər xəzinəsi"ni ithaf etdiyi Ərzincan hakimi Fəxrəddin Bəhramşaha müraciətlə yazılmış həmin iki beytin farscası belədir:

Ba fələk an şəb ke neşini bexan,

Piş-e mən əfkən ğədəri ostoxan.

K-axər-e laf-e səgit mizənəm,

Dəbdəbe-ye bəndegit mizənəm.

F.Qurbansoyun məqaləsi ikinci beytdəki "səgit" ("səgiət") və "bəndegit" ("bəndegiət") sözlərinin guya əvvəlki tərcüməçilər tərəfindən düzgün başa düşülməməsi tezisi və özünün verdiyi "düzgün" şərh üzərində qurulmuşdur. Onun iddiasına görə, "Sirlər xəzinəsi"ni Azərbaycan və rus dillərinə filoloji tərcümə etmiş professor Rüstəm Əliyev hər iki variantda qeyd olunan sözləri yanlış anlamış və onları müvafiq olaraq, "sənin itin olmaq" və "sənə qul olmaq" şəklində səhv tərcümə etmişdir.

Eynilə "Sirlər xəzinəsi"ni Azərbaycan dilinə poetik tərcümə edən Süleyman Rüstəm və Abbasəli Sarovlu, Xəlil Rza Ulutürk, həmçinin əsəri ruscaya poetik tərcümə etmiş K.Lipskerov və S.Şervinski də analoji səhvə yol verərək, bir növ, Nizamini "təhqir etmişlər".

F.Qurbansoyun fikrincə, yalnız "dövrümüzün müqtədir şair-tərcüməçisi" Mircəlal Zəkiyev "böyük ədəblə Şeyx Nizami sözünün cövhərini çatdırmağa müvəffəq olmuşdur", başqa sözlə, mətni düzgün çevirmişdir. Mircəlal Zəkiyevin tərcüməsinə bir qədər sonra qayıdacağıq, hələlik onun üzərində dayanaq ki, F.Qurbansoy "səgit" və "bəndegit" sözlərini Nizaminin özünə deyil, məmduhuna, yəni Fəxrəddin Bəhramşaha aid edərək, qeyd olunan beytləri bu şəkildə tərcümə etmişdir:

O gecə ki, fələklə bir süfrədə oturmusan,

Bir qədər sümüklü (kababdan) mənim üçün endir.

Sözümün axırında sənin Köpəkliyindən danışıram,

Bəndə olmağının dəbdəbəsindən danışıram.

Bu tərcümə kökündən yanlışdır və sadəcə F.Qurbansoyun mətndə görmək istədiklərindən ibarətdir. Axı hansı məntiqlə birinci beytdə "mənim qabağıma bir qədər sümük at" (lap deyək ki, kabab olsun!) söyləyən şair ikinci beytdə özünün yox, mədh etdiyi hökmdarın "köpəkliyindən" (itliyindən) danışmalıdır?! Və həm də onun bəndə olmağından söz açmalıdır? Özü də "bəndə olmağının dəbdəbəsindən"! Müəllifin şərhinə baxaq: "[Nizami] bir yandan şaha (böyük) Köpək deyir, ikinci tərəfdən, onun bir dəbdəbəli bəndə olduğuna da öz rişxəndini açıq göstərir".

Nizami mətnləri ilə bu boyda zarafat etmək olmaz axı! Məqalədə müəllifin öz yozumunu əsaslandırmaq üçün danışdığı ulduzlar, bürclər, hansısa hədisə işarə olunması barədə müddəa... hamısı və hamısı mətnə dəxli olmayan söhbətlərdir, çünki burada əsla o şeylərdən danışılmır, heç onlara işarə də olunmur.

F.Qurbansoy yazır: "Fars dilindən az-çox xəbəri olanlar bilməmiş deyil ki, "səgit" və "bəndəgit" sözləri birinci şəxsin təkini, yəni "itliyim"i və "bəndəliyim"i yox, ikinci şəxsin təkini, yəni "itliyin"i və "bəndəliyin"i bildirir. Filoloji tərcümədə buraxılan bu bağışlanmaz kobud səhv bədii tərcümələrin bəzisində də təkrar edildi". Belə çıxır ki, müəllifin üstüörtülü kinayə ilə "dünya şöhrətli şərqşünas alim, sovet farsşünaslığının korifeyi" deyə yad etdiyi Rüstəm Əliyev Şərqşünaslıq fakültəsinin birinci kurs tələbələrinin bildiyi "-ət" mənsubiyyət şəkilçisinin mənasından xəbərsiz imiş! Əvvəla, farsşünaslıq adlı elm sahəsi yoxdur, iranşünaslıq var, ikincisi, Rüstəm Əliyev, doğrudan da, həmin elm sahəsinin korifeyidir - onun bu statusu mənim, ya Firudin müəllimin rəyindən asılı olmayaraq, sağlığında dünyanın mötəbər elm mərkəzləri və alimləri tərəfindən təsbit olunub. Onun tərcüməsinə qiymət vermək üçün "fars dilindən az-çox xəbəri olmaq", əlbəttə, kifayət deyil. Yadımdadır, Nizaminin filoloji tərcümələri yeni çapdan çıxanda onu tənqid edənlərin birinə Rüstəm müəllim belə demişdi: "Nizamini düzgün başa düşmək üçün ikiillik fars dili kursunu bitirmək yetərli deyil, bunun üçün məktəb keçmək lazımdır".

***

Şübhəsiz, haqqında danışılan beytlərdəki "səgit" və "bəndegit" sözlərində işlənmiş "-(ə)t" şəkilçisi ikinci şəxsin təkinə aiddir, amma poetik mətndə, xüsusən klassik şeirdə kontekstdən asılı olaraq, müxtəlif məna çalarları kəsb edir, eyni zamanda "sən" məfhumunu da məzmununda saxlayır. Bu cür hallarda, məsələn, "bəndegiət" sözü "sənin bəndəliyin" deyil, "sənə bəndəlik" mənasını verə bilər. Sədinin məşhur qəzəlindən aşağıdakı beytdə olduğu kimi:

Yusof be bəndegit kəmər bəste bər miyan,

Budəş yəğin ke molk-e məlahət əz an-e to-st

Yusif sənə bəndəlik üçün kəmərini

belinə bağlayıb (hazır dayanıb),

Çünki məlahət mülkünün

sənə məxsus olduğunu yəqin edib.

Sədidən başqa bir misal:

Doat qoftəm-o doşnam əgər dəhi, səhl əst,

Ke ba şəkkər-dəhənan xoş bovəd sual-o cəvab.

Sənə dua etdim, əgər məni söysən, eyb etməz,

Şəkər ağızlılarla sual-cavab etmək xoşdur.

Buradakı "doat" ("doayət") sözü də "sənin duan" kimi deyil, "sənə dua" kimi başa düşülməlidir.

Fars dilinin əsla qəliz olmayan bu semantik xüsusiyyətini izah etməkdən məmnun olmasam da, məcburam. Və yekun olaraq, həmin iki beytin düzgün tərcüməsini verirəm ki, müəyyən ifadə fərqləri nəzərə alınmazsa, mənaca unudulmaz ustadım Rüstəm Əliyevin tərcüməsi ilə eynidir:

O gecə fələklə bir süfrədə oturanda

Mənim qabağıma bir qədər sümük at.

Axı mən sənin itin olmaqdan dəm vururam,

Sənə qul olduğumu ucadan söyləyirəm.

Buradan F.Qurbansoyun təriflədiyi poetik tərcümənin qüsurları da aydın görünür. Mircəlal Zəkiyev haqqında danışılan beytləri belə tərcümə edib:

Çərx ilə həmsüfrə olan axşamı,

Bəndəyə həm süfrədən et ənamı.

Bəndəliyindən vururam dəm sənin,

Dəbdəbədir bəndəliyin həm sənin.

Bu tərcümənin yeganə məziyyəti orijinalın vəznini saxlamasındadır. Dörd sətirdə üç dəfə "bəndə" sözünü işlətmək hansı müqtədir şairlik və tərcüməçilikdir? Üstəlik, tərcümədə F.Qurbansoyun haqqında müzakirə açdığı ən açar söz - "səgit" yoxa çıxmışdır! Amma bu da dərdin yarısıdır: nə Mircəlal Zəkiyev, nə də F.Qurbansoy orijinaldakı "dəbdəbə" sözünün mənasını düzgün anlamamışlar. Və "dəbdəbə" sözünü tərcümədə işlətməklə, onun Azərbaycan dilindəki anlamını zehində canlandırmaqla, böyük məna təhrifinə, hətta anlaşılmazlığa yol vermişlər, F.Qurbansoyun təbirincə desək, "oxucu üçün böyük problemlər yaratmışlar".

Məsələ burasındadır ki, orijinal mətndəki "dəbdəbe" sözü dilimizdəki "dəbdəbə" mənasında deyil, "təbil" mənasında işlənmişdir. Özü də "dəbdəbe zədən", yəni "təbil vurmaq, təbil döymək" birləşməsi şəklində. Məcazi mənada bu birləşmə nəyisə ucadan bəyan etmək, car çəkmək, hay salmaq anlamını verir. Təsadüfi deyil ki, Dehxuda "Lüğətnamə"sində bu birləşmənin izahında məhz Nizaminin haqqında danışılan beyti verilmişdir. Odur ki, Mircəlal Zəkiyevin "Dəbdəbədir bəndəliyin həm sənin", F.Qurbansoyun "Bəndə olmağının dəbdəbəsindən danışıram" tərcümələri tamamilə anlamsız cümlələrdir.

Haqqında danışılan beytlərin ümumi mənasına gəldikdə isə, onların işləndiyi kontekst nəzərə alındıqda, Nizamini aşağılayacaq hər hansı nəticə meydana çıxmır. Bizim bir çox tədqiqatçıların problemlərindən biri də hansısa beytin, misranın şərhində kontekstin nəzərə alınmamasıdır. Elə bunun nəticəsidir ki, "Xosrov və Şirin"də Nizaminin özü haqqında işlətdiyi "ikdiş" (ekdeş, yekdeş) sözünü ehtiva edən beytin mənası barədə gülməli fikirlər və şərhlər irəli sürülmüşdür. Burada da Nizami "it" sözünü xalqa çox anlaşıqlı olan məcazi mənada - "vəfalı, sədaqətli olmaq" anlamında işlətmişdir. Təsadüfi deyil ki, "Sirlər xəzinəsi"ndə həmin beytdən dərhal sonra "vəfa" sözünün işləndiyi aşağıdakı beytlər gəlir:

Əz məlekani ke vəfa dideəm,

Bəstən-e xod bər to pəsəndideəm.

Xedmətəm axər be vəfayi keşəd,

Həm sər-e in reşte be cayi keşəd.

Vəfa gördüyüm hökmdarlardan

[Yalnız] sənə bağlanmağı üstün bilmişəm.

[Sənə] xidmətim axırda bir vəfa ilə sonuclanar,

Bu ipin ucu da bir yerə gedib çıxar.

Ümumiyyətlə, Firudin müəllim bilməmiş deyil ki, orta əsr şairlərinin özlərini məmduh və ya məşuqun itinə bənzətməsi adi bir hal idi. Üstəlik, o boyda Şah Abbas özünü rəsmən "Əlinin iti" adlandırırdı və heç kəs də bunu onun şəninə əskiklik saymırdı. Qaldı bəndə, qul olmaq məsələsinə, hələ başqa bir əsərində - "Leyli və Məcnun"da Nizami Axsitana müraciətlə hətta "xalq sənə qul olmaqla azaddır" deyir.

***

Bu yazını burada bitirmək də olardı. Amma bizdə, bir qayda olaraq, öz alimlərimizin, Tərzi Əfşarın sözü ilə desək, "ev buzovu" kimi qəbul edildiyini nəzərə alaraq, haqqında danışılan beytlərin bəzi digər mənbələrdə tərcüməsi və şərhi ilə bağlı nümunələri təqdim etməyi lazım bilirəm.

Məsələn, əlyazması Tehranda İslam Şurası Məclisinin Kitabxanasında 19047/210212 şifri ilə saxlanan və hicri XII əsrə (miladi XVII-XVIII yüzilliklərə) aid olduğu ehtimal edilən anonim "Məxzənül-əsrar" şərhi"ndə sözügedən beytlər bu cür izah olunur: "Məmduhun məqamının ucalığını, səlahiyyət və əzəmətini bəyan edir, yəni gecə möhtəşəm məclis qurub fələklə bir süfrəyə oturanda eyş zamanı məni də yada sal və ənam ver, çünki eyş vaxtı yaxşı ənam verirlər. Ona görə mənə səxavət göstər ki, mən sənin itin və qulunam".

"Sirlər xəzinəsi"nin müasir şərhində də həmin beytlər təxminən eyni cür izah olunmuşdur. Şərhin müəllifi, görkəmli İran nizamişünası Barat Zəncani əvvəlcə ayrı-ayrı sözlərin izahını verib leksik-qrammatik xüsusiyyətlərini qeyd etmiş, daha sonra beytlərin mənasını belə ümumiləşdirmişdir: "Fələklə birgə yemək süfrəsinə oturduğun gecə o yeməyin sümüyündən bir qədər mənə doğru at, yəni mənə də bir az pay ver. (İzah: Rütbəcə bərabər şəxsləri eyni süfrədə oturdarlar, bu beytdə [şair] məmduhun məqamını fələklə bərabər tutmuşdur). Axı mən sənin itin olduğumu iddia edirəm, sənin qulun olduğumu söyləyirəm, ona görə də öz süfrəndən mənə bir pay göndərməlisən" (Əhval-o asar və şərh-e Məxzənol-əsrar-e Nezami Gəncəvi. Təlif-e doktor Bərat Zəncani. Tehran, 1371, s. 231-232).

"Sirlər xəzinəsi"nin ingilis dilinə Qulamhüseyn Darab tərəfindən edilmiş filoloji tərcüməsində sözügedən beytlərin çevirməsi belədir:

On the night when thou sittest at the table of heaven, throw down a bone to me,

Because, indeed, I boast that I am thy dog; I am proud to be thy slave.

(Makhzanol Asrar. The treasury of mysteries of Nezami of Ganjeh. Translated for the first time from the Persian, with an introductory essay on the life and times of Nezami by Gholam Hosein Darab. London, 1945, p. 119)

Yəni: Səma süfrəsində oturduğun gecə mənə bir sümük at. Çünki həqiqətən, mən sənin itin olmağımla öyünürəm; mən sənin qulun olmağımla fəxr edirəm.

Fikrimcə, bütün bu nümunələr haqqında danışılan iki beytin tərcümə və şərhində kimin səhvə yol verdiyini anlamaq üçün kifayətdir.

***

Əlbəttə, mən əsla o iddiada deyiləm ki, "Sirlər xəzinəsi"nin, eləcə də "Xəmsə"yə daxil olan digər əsərlərin poetik və filoloji tərcümələri qüsursuzdur. Amma bu tərcümələrin qüsurlu, hətta yararsız olduğunu dönə-dönə iddia edib ortaya bir iş qoymamaq daha böyük eyib sayılmalıdır. Ən pisi də odur ki, neçə müddətdir, xüsusən "Nizami İli" başlayandan bəri bilən də, bilməyən də Nizami tərcümələrindən danışır və məchul bir obyektə bu sahədə hansısa "tapşırıqlar" ünvanlayır.

Poetik tərcümələrlə bağlı fikrimi təqribən on il öncə demişəm və mövqeyimdə elə bir dəyişiklik yoxdur. Yeni poetik tərcümələrlə bağlı müzakirələri də əhəmiyyətsiz sayıram. Bununla bağlı "Ədəbiyyat qəzeti"nin Nizami xüsusi buraxılışında Məhəmməd Hadi və Səməd Vurğun tərcümələrindən nümunələr verən qəzetin baş redaktoru Azər Turanın dedikləri ilə razılaşmamaq olmur: "Azərbaycan ədəbi dilinin (həm də Azərbaycan tarixinin) iki fərqli inkişaf mərhələsində iki fərqli böyük istedadın qələmində Nizami Gəncəvi təxminən eyni sözləri söyləyirsə, indi "Xəmsə"nin yeni tərcümələrinin zəruriliyindən danışanlar bu misraları hətta bəhr və poetika, məzmun dəqiqliyi baxımından Məhəmməd Hadidən, yaxud çağdaş Azərbaycan ədəbi dili baxımından Səməd Vurğundan daha üstün səviyyədə tərcümə edəcək hansı şairimizi təklif edə bilər?".

Bəli, bu gün ortada belə şairimiz yoxdur, odur ki, qoy Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Səməd Vurğun, Məmməd Rahim, Mikayıl Rzaquluzadə və Abdulla Şaiqin etdiyi poetik çevirmələr (bura şairin lirikasından edilmiş tərcümələri də əlavə etməliyik) tərcümə tariximizin parlaq abidələri kimi ədəbi-bədii həyatını davam etdirsin. Dünya təcrübəsi isə bizə filoloji tərcümələrə üstünlük verməyi diktə edir. Elmi-nəzəri prinsiplər də elə bu istiqaməti göstərir. Bu baxımdan əslində "Nizami İli"ndə vaxtilə görkəmli mütəxəssislərimiz tərəfindən edilmiş Nizami lirikası və "Xəmsə"sinin filoloji tərcümələri yenidən redaktə olunaraq latın qrafikasında kütləvi tirajla çap olunmalı idi və bu, şairin 880 illiyinə, doğrudan da, töhfə olardı. Yoxsa mövcud tərcümələrdə bir-iki səhv tapıb pafoslu məqalələr yazmağın böyük mənada bir faydası yoxdur, xüsusən tapdığın səhv də əslində səhv deyilsə!

Məsiağa MƏHƏMMƏDİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 13 noyabr.- S.10-11.