Payız

"Bu dünya bir saman çöpünə dəyməz..."

Nədənsə, həmişə adama elə gəlir ki, poeziya nümunələri içində, xüsusən fəsillərdən bəhs edən şeirlərdə payız naxışlı olanlar ürəyimizə fərqli şəkildə, başqa bir məqamda heç zaman oyanmayacaq nisgilləri yerindən tərpədən formada təsir edir, beləcə, bu nümunələri oxuduqca insan özünü daha yaxından tanımaq, həm də fərqli şəkildə duymaq imkanı əldə edir. Ancaq məncə, bu fikrin əksini də söyləmək mümkündür, o nümunələr ürəyindən keçdikcə, özünü daha çox itirirsən, özünü azca olsa belə tanımaq, özünə bələd olmaq inkanı büsbütün əldən gedir. Niyə? Poeziya nümunəsini oxuduqca sənə yaxın görünən, az qala ürəyinin başına toxunacaq məsafədə olan nəsnə, yaxud duyğu bəlkə də əlinin heç çatmadığı bir yerdədir.

İlk dəfə payız naxışlı, yaxud nisgilli şeir nümunəsi kimi uşaqlıqda A.S.Puşkinin "Payız" şeirini oxumuşam, əzbərləmişəm və ömrüm boyu yadımdan çıxmayıb. Baxmayaraq ki, o şeirdən indi yaddaşımda bircə misra da qalmayıb. Bəs qalan, getməyən nədir? Əlbəttə ki, o şeirin içinə ömürlük, əbədiyyən hopan nisgil, bu naxış silinməyən bir şeydir və o dərəcədə ki, tərcümə olmasına baxmayaraq o şeirin misralarının arasından şairin səsini, əlbəttə, içinin dərinliklərində batan, özünün, ətrafın heç eşitmədiyi, ancaq şeirlə oxucunun eşidə biləcəyi səsi eşitmişəm. Bəli, şeir o zaman şeir olur ki, müəllifin qala kimi qurduğu, tikdiyi, ucaltdığı tikili bir göz qırpımında (oxu prosesində) "yıxılsın", misralar arasına hörülən səs bütün ərzi, Yer kürəsini bürüsün. Şeirin fiziki boyutu əvvəl-axır yıxılır, bu hardasa bir şablondur, müvəqqətidir və bir tikili kimi "üz qabığı" ("titul vərəqi") zaman-zaman sökülür, qopub sürüşüb düşür, qalansa səsdir, - bayaq dediyimiz kimi, müəllifin və ətrafının duya, eşidə bilmədiyi, onun ürəyində tanrının ondan gizli saxladığı yerdə yatan səs Eynşteynin kəşf etdiyi işıq sürəti ilə zamanları yarıb keçir, keçdiyi yolda hər kəsin ürəyinə bir cür toxunur və ona görə də "simlər" dəyişdikcə, avaz, rahiyyə də dəyişir, bu xəlvət yerdən gələn səsin rəngi hər an dəyişir, yerində durmur, olan və olmayan bütün rənglərin içindən keçib üstündən bütün zamanın yükünü çırpmaq istəsə də buna nail olmur, amma dayanmır, dünyanın əvvəlindən sonuna başgicəlləndirici bir yürüş zamanı, məkanı bir-birinə qatıb külə döndərər. Bu mənada həmin səsin keçdiyi yolun təsvirində, hökmən "qayıq", yaxud "avar" obrazlarının olması labüddür, məsələn, A.Blokun adsız şeirlərinin birində buna rast gəlirik:

Kədərlər, sevinclər, umu-küsülər,

Körfəzi böldüyün o qızıl avar,

Sənin ağ qamətin, yasdakı səslər,

Solub yox oldular, uzaqlaşdılar.

Burada maraqlı cəhətlərdən biri müəlliflə həyat hadisəsi arasındakı münasibətlərin forma vasitəsilə əşyalaşması, forma ilə müəllif arasında əbədi, dönməyən, dayanmayan bəhsləşmənin və qovğanın getməsidir. Adətən bu "qansız müharibə" kadrdan kənarda qalır. Kadrın içində olanlar başımızı o qədər qatır ki, məlum formanın müəllifə necə müqavimət göstərməsinin fərqində olmuruq. Bu qovğanın forması və reallaşma modusu hər bir böyük sənətkarda özünəməxsus rəng və çalar qazanır, onların bədii təfəkkürlərinin ən fərqləndirici və özümlü xüsusiyyətləri də məhz bu məqamda meydana çıxır.

Formanın müəllifi öz içində əritmək, həll etmək ehtirası heç bir şeirdə bitmir, bütün yaradıcılıq boyu davam edir, hər bir yeni şeir bu qovğanın daha ağır formasına çevrilir. Qarşısıalınmaz həyat axını içindən hadisənin seçilərək götürülməsi dünyanın milyon-milyon təsadüflərindən biridir. Bu hadisənin, ürəkdə qəfil doğulan duyğunun necə deyərlər, "obrazının çıxarılması", sırf əşyalaşması Füzulinin bədii təfəkküründə bir qəlibin içində doğulur, bu qəlibin içindəki "hakimiyyət ehtirası" dünyanın üstünə yeriyir, var gücü ilə dünyanı öz rənginə boyamaq istəyir. Füzulinin bədii təfəkkürü dünyanı mürəkkəb, qırışlar altında gizlənən sirlər kimi qavrayır və onunla qovğada çox mürəkkəb, bəzən baş açılmaz metaforalar işlədir. Füzulinin hadisəni olub-bitmiş (hazır) bir nəsnə kimi götürüb təhlil etməsi (daha doğrusu, sorğu-suala tutması), hər bir şeirində getdikcə daha çox qəlibləşir, bir məhbəsin qapısı o biri məhbəsə açılır və sona qədər formanın müəllifin iradəsini özünə tabe etmək istəyi beləcə, "yerində sayır", irəliləmir.

"Bütün mövcud və tarixən olmuş bədii formalar bu zorakılığın vasitə və üsulları ilə bir-birlərindən fərqlənmişlər, madam ki, onların özləri formanın içinə tökülmüş hakimiyyət prinsipindən imtina edə bilməzlər və istəməzlər. Məhz buna görə də həyatın boynundakı boyunduruğu tullamağa cəhd göstərən istənilən "özünüifadə" ustanovkası forma ilə qaçılmaz konfliktə, daha sonra isə ona qarşı romantik və postromantik paradiqma daxilində ən azı iki istiqamətdə cərəyan edən üsyana gətirib çıxarır. Əvvəla, bu, - formanı bütün birbaşalığı və qədimliyi ilə, heç bir toposdan ehtiyatlanmadan subyektiv emosionallığın güclü təzyiqi ilə sındırmaq cəhdidir. Bu - "ilkin yaddaşa" (M.M.Baxtin), ilkin, Adəmin dilinə (R.Bart) qayıtmaq arzusudur, hər dəfə öz təmizliyində fərdin subyektivliyini şeylərin özlərinin günahsız və ilkin mənaları ilə birləşdirən mütləq audentik, vahid və təkrarsız yaradıcılıq aktını arzulamaqdır, hələ russoizmin ağuşunda doğulmuş, əvvəlcə romantikləri bəsləyən, daha sonra isə Verleni, Rembonu, bir çox simvolistləri və sürrealistləri ilhamlandıran arzudur. Ancaq belə arzunun gerçəkləşməməsi elə bir sadə faktla şərtlənir ki, istənilən, söz içində ifadə edilmiş (yəni formaya daxil olmuş) qoy lap ən unikal həyəcan getdikcə bərkiyən və onu yaradan üzərində hakimiyyəti ələ almaqla öz toposuna çevrilir".

Yuxarıda A.Blokdan təqdim edilən şeiri Eyvaz Borçalı tərcümə edib, haqqında az yazılan, həmişə öz işilə məşğul olan körkəmli ədib. Onun şeirlərində də həmin xəlvət yerdən yüksələn səsin macərası qəribədir ki, adi şəkildə, həm də üst-üstə "yüklənən" metaforalarsız ifadə olunur, bəlkə elə bu səbəbdən Eyvaz Borçalının həmin xəlvət yerdən götürdüyü sözlər bir-birini hansı fövqəltəbii gücün hesabına gətirir, bu biçimdə mənalar da az qala (belə demək olarmı?) hissə-hissə qopub gəlir, hansısa məqamda birləşir, sonra yenidən ayrılır, bu dünyada nə qədər gözəl olsa da, bütün mənaların puç olduğu, yaxud puç olacağı anlamını küləyin, yağışın və ən əsası payızın dililə, payız metaforası ilə canlandırır. Bir közsüz ocağam, ocaqsız közəm // Təklikdə heç biri alışmır, neynim // Bir sözsüz nəğməyəm, nəğməsiz sözəm // Təklikdə heç biri danışmır, neynim // Tərs düşüb könlümdə qəmin düyünü // Kölgəsi gözümdən silinməz olub // Fəsillər dəyişib sabitliyini // Növbə hansınındır, bilinməz olub // Baxıram qol-boyun bəxtəvərlərə // Ayağım yerimir, sanki çolağam // Səsləmir könlümü heç nə heç yerə // Bu səsli dünyada batmış qulağam // Büllur qədəminin səsindən özgə // Heç nə eşitmirəm, heç nə dünyada // Həsrət cığırında ləngimə, tez gəl // Bir də səhv eləsəm, keçmə dünyada!

Musa Yaqubda isə payız şeirləri xüsusi bir hadisə kimi meydana çıxır.

Lal sükut içində səssiz keçirəm,

İlk dəfə payızdan sənsiz keçirəm

Mən də əriyərəm, mən də itərəm,

Bir xəzan yelində otdan betərəm.

Söykənim hansı bir gücə bilmirəm,

Keçirəm, deyirəm keçə bilmirəm

Məni bu payızın içindən keçirt.

Bu nümunədən də göründüyü kimi (bədii mətni başdan sonadək təkrar-təkrar oxuduqda), hər şey, yalnız belə deyək, mikroskop altında görünən şeylə belə bəlirli şəkildə, sanki məsafədən təsvir edilir kimi ayrıca təqdim edilir, xəyalən həmin səhnələrin mərzlərini görürsən, o mərzlər arasında gah sakit, gah da dəli çağlayışla keçən suların səsini eşidə bilirsən, ancaq bir məqam hökmən gəlir, elə bir məqam ki, hər şey bir-birinə qarışır, yəni təsvirdə, bədii obrazın təqdimində ayırıb fərqləndirməklə bir-birinə sarmaşma hadisəsi əslində bədii mətnin arxitektonikasının özəlliyidir. Həm Eyvaz Borçalıda, həm də Musa Yaqubda bu ayırıb fərqləndirmə və sarmaşma hadisəsi çox fərqli şəkildə ifadə edilir, çünki bədii obrazın yaranıb-formalaşma, metaforanın şeirin dilinə yiyələnmə texnikası onların üslublarını bəlləyən çox fərqli səs tonu, intonasiya və ritmik ardıcıllıqla baş verir. Əslində, bədii obrazın şeirin bədii məkanına "şüalandırdığı" ayrıcalıq, təsvirdə fərqli, bəznərsiz ilmələrə yer verilməsi labüd hadisədir, hadisənin ikinci mühüm hissəsi, yəni indiyədək yer üzündə gözün seçdiyi və şeirdə aktual olaraq iştirak edən və etməyən nəsnələrin bir-birinə sarmaşması fərdi üslubun özümlülüyünü bəlləyən bir şeydir. Başqa sözlə, bunsuz bədii mətn, sadəcə, mövcud deyildir. Bədiiliyi formalaşdıran bu möhtəşəm hadisənin ayrılıb-qovuşduğu yer tamaşa effekti doğurur, bayaqdan incədən incə, nazikdən nazik saplar kimi ayrılan xətləri seçən, bir-birinə qarışdırmayan, daha sonra onların çuğlaşmasını, sarmaşıb son dərəcə kiçik nöqtənin içində bütün enerji şülüzlərinin sarmaşmasını görən gözlərin önündə dünyanın əvvəlindən sonuna uzanan bir tamaşanı görür. Bu fikrə dəstək kimi P.A. Florenskinin "Kilsə tamaşası incəsənətlərin sintezi kimi" əsərindən sitat verə bilərik: "Prinsipial şəkildə deyiləsi olsa, kilsədə hər şey bir-birinə sarmaşır: kilsə arxitekturasında, məsələn, hətta freskalar üzərində gəzən və günbəzin bürclərini qucaqlayan, öz hərəkəti və sarmaşması ilə kilsənin arxitektura məkanını sonsuz şəkildə genişləndirən, xətlərin quruluğunu və sərtliyini yumşaldan və onları bir növ əridərək həyatı da hərəkətə gətirən maviyə çalan büxur kimi ən kiçik effektlər nəzərə alınır... Din xadimlərinin gəzərkən hərəkətlərinin plastikası və ritmini, qiymətli parçaların oyunu və qarışmasını, ətirli maddələri, minlərlə yanan şamın işığına bələnmiş atmosferi, daha sonra kilsə tamaşasının öz dairəsinə təkcə təsviri incəsənət sahələrini deyil, həm də vokal musiqini və poeziyanı cəlb etməsini xatırladaq, onun özü isə musiqili dram estetikasının müstəvisində yerləşir...".

Payız ünvanlı şeirlərdə bizi maraqlandıran cəhətlərdən biri də qəsa şəkildə desək "məna kondensatı"dır.

Diqqət edin:

Qış getdi, yenə bahar gəldi,

Gül bitdi və laləzar gəldi.

Quşlar qamusu fəğanə düşdü,

Eşq odu yenə bu canə düşdü.

...Durna uçuban həvayə düşdü,

Laçın oluban ovayə düşdü.

Alma ağacı dibindən sayə,

Tən eylər idi buluda, ayə...

Təsviri yaradan intonasiya, intonasiyanı rəng-rəng, parça-parça göstərən, nümayiş etdirən ritm. Sevincin, ürəkdəki, onun bütün gizlin, xəlvət guşələrindəki duyğuları oyadan ovqat necə cilvəlidirsə, kədərin ürəyi sıxdığı, göynətdiyi məqamı bəlləyən ovqat o qədər nisgilli, faniliyi, ayrılığı göz yaşının içində göstərəcək dərəcədə amansızdır. Bir fikrə görə, "...Əgər yeni sənətkar köhnə sənət nümunəsindən özümlü şəkildə istifadə edə bilirsə, belə bir müəllif öz əsərində ən zəngin imkanlara malik məna kondensatı tapa bilər".

Bu ovqatı Musa Yaqubdan gözəl kim ifadə edə bilər?

Budaqlar içindən çıxıb qəfləti,

Yox, çinar yarpağı deyil o düşən;

Məhsəti xanımın tanış surəti

Gördüm ki, payıza baxır pərişan.

Bəlkə də o baxır, mənəm sehrdə;

Onun da payıza baxdığı yerdə,

"Fələyin damından ucaldı bir səs;

Bu dünya bir saman çöpünə dəyməz".

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 2 oktyabr.- S.27.