Elmilik, fəlsəfilik və bədiilik

İnsan mənəviyyatı əsrlər boyu ən çox fəlsəfə, din və ədəbiyyatda təcəssüm olunmuşdur. Əmək bölgüsü və ixtisaslaşma genişləndikcə, ilkin sinkretik biliklər də bölünmüş, insan təbiətin fəthi sahəsində çox irəliyə getmiş və şəxsi həyatın mənimsənilməsi arxa planda qalmışdır.

Elm və onun problematikası insandan, onun gündəlik həyatından və mənəvi əsaslardan uzaqlaşdıqca, bilik və əxlaq, təlim və tərbiyə də getdikcə daha çox ayrı düşmüşdür.

Elm sivilizasiyanın aparıcı qüvvəsinə, lokomativinə çevrilmiş və gerçək insani dəyərlər onun kölgəsində qalmışdır. İctimai tərəqqi ilə fərdi mənəviyyat arasındakı uyğunsuzluqlar da artmaqda davam edir. Belə bir şəraitdə insanlığı mənəvi uçurumdan xilas etmək missiyasını kim üzərinə götürəcəkdir?

Gözəllikmi, dini-əxlaqi dəyərlərmi, humanist fəlsəfi təlimlərmi?

Yoxsa Ədəbiyyat?!

Fəlsəfə, Din və Ədəbiyyat

XIX əsrdə Qərb dünyasının simasını möhürləyən sənaye inqilabı və böyük elmi kəşflər ictimai tərəqqi üçün yeni yollar açsa da, mənəvi həyatın daxili müvazinəti itdi, dəngə pozuldu.

O dövrün böyük ədibləri və filosofları zamanın ruhunu bu çevrilişlərin sarsıntısından qorumaq üçün sanki peyvənd axtarışına çıxdılar... Təbii ki, ədəbiyyat da bu çevrilişin fəsadlarına biganə qala bilməzdi. Dövrün mənəvi təbəddülatlarını yüksək sənətkarlıqla ifadə edən "Faust" sadəcə ədəbiyyata, ədəbi prosesə deyil, həm də elmi və fəlsəfi axtarışlara yön verir, gələcəyin hələ rüşeyim halında olan ziddiyyətlərini, süni intellekt və saxta insan perspektivini təsvir etməklə, zamanı qabaqlayırdı. Əsərin bu gün də aktual olması onun bədii dəyərindən daha çox, fəlsəfi mündəricəsi ilə bağlıdır.

Dövrün fəlsəfəsi də haçalanmış və bir tərəfdə elmin triumfu qarşısında təslimçilik ruhunu (ruhsuzluğunu) təmsil edən realizm, neopozitivizm və onların davamçıları, digər tərəfdə isə insanlığın bu mənəvi böhrandan xilasına xidmət edən romantik ruh qarşı-qarşıya dayanmışdı. Birincilərin təməlində elm və rasional düşüncə, ikincilərin təməlində ədəbiyyat və bədii təfəkkür dayanırdı. Dövrün zəkasına hakim kəsilmiş Kant fəlsəfəsi də birincilərə işıq tuturdu. Belə olan halda, ədəbiyyata söykənən fəlsəfənin elçiləri üzünü elmi-texniki çevrilişlərin hələ sirayət etmədiyi, ruhun hələ zədələnmədiyi saf çağlara tutmuş və bu yol onları ya uzaq Hindistana - buddizm qaynaqlarına, ya qədim Azərbaycana - Zərdüştilik təliminin əsas ideyalarına, ya da orta əsr islam məfkurəsinin mühüm istiqamətlərindən biri olan təsəvvüf ideyalarına gətirib çıxarmışdı. Beləcə, Hegel Mövlanaya gəlib çıxır, Şopenhauer və sonralar Yunq və Fromm buddizmə, Nitsşe Zərdüştə üz tutur. Hətta Mirzə Şəfi qəzəllərinin bütün Avropanı gəzməsi də təkcə onun poeziyasının gözəlliyi ilə deyil, o dövrdə Qərbin mistik dünyagörüşünə ehtiyacı, intellektual toxluğu və mənəvi aclığı ilə bağlı idi.

XYII-XIX əsrlərdə elmi-texnoloji nailiyyətlərin eyforiyasını yaşayan Qərb düşüncəsi və mənəviyyatı artıq üzünü Şərqə çevirir, texnokratiyadan və ssientist rasionalizmdən xilas yolu axtarır. Bəs biz nə edirik? Qərbin dalınca getməyə, çata bilməyəndə onu təqlid və ya imitasiya etməyə çalışırıq. Elmi mənimsəmək çox çətindir və biz daha üzdə olan və təqlidi daha asan görünən sahələrdə - ədəbiyyatda, sənətdə, dəbdə və s. onlara bənzəməyə çalışırıq. Amma bu gün bizim mövzu ədəbiyyatdır, TV tamaşaları və teleseriallardır. Bax, ən kütləvi və ən böyük təsir gücünə malik sahələr, - hamısı Qərbin kütləvi mədəniyyətini təqlid etmək yolunu seçirsə və bunu heç olmasa peşəkar səviyyədə deyil, olduqca bəsit və şit yollarla edirsə, deməli yabançılaşma həm də yabanılaşma ilə müşaiyət olunur.

Avropa Yeni dövr insanının normativlərini artıq müəyyənləşdirmiş, ağıl, bilik, elm öz sözünü kifayət qədər demişdi və qarşıda bu normativləri keçmək, yeni azadlıq dalğasına qatılmaq perspektivi dururdu. Müəllimlik, mühəndislik, alimlik problemləri həll olunmuş, dahilik, divanəlik, aşiqlik problemi isə açıq qalmışdı. Allahdan ayrılaraq, onun təbəəliyindən çıxaraq dünyanın mərkəzinə və bütün proseslərin subyektinə çevrildikdən sonra, özünü təbiətə qarşı qoyaraq ondan nə almaq mümkündürsə aldıqdan sonra, - bütün bunların müqabilində insanın özündən də ayrıldığı, içində bir boşluq yarandığı üzə çıxdı.

A.Şopenhaueri də, F.Nitsşeni də, sonrakı dövrdə postmodernistləri də narahat edən məhz fövqəldünya, fövqəlinsan, normallıqdan kənar həyat idi. Lakin insanın normaları aşması, yeni bir aləmə, yeni bir yola qədəm qoyması qorxulu bir addım idi. İşıqlanmamış bu yolun qaranlıq döngələrində hərə özünə uyğun bir bələdçi seçirdi. Və bütün hallarda bu bələdçi Şərq idi. Şərqə üz tutmayanlar isə bəzi nabələd postmodernistlər kimi divanəlik məqamından dəlilik həddinə enərək, qaranlığın girdabında əzab çəkirlər. Şopenhauer yazır: "Dahilik ancaq xalis idrak subyekti, dünyanın aydın gözü olmaqla, şəxsi marağın, şəxsi istəyin, şəxsi məqsədin tamamən unudulması və buna görə də müvəqqəti olaraq öz şəxsiyyətindən imtina edilməsidir". Burada sanki bir sufi mütəfəkkirinin fikirləri ifadə olunmuşdur. Bunun üçün son fikri "insanın bəsirət gözü açıldıqda o, dünyanın görən gözünə çevrilir" kimi ifadə etmək yetərlidir. Əslində bu, olsa-olsa tərcümə məsələsidir: sadəcə sözün sözə yox, həm də üslubun üsluba tərcüməsidir!

Yaxud Nitsşe timsalı. Azərbaycanda ən çox "Tanrı ölmüşdür" fikri ilə tanınan və bir ateist kimi qələmə verilən Nitsşe olsa-olsa xristianlığın sevgi və mərhəmət ideyasının zamanın reallığında necə məhv edilməsinə, necə öldürülməsinə qarşı etiraz səsini ucaldırdı.

Nitsşenin təqsiri bu qətlin müəllifini düzgün ünvanda axtarmamasında idi. Problemi sosial-siyasi müstəviyə keçirə bilməyən, zamanın iblisləşməsinin əsl səbəblərini tapa bilməyən Nitsşe günahı alman xarakterində və xristian riyakarlığında görürdü. Bəli, o, qatilin son ünvanı olaraq kilsəni göstərirdi.

Məhz riyakarlıq şəxsiyyətin ikiləşməsinə səbəb olur. Yalançı sevgi haqqında möizələr gerçək nifrətə gətirb çıxarır. Orta əsrlərin kilsə həyatında ilahi ruhun, yüksək duyğuların çatışmazlığı insanların bir-birini şübhə altına almasına, öz bətnlərində demonik qüvvələr axtarışına rəvac verirdi. Hara baxsan cadugərlik, iblislik, şeytanlıq görünürdü və bu ab-hava insanların qəlbində ali duyğulara yer qoymurdu. M.Fukonun "Anormallar" əsərində inkvizisiya salnamələrinə istinadla yazdığına görə, o dövrdə insan ruhu saysız-hesabsız cinlər, şeytanlar və iblislər tərəfindən işğal olunmuşdu. Əlbəttə, Fuko özü Nitsşe kimi fövqəlinsanı deyil, tam tərsinə, sosial-mənəvi töküntüləri, normallıqdan aşağıda duranları araşdırdığından, insanın ağlın nəzarətindən çıxmasının müxtəlif formaları və tarixdən buna "dəstək" olan misalları məmnuniyyətlə, geninə-boluna şərh və hətta tərənnüm edir. Müasir dəhşət filmləri, vampirlər, cadugərlər, ruhların şər qüvvələr tərəfindən işğalı və s. məhz Fuko və onun ardıcıllarının "yüngül əli" ilə xəstə təxəyyüllərdən virtual dünyaya və oradan da gerçək həyata nüfuz edir. Amma əsl postmodernist sənət və ədəbiyyat ənənəvilikdən və normativlərdən kənara çıxmağın insanın xəstə deyil, sağlam təxəyyülü sayəsində də mümkün olduğunu sübut edir. Bəli, asfalt yoldan kənara çıxıb bataqlığa da düşmək olar, çəmənliyə, bulaq başına da dönmək olar!

Orta əsrlərdə xristian əxlaqı və dünyagörüşü dalana dirənmişdi. Ehkamçılıq, sxolastika insanları dinin mahiyyətindən uzaqlaşdırırdı. Dini hissin, inamın ağıl çərçivəsinə salınması, ağlın isə məntiqlə məhdudlaşdırılması həqiqi xristianlıqdan və yüksək dini duyğulardan tamamilə fərqli, insani mahiyyətə zidd bir düşüncə və həyat tərzi təlqin edirdi. Bir sözlə, Kilsə insani dəyərlər və insan xoşbəxtliyi ilə əks qütbdə qərar tutmuşdu. Avropada yaranmış və humanist, insansevər mənəviyyatla heç cür uzlaşmayan bu qurumun əsl mahiyyətini açmaq və özündə güc taparaq xristian dünyagörüşünün fəlsəfi əsaslarını yeniləşdirmək, ehkamçılığı isə əqlin deyil, əksinə, həqiqi əql, kamal və mərifətdən uzaq düşməyin, nadanlığın bir forması kimi dəyərləndirmək missiyasını üzərinə götürən insanlar - sonralar bəşər tarixinə intibah dahiləri kimi daxil olmuş böyük mütəfəkkir və sənət adamları XV əsrdə xristianlığın yeni fəlsəfəsini yaratmaq yolunu tutdular. Bu fəlsəfəyə görə, dinin əsl məqsədi insanın arzu və istəklərini məhdudlaşdırmaq, ona qadağalar qoymaq, onu kiçiltmək deyil, əksinə, insan qəlbinin dərin qatlarındakı ali duyğuları, sevgi və şəfqət hissini ifadə edə bilmək üçün ona şərait yaratmaq lazımdır. Yəni söhbət əslində nə isə yeni bir dünyagörüşündən deyil, nə vaxtsa öz yolundan sapmış, itirilmiş mahiyyətin qaytarılmasından gedir.

Qərb dünyasında dini mövzunu ədəbiyyata gətirən ən böyük sənətkarlardan biri Dante olmuşdur. O, İlahiyyat Komediyasının Cənnət bölməsində əsrarəngiz bir dini-mistik obraz - göylərə sığmayan qeyri-adi Qartal obrazı yaradır. Və bu obraz Borxesin diqqətini məhz öz mistik gücü ilə cəlb edir. Borxesin təsvirində bu mənzərə belə canlanır: Göylərdə hərflər bərq vurur və bir araya gələrək - "Ədaləti sevin" yazılır... Sonra Qartal obrazı - Hakimiyyət simvolu, əvvəl başı görünür, sonra bütöv qartal qanad çalır, - ruhlardan oluşur, ən şöhrətlilərin (şəxslərin) ruhlarından. Çoxlu sayda ruhdan oluşsa da - təkdir, özü haqqında "biz" deyil, "mən" deyir.

Bax, təsvirin bu məqamında Borxes Danteni Əttarla müqayisə edir. O deyir: "Komediya"nın bu möhtəşəm obrazından daha üstün bir obraz təsəvvür etmək imkansız kimi görünür... Amma sən demə yarana bilərmiş, - ondan daha möhtəşəm obraz. Həm də Dantedən bir əsr əvvəl - F.Əttarın Simurğ obrazı, - Dantenin obrazından daha güclü və daha gerçək bir obraz. Çünki ideya daha möhtəşəmdir. Bütün quşlar və tək bir quş, hansı ki, ayrılıqda deyil, quşların cəmi/küllü kimi müvcuddur. Onun varlığı hər bir quşda təcəlli edir, həm də onların hamısını ehtiva edir."

Bəli, İlahi vəhdətin bədii tərənnümündə dinlə ədəbiyyatın ittifaqı. Və Bu missiyanın həyata keçirilməsi həm xristian, həm də islam dünyasında bir növ ədəbiyyatların yarışması kimi ortaya çıxır. Borxes F. Əttarın "Quşların dili" əsərinə müraciət edir. Biz də Əttara müraciət edəcəyik; amma başqa bir əsərinə - "Şeyx Sənan"a.

Çünki bu məqamda tədqiqatçıları narahat edən daha bir sualın cavablandırılması üçün ip ucu görünür. "Nəyə görə Orta əsrlərin böyük sufi şairi F. Əttar ilahi eşqin tərənnümü üçün hədəf olaraq xristian qızını seçir?!" Əttar məbəddə qulluq edən tərsa qızının əslində məbədə də, xristianlığa da, sevgiyə də qəlbən heç bir aidiyyəti olmadığını xüsusilə vurğulayır. Çünki o dövrdə xaç yürüşünə çıxan və qəlbi nifrətlə dolub-daşan xristian cəngavərləri kimi, gözəl tərsa qızlarının da qəlbi ülvi hisslərdən və ilahi sevgidən məhrum idi. Çünki "kin tarlasında eros bitər, eşq bitməz". F. Əttarın "Şeyx Sənanı" Nitsşedən neçə yüz il öncə tərsa qızına riyadan uzaq həqiqi sevgi, ilahi eşq dərsi verir. Təsadüfi deyil ki, Nitsşenin "Antixrist" əsərində qədim yunan ədəbiyyatında tərənnüm olunan insani münasibətlərin kilsə normativlərinə salınması, real insani ehtirasın axtalanması necə tənqid olunursa, islamdan, xüsusilə təsəvvüfdən gələn saf insani duyğuların da xristian sərhədlərinə buraxılmaması eləcə ifşa olunur. O yazır: "Xristianlıq antik mədəniyyətin bəhrəsini məhv elədi, sonra da islam mədəniyyətinin bəhrəsini məhv elədi".

Yeni Dövrün ictimai və mənəvi həyatına nüfuz edə bilməmiş və bir tərəfdə ağla, elmə, texnolojiyə əsaslanan yeni həyat tərzi, digər tərəfdə isə sadəcə ənənə kimi yaşadılan və insanın gerçək mənəvi həyatı ilə artıq heç bir əlaqəsi olmayan "xristian sevgisi".

Nitsşedə bədbinlik və nihilist əhval yaradan səbəb insan qəlbinin qaranlığında kök salan heyvani instinktin üstünü ağılla örtmək ənənəsi idi. Amma həmin o ağıl, həmin o normativlər qəlbin dərinliyindəki böyük həyat enerjisinin, həqiqi ilahi eşqin də üzərini qapadır və insanı uçmaq səadətindən məhrum edirdi. Ona görə də Nitsşe din və əxlaq pərdəsinə bürünmüş riyakarlığa qarşı çıxır və insan ruhunun gizli potensialına özünü realizə etmək imkanı verilməsini istəyirdi. Yəni ancaq hər bir insanın öz gerçək missiyasının üzə çıxması, onun öz xislətində, ruhani dünyasında xeyir və şər qüvvələrin azad mücadiləsi və nəhayət, daha güclü olanın qələbəsi riya pərdəsinin götürülməsinə, hər kəsin iç üzünün açılmasına gətirə bilər. Burada Mövlananın "ya olduğun kimi görün, ya göründüyün kimi ol" kəlamı yada düşür. Nitsşenin nifrəti gerçək həyatın, zəmanənin yalanlarına, həqiqətin və ruhani işığın üstünü riya pərdəsi ilə örtənlərə qarşı idi. Onun üsyan etdiyi "Tanrı" öz mühitinin, zəmanəsinin uydurduğu yalançı obraz idi. Həqiqi Allah filosofun qəlbinin lap dərinliklərində gizlədilmişdi. Təsadüfi deyil ki, o, hər şeydən əli üzüləndə, ümidsizlik məqamında yenə də üzünü Tanrıya tutur: "Məni sev - yoxsa məni bu tənhalığımda özgə kim sevər, kim bağrına basar?" Düzdür, söhbət eyni Tanrıdan getmir. Kilsənin təlqin etdiyi Tanrı obrazını düşmən sayan Nitsşe "buz bağlamış ürəyini isitmək üçün" qəlbindəki Tanrıya müraciət edir. Bəli, zirvədə təkliyə dözə bilməyən, təkliyin ağır yükünə tab gətirməyən, göylərin ənginliyində başı gicəllənən, yerdəki günahları təkbaşına daşıya bilməyən insan yenidən bu ucalıqda özünə yoldaş, mürşid və bələdçi axtarmaq ehtiyacı duydu. Və nə vaxtsa sakitcə tərk etdiyi öz böyük himayədarını yenidən yada saldı.

İtirilmiş Tanrını axtarmaq lazım idi. Bu axtarışlar həmin dövrdə rus məfkurəsinin də əsas mövzularından biri oldu. XIX əsrin axırlarında Rusiyada yaranan "Tanrı axtarıcılığı" ("boqoiskatelğstvo") cərəyanının da əsas vəzifəsi əslində "yeni Tanrının" deyil, "Tanrıya yeni yolların" axtarışı idi.

Əslində, Tanrı axtarıcılığı heç də Tanrıya aparmayan yolların qaranlıq perspektivindən imtina və deməli, müəyyən mənada nihilizmdən xilas cəhdi kimi də dəyərləndirilə bilər, işığın alternativ mənbəyinin insan qəlbinin dərinliklərində axtarışı kimi də. Amma qəlbin dərinliklərinə təkbaşına səyahət çətin ki, bəhrə versin; bunun üçün ədəbiyyat, fəlsəfə və dinin birlikdəliyinə ehtiyac var.

Davamı var

Səlahəddin XƏLİLOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 2 oktyabr.- S.10-11.