Nizaminin müasiri olan Avropa

şairləri: Parisli Aleksandr...

O həm də böyük Nizami kimi Makedoniyalı İskəndərdən yazırdı

XX əsrin əvvəllərində Yuli Valerinin "Psevdo-Kallisfen" və Kursi Rufun "Makedoniyalı İskəndərin tarixi" əsərləri əsasında Alberik de Bezanson (digər mənbələrdə Oberi Pizanson, Brianson) fransız provansalcasında irihəcmli "Alexandreis" poemasını yazdı. XV əsrdən sonra öz adına müvafiq olaraq aleksandriya şeiri adlandırılan onikilik ölçüdə yazılmışdı poema. Əsər İskəndərin gəncliyindən, qəhrəmanlıqlarından, Tir şəhərinin mühasirəsindən və İskəndərin şah Nikolay üzərində qələbəsindən bəhs edirdi.

Təxminən 1160-cı ildə Alberikin əsəri əsasında puatyeli naməlum müəllif əski fransız dilində Makedoniyalı İskəndər haqqında daha bir poema yazır. Bu dəfə onluq hecayla. Sonradan bu əsər də İskəndər barədə aleksandriya ölçüsündə yazılmış romanın bir neçə işlənmiş versiyası üçün əsasa çevrilir.

XII əsrin 70-ci illərində ingilis-normand şairi Yevstaxın (Robert Vas) onikilik ölçüdə yazdığı "Le Fuerre de Gadres" poeması da Avropada çox məşhur olur. "Chanson de geste" cəngavərlik eposu kimi özünəməxsus bir janrda yazılan bu əsərdə Makedoniyalı İskəndərin Tir şəhərini mühasirədə saxladığı zamanlardan bəhs edilirdi. Tədqiqatçılar bu süjetin büsbütün uydurma, təxəyyül işi olması qənaətindədirlər. İskəndər barədə o dövrdə yazılmış daha bir əsər var. Fatehin Hindistana səfəri və Şərqdəki ağlasığmaz macəraları haqqında. Şatodenli Lamber Le Torun "Alexsandre en Orient" poeması: onluq hecayla yazılıb, əski fransızcada, 1170-ci ildə. İskəndərin yaxınları tərəfindən zəhərlənməsi, matəm və dəfndən bəhs edən "La morte Alexandre" də təxminən eyni vaxtda yazılıb.

Nə Lamber de Torun, nə Yevstaxın İsgəndər barədə yazdığı əsərlər, nə də "La morte Alexandre"in orijinal mətnləri günümüzə gəlib çatmayıb. Alberik de Bezansonun poemasından isə 105 bəndlik bir parça qalıb. O da yalnız Parisli Aleksandrın (de Berne) versiyasında məlumdur. Belə ki, o, həmin parçanı 1185-ci ildə "Roman d'Alexandre" adlı əsərinə daxil edib. Onun 1160-cı ildə əski fransızcada, onluq hecayla yazdığı "İsgəndər" poeması sonradan onikilik ölçüdə təkrar işlənərək üzü köçürülüb. Əlyazmaların interpolyasiya dərəcəsini nəzərə alaraq Parisli Aleksandrın versiyasının 4 hissədən, istiqamətdən, yaxud qanaddan ibarət olduğunu söyləmək olar: birinci elə Parisli Aleksandrın özünün onikilik hecada yazdığı poemadır; qalan üçü isə ələ gəlib çatmayan, yuxarıda qeyd edilən, XII əsrə aid həmin poemalardır ki, bu mətnə sonradan daxil edilib. II hissə Yevstaxın "Le Luerre de Gadres" i, III hissə Lamber de Torun "Alexandre en Orient" poeması, IV hissə isə "La morte Alexsandre"dir.

Parisli Aleksandr (həm də Aleksandr de Berne; Alexandre de Paris, Alexandre de Bernay) XII əsrin ikinci yarısına aid fransız şairidir. Parisdən olduğu üçün "Parisli" ləqəbi ilə çağırılıb. Ən məşhur əsəri "İskəndər barədə roman"ın onun tərəfindən işlənmiş fransız versiyasıdır. Poema 16000 sətirdən, 4 hissədən ibarətdir. I hissədə İskəndərin yeniyetməlik və gənclik illərindən, mifik Busefalı ram etməsindən, şah Nikolayla müharibəsindən bəhs edilir. II hissə Tir və Qüdsə yürüş, Daranın məğlubiyyəti haqqındadır. Şərqin əsrarəngiz gözəlliklərindən bəhs edən və həcmcə əsərin yarısından çox olan III bölümdə həm də ecazkar sualtı səyahətlər, dirilik suyu, amazonkalarla görüşlərdən bəhs olunur. Sonuncu görüş İskəndərin ölümünü anladır.

"Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına təqdim edilən sətri tərcümələr, parçalar III (s. 422-499) hissədəndir.

***

Ustalar onun üçün ərarəngiz gəmi düzəltdilər.

Şəffaf şüşədən idi, indiyədək kimsə beləsini görməmişdi.

Bu çəlləyin içinə şövqlə yanan çıraqlar da qoydular.

Deməli, dənizdə bir balaca balıq belə olmayacaqdı ki,

şahın gözündən yayınsın; ya da ki, bir savaş və tələ.

Şah iki cəngavərlə gəmiyə daxil olanda

Ona elə gəldi ki, bu gəmi qalalar qədər basılmazdır.

Qayalara, mərcanlara toxunmasın deyə,

dənizçilər onu gəmi ilə dənizə çıxardılar.

Yuxarısına bir halqa keçirdilər,

Halqaya bəndləri möhkəm olan zəncir bağladılar.

Dalğaların üzəriylə aşan gəmidəydi çəllək.

Hər tərəfini qurğuşunla möhürlədilər, bərkitdilər.

İskəndər iki yoldaşilə ora daxil oldu.

Dənizçilər açıq dənizə çıxdılar.

Şah çəlləyin suya buraxılmasını əmr elədi.

Elə çəllək suya endirildi, çıraqlardan sular işıqlandı.

Balıqlar diqqət kəsilmişdilər çəlləyə.

Ən cəsurları, vəhşiləri belə öyrəşmədikləri

Bu gur işıqdan qorxurdular.

İskəndər şah da onlara diqqətlə baxırdı.

Böyük balıqla kiçik balığın savaşını gördü;

Böyüklər balacaları tutub o saat yeyirdilər.

Bunu görən İskəndər qərara gəldi ki,

Dünya məhvə məhkumdur və lənətlənib.

İskəndər şah qorxmamışdı ancaq.

Bütün balıqları yaxından izlədi və öyrəndi.

Heç biri çəlləyə yaxınlaşmağa ürək eləmirdi.

Az da olsa ürəklisini görmədi.

Gördü ki, xırda balıqlara daha çox hücum edirlər.

Tutan kimi də böyüklər onları udurlar.

Canını qurtaranları başqa tələlər gözləyir.

Yenə də ya güclə tuturlar, ya xəyanətlə.

Bunu görən İsgəndər sevindi,

Yanındakılara dedi: "Yuxarı qayıdanda

Bir də heç kim məni aldada bilməyəcək,

Qələbə çala bilməyəcək.

Mən bu dağları, düzənləri və vadiləri ki, belə görürəm,

Onlar da böyük balıqlarla doludur:

Kim ki, özünü başqasından qoruya bilir, o da xilas olur.

İskəndər şah və iki cəngavər

Dənizin qumu işıqlanmış dibində idilər.

Gözəl və böyük şüşə gəminin içində.

Çıraqlar gur işıqla yanırdı və bu çox yaxşı idi.

Çünki nə böyük, nə balaca balıqlar gəmiyə

Öyrəşmədikləri bu işığa yaxın düşə bilmirdilər.

İskəndər bu irili-xırdalı balıqlara baxırdı.

Böyüklər balacaları udurdu: aqibət budur.

Bu dünyada hamı məhkumdur.

İskəndər orda da hakim və müttəhimləri görürdü.

Bəlalar balacaları yaxşı tanıyır.

Bunları görən İskəndər gülürdü.

Cəngavərlərə deyirdi: "Heç bir sikkə,

İstəyir yerdən Rivye təpəlikləri qədər olsun,

Onun on misli qızıl məni öz arzularımın

Gerçəkləşdirilməsi yolundan döndərə bilməz.

Şah dənizin ən dərin yerində, dibində

Ora-bura vurnuxan balıqları görürdü.

Çıraqlardan yaman qorxurdular.

Yaxınlaşmadan geri dönürdülər.

Ən cəsurları, böyükləri - qabaqda -

Balacaları tutan kimi udurdular.

Sivişib canını qurtaranlar olurdusa,

Onlara tələ qururdular.

Güclü zəifi tutur, öldürür, məhv edirdi;

Canını qurtaranlar dərinliklərə baş vururdu.

Bunu qızılı saçlı İskəndər aydın görürdü.

Sonra o yuxarıdakılara işarə elədi ki,

Çəlləyi yuxarı çəksinlər.

Onu çox tez yuxarı çəkdilər, çünki ehtiyat edirdilər,

Şah salamatdırmı düşünürdülər.

Adını tez-tez çağırırdılar, şah cavab verirdi,

Sevinirdilər ki, hər şey yaxşıdır.

Çəlləyi qayığa alanda onu tez açmağa başladılar,

İskəndər səbr etmədi, öz şüşəsini əliylə sındırdı.

Təqdim etdi

Səlim Babullaoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 9 oktyabr.- S.8-9.