"Nizami"nin ekran həlli
Azərbaycanın və müsəlman Şərqinin övladı,
dahi şairi Nizami Gəncəvi özünün yaradıcılığı
ilə dünya ədəbiyyatda xüsusi
yer tutur. Mütəfəkkir şairin 1981-ci ildə 840
illik yubileyi keçirilmiş, əsərləri
ilk dəfə olaraq ana dilimizdə filoloji tərcümə ilə nəşr olunmuşdur. 1982-ci ildə bu münasibətlə
yazıçı İsa
Hüseynovun ssenarisi, rejissor Eldar Quliyevin rejissorluğu ilə "Nizami" filmi ekranlara çıxdı.
Film dahi şairin
ömrünün ahıl
çağında "İskəndərnamə"
əsərini yazması
ilə başlayır. Afaqın xəyalı
ilə birgə olan Nizami (Müslüm
Maqomayev) öz sənətində kamil insan axtarışını
yekunlaşdırmaq niyyətindədir.
Ekran əsəri həyatının
sonuna yaxınlaşan
şairin ömrünün
əvvəlinə aparır.
Film boyu Nizaminin
həyatının müxtəlif
dövrləri göstərilir.
Lakin bu epizodlar bir-birilə dramatik
xətlərlə bağlanmır.
Şair Gəncənin qədim küçələrini gəzərək
insanların arasına
gəlir. Qara Qarayevin unudulmaz bəstəsi
fonunda Nizami ilk növbədə tamaşaçılara
şeyx kimi göstərilir. Xalqın inanc faktorunu
qabardan bu səhnələrdə yeni
doğulmuş körpəsini
bir ana Nizaminin
nəfəsi dəysin
deyə ona verir. O dövrki mənəvi-sosioloji gerçəklik
filmin başlanğıc
epizodunda tutarlı göstərilir. İşıq
daşıyıcısı hesab edilən Nizaminin şam nurunda namaz qılıb, sonra da sənəti ilə məşğul olması onu bir müsəlman Şərqinin mədəniyyətinə
məxsus olan şair kimi göstərir. Yaşının
ahıl müdriklik çağını yaşayan
Nizami son əsəri
"İskəndərnamə"ni yazarkən dünyasını dəyişmiş
Afaqın xəyalı
da onunla olur. Ümumiyyətlə, qadın faktorunun
Nizami yaradıcılığına
təsiri film boyu müşahidə olunur.
Bayaq bəhs
etdiyimiz şeyxlik faktoru insanların həyatının xilasında
da rol oynayır. Nizaminin öz
müasirləri kimi təqdim edilən Zeyd və Rəna
bir-birlərini sevirlər.
Zeydlə Rənanı evində mühafizə edən Nizami onlara mənəvi
cəhətdən də
kömək eləmək
istəyir. Zeyd (Əhməd Salahov)
insandakı kin-küdurətin
dağılmasını istəyir.
Nizami bu cür mənəvi
problemlərin həllini
etiqadın idrakda birləşməsində görür.
Onun dərk olunmayan etiqadın qarşısında
insan saxtakar, riyakar olur deməsi
"Quran"ın "Maun" surəsinin ruhuna çox uyğun gəlir. Bu surədə
namazı anlamadan qılanların qəflət
içində olduqları
və belə ibadətin lənətləndiyinin
mesajı verilir.
Atabəy hökmdarı Qızıl
Arslan (Hacımurad Yegizarov) öz sarayında Azərbaycan, türk tarixindən hökmdarlarından yazılan
bir ədəbiyyatın
olmasını istəyir. Şair Müzəffəri
(Həsənağa Turabov)
isə Firdovsinin "Şahnamə"sinin cazibəsi
altında olan şairdir. Hökmdarların tarixindən bundan
sonra yazmağın çətinliyindən bəhs
edir. Lakin Qızıl Arslan
fikrindən dönmür,
Nizamini belə əsər yazmaq üçün qədim Bərdə kitabxanasına
yollayır.
Bu epizod tarixi gerçəkliklə
üst-üstə düşür.
Nizami
"Xosrov və Şirin" əsərində
əhvalatın mənbəyini
Bərdədə yaşayan
yaşlı insanlardan
aldığını qeyd
etmişdir. Kitabxanada
işləyən Mütəzzil
(Vsevolod Yakut) Nizamiylə
söhbəti zamanı
Azərbaycan xalqının uzun
illər fars-ərəb
istilası nəzarətində
yaşadığını deyərək öz dilimizi unutduğumuzu söyləyir. Lakin bununla belə,
yenilməz ruhumuzun olduğunu deyir, buna güvənərək
Nizamiyə əsərlər
yazmağı tövsiyə
edir. M.Ə.Rəsulzadənin
"Azərbaycan şairi
Nizami" kitabında
da bunları qeyd edir ki,
şairin əsərləri
fars dilində
yazılsa da daşıdığı hissiyyatın
onun Azərbaycan duyğularından zövqə
sahib olmasını göstərir.
Şairin Gəncədən getməsindən
istifadə edən kütlə onun evinə hücum edir. Orada sığınmış Rənayla Zeydi bir-birindən ayırırlar.
Rənanın ölümündən sonra Zeydin Nizamini
ittiham etməsi şairin ideallarının
məğlubiyyətini göstərir.
Haqq-ədalətin yalan olduğunu
deyən Zeyd Nizamini çətin duruma salır. Nizami özü Zeydin mənəvi tərbiyəsi ilə məşğul olub onu kamil insana
çevirməyə çalışsa
da, buna nail ola bilmir.
Zeyd bundan sonra kamil
insan yox, bir eşqdən dəli olmuş Məcnuna dönmüş
olur.
Nizami bundan sonra öz hücrəsinə
çəkilib baş
verənləri müşahidə
edir. Öz sevgisinə görə
Rənanı qətlə
yetirən atası Qazı (Muxtar Maniyev) özünün dəstəsi ilə namaz qılır. Onların arxasında Afaqın mələk kimi dayanması isə belə ibadətin riyadan ibarət olduğunu əks etdirir. Özünün çirkin əməllərini
namazla örtməyə
çalışanların əməlləri bununla sanki ifşa olunur.
Xaqaninin bu duruma düşməsinə
səbəb Müzəffəri
olur. Buna görə Nizami ondan inciyir.
Dostları riyakar hesab edən şairin ev
nizamı da pozulmuş olur. O, hirsindən evdəki əşyaları dağıdıb
öz nizamını pozan zaman Dərbənddən
Afaq (Həmidə Ömərova) gəlmiş
olur. Kəniz kimi gətirilən Afaqı Nizami rədd etsə də, onun çağırışı Nizaminin
Afaqı həyat yoldaşı kimi qəbul etməsinə səbəb olur. Nizaminin həyatında yaranmış
qarşılıqlıq bununla
aradan qalxmış olur.
Atabəy sarayında Nizaminin şöhrəti çox
olsa da ona
münasibət birmənalı
olmur. Şair Əbu-Bəkr (Hamlet Xanızadə) Nizaminin Muhamməd peyğəmbərin
vəsflərini xatırlatsa
da ona irad
bildirir. Peyğəmbərin meracının cismən olmasına inanan Əbu Bəkr özünün səthi anlayışını Nizamiyə
qəbul etdirmək istəyir. Nizami isə yenə
də etiqadın biliklə birləşməsi
nəticəsində həqiqi
imanın doğula biləcəyini bəyan edir. Qəzalidən sonra fəlsəfənin üzərinə gedilməsi
islam dünyasında
fikrin inkişafının
tənəzzülünə səbəb olmuşdur. Əbu Bəkrin Nizamiyə üzünü tutaraq dini qorumağın vacibliyindən başqa, elmlərin gərəkli olmadığını deməsi
Qəzali sonrası
hakim dayatmanın ifadəsi
kimi görünür.
Ekran əsərində
biz təkcə Nizamini
bir filosof şair kimi yox, həm də
öz vətəninin
gələcəyini düşünən
insan kimi də görürük. Müxtəlif tərəflərdən təhlükəyə
məruz qalan Qızıl Arslan narahatlıq keçirir.
Nizamiylə şahmat oyunu zamanı Şirvanşah Axistanın
qasidlərinin Gəncədə görünməyindən
narahat olur. Bu zaman Nizaminin
"Şirvan torpağı
da Azərbaycanın olub, bir zamanlar
fitnə-fəsadla bizdən
ayırlıblar" deməsi
bütöv vətənpərvərlik
konsepsiyasını ortaya
qoyur.
"Xosrov və Şirin" əsərini tamamlaması münasibətilə hökmdar Nizamiyə Həmdünyan kəndini bəxşiş kimi verir. Bu kənd Nizami üçün bir mülk kimi yox, kiçik də olsa ideal cəmiyyətin qurulması üçün şans ola biləcək məkan olur. Lakin kənddə yaşayan iki əkiz qardaşın digərini qızıla görə öldürməsi şairin idealının üstündən bir daha xətt çəkdir. Bu epizod, həmçinin bizə Habil-Qabil əhvalatını xatırladır. Gerçəklikdə arzusu həyata keçməyən şairin xəyalı yenidən uzaq tarixə İskəndərin zamanına gedib çıxır. Hökmdar İskəndəri ideal dünyanın rəhbəri kimi yazmaq istəyir.
Zeydin xəyalı Nizamini heç bir zaman tərk etmir. Nizami çox sevdiyi Afaqı ilə birlikdə olan zaman da bu xəyal ondan əl çəkmir. Şairin çəkdiyi mənəvi əzab bununla əks olunur.
Dünyaya oğul övladının gəlməsini arzulayan Nizaminin bu arzusu çin olmuş olur. Lakin o, bu arzuya çatsa da Afaqı itirməli olur. Afaqın ölümü səhnəsi filmin ən təsirli epizodlarından biridir. O, həyat yoldaşından ayrılarkən özünü onunla çox xoşbəxt hiss etdiyini deyir. Bundan sonra Müslüm Maqomayevin ifasında unudulmaz "Sənsiz" romansı səslənir. Film boyu şeyx kimi obrazı parlayan Nizami bundan sonra dərvişanə bir həyat tərzi keçirməli olur. O öz xurcununu xalça toxuyan qızların yanında qoyaraq, Məcnun kimi çölə doğru gedir. Nizami obrazının bitkinliyi burada əksini tapmış olur.
Filmin rejissoru Eldar Quliyevə 1984-cü ildə Sankt-Peterburqda Nizaminin humanistliyini ekranda təcəssüm etdirməsinə görə mükafat verilmişdir. Həmçinin ekran əsəri Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının diplomu ilə təltif edilmişdir.
Ceyhun MİRZƏLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 9
oktyabr.- S.48.