Vəziyyət ruscadır.

Bu bir layihədir

Hər xalqın lüğət fondunda elə ifadələr var ki, yalnız özünə məxsusdur. Necə deyərlər, lalın dilin anası bilər. "Vəziyyət ruscadır" da o xalqın leksikonunda yer eləmiş sözlərdəndir. Mənaları çoxdur və gərək fikri sonadək diqqətli oxuyasan ki, nə niyyətlə işlənib. Yekun nəticəni məntiq özü ortaya çıxaracaq.

Yazıçı-publisist Pərvin xanım da "oxu, fikrini bildirərsən" deyincə elə baxışından məlumdur ki, arif oxucudan rəy gözləyir. Moskva həyatına, rus psixologiyasına bələdçiliyim, MDU-nun Jurnalistika fakültəsində təhsil aldığım gündən indiyədək bu xalqın klassik və müasir ədəbiyyatı əlimdən düşmədiyindən bilirəm ki, arifə bir işarə bəsdir.

Kitab çox ağır oxunur və başqa çür də mümkün deyil. Onun əvəzində iki-üçünü asanlıqla mütaliə edərdim. Ön səhifədəki "Müəllif deyir ki..." və sonda "XX əsr: yekun" hissələri ilə tanışlıqdan sonra elə bilirəm üzərimdən ağır yük götürülüb. Amma yanlış nəticədir, niyyətlər, nə üçünlər bir-birini əvəzləyir. Çünki vəziyyət ruscadır və həmin sualları cavablandırmaq çox çətindir. Bu mənada yoldaşlıq edəcək insanlar beyinlərində dolaşan bu qədər sualı cavablandırmağa hazırdırlarmı? Bəlkə sıraları səbirsizlikdən elə seyrələcək ki, kimisə qınamağa tələsməyək. Axı, "Vəziyyət ruscadır" adamı elə psixoloji, mənəvi döyüntülərlə üzləşdirir ki, sorğular bolluğunda itib-batırsan. Buna görə iki əsrin dolanbaclarına baş vuranlar üçün dözümün özü də rusca olan vəziyyəti iradə timsalı sayırlar. Mütaliəçilərə də, rəyçilərə də bunu arzulayaraq hər birinə tükənməz səbr diləyirik.

Kitabın mahiyyətindən ağır oxunuş, fikir və nəticələr boylandığından az qalırsan bir kənara atıb, daha bəsdir ifadəsini işlədəsən. Bütün surətlər, qəhrəmanlar vəziyyətin rusca olduğunu təxmin edir. Əslində bu, çıxış yolu sayılmır. Mən o oxuculardan deyiləm ki, səs-küy salmadan bir kənara çəkilmək adətim olsun. Zəngin ruh ədəbiyyatının bilicisi Pərvin də sözünün davamında israrlı olduğunu vurğulayaraq yazır: "İntəhası mənim də təsəlliyə ehtiyacım varsa, necəsə yaşamalı və yoluma davam etməli, qorxuları atmalı, xəstəlik və ölüm xofunu unutmalıyamsa, işləməkdən savayı yol qalmır".

Burada müəllifin oxucunu səbr, dözümlü, söz məkanında inciləri ipə-sapa düzməyi təlqin edən fikri üzərində dayanaraq nəticəyə gəlirsən: "Bu yerdə mən də susum, Puşkin, Lermontov, Tolstoy, Nabokov, Bunin danışsın..." deməklə sözü oxucuya verir. Ədəbi janrlarımızın orijinal metodudur ki, söz, məna, fikir uğurlarını çiyninə yük kimi qoyur. Pərvinin bunun üçün axtarıb-tapdığı yol əvəzolunmazdır.

Esselər kamil oxucu üçündür. Bəlkə də adlarını çəkməsə də bu qəbil insanlar üçün nəzərdə tutulub. Sıravi oxucunun çəkəcəyi səbirsizlik indidən onun başı üzərindədir. Kitab "Ay səni, Puşkin..."lə açılır. Müəllif daxilən sual verir: "...öz ömrünə yüzlərlə qəhrəmanın, ya da gələcəkdə yaza biləcəyin, var olan-olmayan kimsələrin hisslərini, fikirlərini yükləməyə, laboratoriyadan keçirib yazıya çevirməyə dəyərmi?" sualı ilə başlayır. Bu, əslində bütün başları ağrıya biləcək söz ustadlarına ünvanlanan sorğudur. Ustad sənətkarımız "Molla Nəsrəddin"i ərsəyə gətirərkən də bu yaşantının baş ağrısı olacağını vəd edirdi. Bəs zəmanəsində nağıllarla millətinin başını qatan Puşkinə nə düşmüşdü ki, başını cəncələ salırdı? Nağıllarla ömür-gününü yola verər, istədiyi rus ədəbiyyatının qurucusu olmaq arzusunu üzərinə götürməzdi. Bu həbəş balası möçüzəyə imza atarkən inana bilmirdi üzərinə belə missiyanı götürür. Başqa cür də ola bilməzdi. Rus ictimai fikri qədim Şərq kimi xariqələr yaratmağa hazır deyildi. Lakin XIX əsr ictimai fikri onları qabaqlayaraq özünün başqa millətlə yarışan realist nümayəndəsini, həm də banisini ortaya çıxardı. Fransız ictimai fikri ilə tanış olan qalib gördüklərindən heyrətə gələrək məğlub görkəmində Vətənə qayıdardı.

O, dekabristləri yetişdirəcəkdi, təhkimçilik həyatına son qoyacaqdı. Dilinin, sözünün yiyəsi olaraq yolunda çabalara başlayacaqdı. Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin əsərləri içərisində orijinal bir başlıq seçdim, "Boldino payızı". 1830-cu ildə Moskvaya vəba iflici düşərkən bağlanan universitetlər, iş yerləri, qapanan mədəni tədbir müəssisələri təsvir olunur. Bugünkü epidemiyanın təkrarı və bunlar oxunaqlı surətdə təsvir olunur. 300 ilə yaxın bir vaxtda nəzərə çarpan eyni mənzərələr. Bəli, Puşkin sağlam qələmlə dövrünü yazdı. Elə ona görə də qarşısında "Zəmanə Adamı"na estafeti ötürdü.

Qafqaz dağlarında daha bir faciə yaşanmış, fransız Jorj Dantesdən sonra Lermontov aradan götürüldü. Demək olardımı məhv edildi - xeyr! Əslində şair cismən xalqından uzaq düşmüşdü, mənən günümüzədək yaşamaqdadır. Çexov şair kimi bir sözü də artıq işlətmədiyini və ondan öyrəndiyini yazır. Bəli, qaydaları alt-üst edən "Zəmanəmizin qəhrəmanı"nın mükəmməl və heyrətamiz sətirləri, "Maskarad", "Demon" kimi nadir incilər idi.

Bu iki şəxsiyyət məşhur insanları nadanların əli ilə aradan götürən rus hakimiyyətini suçlayırdı. Puşkin və Lermontov xalq məhəbbətini yaşadan obrazlar, süjetlər, hadisələr qələmə aldılar. Ölümlərindən cəmi 50-60 il sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyev Qızlar məktəbinin ilk müdavimlərinə "Quran"la yanaşı, hər iki sənətkarın kitablarını hədiyyə etmişdi.

Mənim Qoqolun "Burun"u qədər ləzzət aldığım əsər azdır. Elə süjet yaradıb ki, əsər boyu gülməkdən ürəyin gedir. Təkcə gülmək üçünmü baxırıq, eyni faciələrlə rastlaşa bilərik. Puşkin-Lermontov-Qoqol - təkrarolunmaz üçlük, zirvə. "Biz Qoqolun şinelindən çıxmışıq" deyənlər həm də özlərində məsuliyyət duyurdular. Məllifin qeyd etdiyi kimi "Mirzə Cəlil ona rəhmət oxuyub yeni bir era, təzə bir mübarizəyə başlamalı oldu! Satiraya ara vermək olmazdı! Bunun üçün səbəb və obyekt çox idi! Elə indi də az deyil e...".

Vallah, onlar dahi idilər. Hər biri orijinal yeniliyə imza atırdı. 1868-ci il mayın 10-da "Russkiy vestnik"də vəfat etmiş Mixail Saltıkov-Şedrinin dünyasının dəyişməsinə həsr edilən başsağlığı onun manerasına uyğun gəlir. Mətnin altı da, üstü də qəzəblidir, kindir. Eyni manera ilə 1932-ci ildə "Bakinski raboçiy"də Mirzə Cəlilin ölümünə başsağlığı verilir: "Yanvarın 4-də tanınmış türk jurnalisti və dramaturqu, "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədqulqzadə vəfat etmişdir...". Sonda vurğulanır ki, jurnal mübariz allahsızların orqanına çevrilib. Bundan qaramat başsağlığı olardımı?

XIX əsr rus ədəbiyyatında parlaq ulduzlar çoxdur. Təhkimçiliyin ləğvindən sonra aktivləşən senzura insanların əl-qolunu bağlamağa nə qədər xidmət etsə də, sovet dönəmində bu daha aqressiv şəkil alır. Senzura hər iki əsrdə var idi. Oktyabr çevrilişi bərqərar olandan sonra imperiya bütün xalqların qapı-bacalarını bağlamaqda davam edirdi. "Raskolnik" - ikitirəlik, nifaq!.." bölməsinin qəhrəmanı senzorların "tələbkarlığına" görə "Ölü evdən qeydlər" altını çəkməkdədir. İçəri də ev kimi göstərilir. Pəncərədən boylanan adamın gördüyüdür. Ölü ev sərbəstdir və bu barədə maraqla danışmaq olar. Dostoyevskinin məqsədi müəllifin yazdığı kimi "insanı sınağa salıb dibini, dərinliyini, bütün təbəddülatlarını göstərməkdir. Onun beş möhtəşəm romanında - "Cinayət və çəza"da, "İdiot"da, "Şeytanlar"da, "Yeniyetmə"də və "Karamazov qardaşları"nda stilistikasına sadiq qalır.

Qızıl dövrünün sənətkarlarından birini digəri ilə müqayisə etmək yerinə düşmür. Onlar söz sənətinin qəhrəmanlarıdır. Qiyamlar, açıq-aşkar zorakılığı sevməyən "rus inqilabının güzgüsü" Lev Nikolayeviç Tolstoy heç fikrinə gətirmirdi ki, bunu təlqin edir.

"Rus xalqının şərəfini qoruyan" Gertsen Polşa inqilabında üsyançılara qoşulub onlarla çiyin-çiyinə döyüşürdü.

Əsl insan haqqında povestinin sətirlərində Maksim Qorki şəxsiyyətindən keçir. Yeni hakimiyyət nə qədər çalışdısa da, ondan istədiyi kimi istifadə edə bilmədi. Bunin mühacir idi, amma Maksim Qorki öz baxışlarına görə ondan heç də geri qalmırdı.

Faktlar göstərir ki, hətta SSRİ-də yaşayıb dünya ədəbiyyatı nümunələri yaratmaq mümkündür. Mixail Şoloxov Nobel mükafatını Bunindən 30 il sonra alıb. Vətənində və xaricdə təzyiqlər olub. Qalib gələn isə ədəbiyyat oldu.

Soljenitsinin də başına gələnlər bir silsilə romandır. Ömürlük sürgünə məhkum olunan şəxs Stalini və rejimi tənqid etdiyinə görə beləcə mükafatlandırılmışdı. Əzablı insan həyatının nəticələri.

"Vəziyyət ruscadır" kitabı ədəbi layihədir, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap edilib. İndi də naşirlər oxucu reaksiyasını gözləyir. Buna da haqları çatır.

Hər bir oxucunu kitabı vərəqləməyi məsləhət görərdim. Nə dərəcədə alınıb, bu suala konkret mütaliə cavab verəcək. Mən iki əsrin dahilərinə esselər vasitəsilə ləzzətlə nəzər saldım. Sizləri də bu duyğuları yaşamaq üçün kitabı oxumağa dəvət edirəm.

Əflatun AMAŞOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 13 noyabr.- S.12.