Dastançılığın estetik

təsiri - mühüm keçid

Böyük şairimiz Nizami Gəncəvi, Qətran Təbrizi, Xaqaniyədək farsdilli (qədimlərdə bu dilə fars yox, "dari" dili deyirdilər) ədəbiyyat daha çox mistik, lirik mövzulara tuşlanmışdı. Dastan poetikası, epizm, epos bu ədəbiyyatda, kiçik istisnalarla, o qədər də aparıcı mövqelərdə deyildi. Rudəki, Sənai, Dəhləvi, Əttar və başqaları kimi tanınmış imzalarla məşhurlaşan bu ədəbiyyatda mistika, mücərrəd mövzular hakim mövqedəydilər. Realizm, süjet, ədəbi qəhrəman və s. kimi vacib ədəbi dəyərlər həmin bax bu ədəbiyyatda yox dərəcəsindəydi.

Həmin farsdilli ədəbiyyatın coğrafi mərkəzi də, o vaxt indiki İran, Azərbaycan ərazisində yox, daha çox Şərqdə - indiki Əfqanıstan, qismən Xorasan bölgəsindəydi. Bu səbəbdən həmin mistik ədəbiyyata bəzən indiki alimlər "Xorasan şeiri" də deyirlər. Böyük alman kulturoloqu Osvald Şpenqler bu səbəbləri nəzərə alaraq həmin farsdilli "Xorasan ədəbiyyatı"na, ümumən fars mədəniyyətinə çox düzgün olaraq "Mistik, magik ədəbiyyat" təyinatını vermişdi. Əlbəttə, bu təyinata, diaqnoza qədim Avestanın, habelə digər əski dini ədəbiyyat əsərlərinin ciddi təsiri olduğunu da gəlin indi unutmayaq.

Böyük türk-özbək şairi Əlişir Nəvai (o vaxt bu ədəbiyyata "Cığatay ədəbiyyatı" deyirdilər) 1499-cu ildə yazdığı "Muhakamat əl-luqəteyn" əsərində, bu ədəbiyyata öz tənqidi münasibətini göstərən heç də ilk şair deyil. Əslində, oxşar mövqedə, xeyli əvvəl - hələ XI-XII əsrlərdə, ölməz Azərbaycan şairləri - ilk olaraq Qətran Təbrizi, Nizami, Xaqani dayanmışdılar.

Qayıdaq Nəvaiyə. Nəvai bu əsərində göstərirdi ki, türk dilləri fellərlə çox zəngindi. Fellərlə zəngin bu dillər isə hərəkət, süjet, toqquşma, çoxsaylı ədəbi personajlar istəyir ki, farsdilli klassik şeir, razılaşaq, bu dəyərlərdən məhrumdu.

Ədəbiyyatda, şeirdə çox vacib sayılan bu meyar - ölçülərin farsdilli ədəbiyyata sıçraması ilk növbədə türk hökmdarlarının ədəbi, milli zövqü ilə, sifarişləri ilə mümkün oldu. İlk növbədə böyük türk hökmdarı Sultan Mahmud Qəznəvi ibn Sabuk Təkinin ədəbi zövqü və sifarişləri nəticəsində farsdilli ədəbiyyata "süjet, ədəbi qəhrəman, realizm" kimi türk dastan ədəbiyyatının vacib halqaları sızdı. Türk ədəbiyyatı, şeiri farsdilli ədəbiyyatla müqayisədə dastan poetikası ilə zəngindi. "Alpamış", "Manas", "Kitabi-Dədə Qorqud", sonrakı "Koroğlu" kimi dastanlarda süjet, qəhrəman, realizm kimi dəyərlər öndədir. Həlledici ədəbi fəndlərdi. Qeyd edim ki, türk dastan poetikası, epizmi hələ Sasani, Əşkani hökmdarları zamanı (III-VII əsrlər) farsdilli ədəbiyyata sızmış, özünə artıq münbit şərait qazanmışdı. Bunun ilk nümunəsi o vaxt yazılmış "Xvaday namak" dastanıdır. Bəzi alimlər bu əsəri Şahnamənin məşqi kimi qəbul edirlər.

Kiçik detal: Sultan Qəznəvinin sarayındakı 300 şairin sırasında türkdillilər də az deyildi. Şair Sənai bu saraydakı "Cuci" adlı bir türkdilli şairdən xeyli danışıb. Ancaq həmin o türkdilli şairlər dastan poetikasının tələbi ilə, daha çox şifahi ədəbiyyat tərəfdarları idilər, nəinki yazılı. Yazılı fars ədəbiyyatını nöqsanlı görürdülər. Əsərlərinin bu günədək qalmaması da həmin şifahi ədəbiyyatın xüsusiyyəti ilə bağlıdı.

Sultan Mahmud Qəznəvidən başlayaraq, türk hökmdarları bax bu vacib ədəbi texnologiyaları, yəni dastançılığı, realizmi, süjeti, ədəbi qəhrəman anlayışını öz sifarişləri nəticəsində farsdilli ədəbiyyata gətirdilər. Yəni o vaxtkı Şərq şeirinə əvvəlcə türk təfəkkürü təsir etdi. Türkdilli ədəbiyyat da məhz bundan sonra yarandı.

Bu sifarişlərin ilki, siftəsi ölməz Firdovsinin "Şahnamə" əsəriydi. Sultan Mahmud ibn Səbuk Təkin, "Şahnamə"nin sifarişçisi, böyük hərbi sərkərdəydi. 17 hərbi səfəri vardı. Hindistan üzərində qələbələri ilə məşhurdu. Onun türk zövqü, psixologiyası spekulyativ mistik fars mövzularını qəbul etmirdi. O, türk dastançılığını, epos dəyərlərini önə çəkərək Firdovsidən zövqünə, türklərə uyğun ədəbi dastan - "Şahnamə"ni istədi.

Bu əsərin geopolitik, siyasi məzmunu da vardı. Əsərdə əslində türk-fars dialoqu, geopolitik birliyi irəli sürülür, Turan-İran ziddiyyəti ortaq maraqlarla əvəzlənirdi. Yəni türk sultanlarının sifarişi ilə yazılmış bu cür əsərlərin təkcə ədəbi deyil, həm də siyasi, geopolitik məzmunu da mövcuddu. Sonralar Səfəviyyə Azərbaycanı bu Şahnamə projesinə ikinci nəfəs verdi. Şah Təhmasibin sifarişi ilə ən nüfuzlu xəttat, nəqqaş, miniatür ustaları yığılıb bu əsəri yenidən gündəmə çıxardılar. Səfəvilərin sultan adını osmanlılara bağışlayıb özlərinə "şah" deməsi də "Şahnamə", Sultan Mahmud mirasına iddia ilə bağlı idi. "Şahnamə"nin qızıl suyla, bahalı miniatürlərlə bəzənmiş bu Şah Təhmasib nüsxəsi vaxtilə Ərdəbildə, Şeyx Səfi məqbərəsində saxlanılırdı. Bu nüsxə indi Sankt-Peterburqdadır. Türkmənçay müqaviləsinin hərbi qəniməti kimi hələ də ordadır.

Böyük şairimiz Nizami Gəncəvi də Xaqani, Qətran Təbrizi kimi, "Şahnamə"nin bax bu türk-fars məzmununu, estetikasını öz dastan yaradıcılığının əsasına qoydu. Bu xətti daha dolğun, çoxçalarlı inkişaf etdirdi. Nəticədə farsdilli ədəbiyyatda bir növ parçalanma yarandı - Xorasan şairləri, Sənai, Əttar kimilər mistik mövzularda ilişib qaldılar. Azərbaycan şairləri - Qətran Təbrizi, Xaqani, Nizami isə türk ədəbiyyatının ən vacib cəhətini - dastançılığı, epizmi, realizmi ədəbiyyatda təsdiq etdilər.

Xatırladıram - "realizm, süjet, ədəbi qəhrəman" ədəbi kriteriyaları Avropada ancaq XIX əsrdə təsdiqlənib. Nizami, Xaqani, Qətran Təbrizi yaradıcılığında isə bu dəyərlər hələ 700 il öncə mövcud idi. Bu mövzu çox maraqlı və çəkicidir. Dünya alimləri bu vacib cəhətə əsla diqqət ayırmayıblar.

Firdovsinin türk sifarişçisi Sultan Mahmud Qəznəvi idisə, Nizaminin türk sifarişçiləri Atabəy Qızıl Arslan, Marağa Atabəyi Körpə Arslan, Şirvanşah Axsitan idi. Xaqaninin sifarişçiləri arasında da türk hökmdarları az deyil. Qətranda da eyni vəziyyətdir. Bu ədəbiyyat farsların Xorasan şeiri kimi sufilərin, təriqətlərin "təkyə ədəbiyyatı" əsiri deyildi, geniş xalq kütlələrinin üzünə açıqdı.

Azərbaycan ədəbiyyatını, yəni Xaqani ilə Nizamini, Qətran Təbrizini farsdilli ədəbiyyatdan həmişə bax bu "süjetə, realizmə, ədəbi qəhrəmanlara" sədaqət fərqləndirib. Sonralar bu cəhətlər ədəbiyyatımızda daha da inkişaf edərək indiki məzmununu qazandı.

Beləliklə, gəldiyimiz nəticə budur: Türk ədəbiyyatı, dastanları Şərq ədəbiyyatına əvvəlcə linqvistik deyil, estetik təsir edib. Türkdilli ədəbiyyat isə məhz bundan sonra yaranıb. Nizami yaradıcılığı bu prosesdə çox mühüm keçid halqasıdır.

Həmid HERİSÇİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 9 oktyabr.- S.13.