Azərbaycanın böyük və
döyüşkən nəğməkarı
Xalq şairi Məmməd Araz dövrümüzün sənət
zirvəsində durur.
Heydər
Əliyev
Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri
Başımın
üstündə müqəddəs "Quran",
Sənə
inanıram, ölkə rəhbəri.
Sənə
inanıram, keşikdə duran
Ayıq Vətən
oğlu, Vətən əsgəri!
Məmməd Araz
Azərbaycanın
Xalq şairi
Məmməd Araz yaradıcılığında və
xüsusən, onun istiqlal lirikasındakı tragizm,
şübhəsiz ki, gələcək tədqiqatların da
mövzusu olacaq. Böyük sənətkarı yalnız
Azərbaycanla bağlı haqsızlıq və ədalətsizliklər
deyil, bəlkə bütün postsovet məkanındakı
başıpozuqluqlar və hərc-mərclik
düşündürürdü. Demək
olar ki, sabiq qardaş xalqların əksəriyyəti
ağır və acınacaqlı duruma
düşmüşdü. Dünyada məşhur
və bir vaxtlar iqtisadiyyatı, mədəniyyəti coşqun
yüksəliş mərhələsini yaşamış
böyük bir məmləkət sanki humanitar fəlakətlə
qarşılaşmışdı. Sabiq
imperiyanın ən tragik və yaralarından qan sızan
halqası isə, təbii ki, Azərbaycan idi. Çünki imperiyanın dağılması və
müstəqil dövlətlərin yaranmasından doğan təbii
və obyektiv çətinliklərdən başqa, eyni zamanda
Vətənimizin düşmən işğalına məruz
qalması bizim faciələrimizi birə-on
artırmışdı. Bu dəhşətli
sınaqlara və itkilərə baxmayaraq, Azərbaycan
xalqı və onun mərd oğulları öz qəlbində
qohum və qonşuların müsibətlərinə də
yer ayırmağı bacarırdı. Qardaşlarla həmrəylik
mövzusundakı şeirlərində Məmməd Araz da mənəvi
sələfləri və ustadları Mirzə Ələkbər
Sabir, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Səməd
Vurğun və Rəsul Rza kimi ümumbəşər faciəsini
öz munis kədəri kimi yaşaya bildiyini yüksək sənətkarlıqla
nümayiş etdirir.
Məmməd Arazın bədii-fəlsəfi təhlilləri
də ümiminsani dəyər daşıyır. Şair
insanın varlığının və
ölümünün mənasını açmaq istəyir.
Göz önümüzdə mövcud olan
şeylər - şəhərlər, kəndlər, məhəllələr,
küçələr, yollar nəyə görə və necə
bir andaca yoxluğa dönə bilər? Onları
kimlər yaradır və kimlər məhv edir? İnsan niyə doğulur və niyə ölməlidir,
daha doğrusu, öldürülməlidir? O dünyaya gələndə
nə üçün doğulduğunu sormuruq və
öldürüləndə isə onu kim
və nəyə görə öldürdüyünü də
bilmirik. Məmməd Araz bu adi və qədim
suallara cavablar axtarır və bu sualların özü
hansı mənadasa təkrar kimi duyulmur. Əksinə,
şairin gərgin və dramatik suallarından fəlsəfi
poeziyanın vüsəti və hikmətləri nəşət
edir:
Bütün
qoluzorlulara nifrətim var,
İnsan
ölür,
Yurd
dağılır göz qabağında,
Ölən niyə yaranmışdı?
Bu yurd niyə qurulmuşdu?
Körpə niyə doğulmuşdu?
Deyəmmədik - sən də, mən də.
Həqiqətən baş verənləri və öz
gözlərimizlə gördüklərimizi real məntiq
müstəvisində təhlil etmək, dəyərləndirmək
mümkün deyil. Şairin özünün vurğuladığı kimi,
"Çox qəribə davadı bu. Çox qəribə məntiqi
var bu qırğının, Çox qəribə sualı
var, Cavabı yox bu qırğının, Cavabı yox...". Müəllif çox
düşünüb-daşındıqdan sonra real müstəvidə
tapa bilmədiklərinə irreal kontekstdə cavab tapır.
Dahi Hüseyn Cavidin yüzilin başında insanın
gücü və gücsüzlüyü haqqında öncə
söyləməsi həmin yüzilin sonunda bir daha öz
amansız təsdiqi ilə üzləşir: "İblis nədir?
Cümlə xəyanətlərə bais, Ya
hər kəsə xain olan insan nədir? İblis!". İnsan və İblis
qarşıdurmasında insanın növbəti və daha
ağır məğlubiyyətini Məmməd Araz məharətlə
bədiiləşdirib: "Öldürənin böyründəcə
sən də vardın, Mən də vardım şeytanla bir.
Sözə baxın: Şeytan insan öldürürdü,
insanla bir. Şeytanın da, insanın da Birgə
təlim keçdiyini Özüm gördüm öz
gözümlə. İnsanın
başında şeytan papağı, Şeytanın
başında insan papağı. Özləri
beləcə dəyişmişdilər, Aylarla beləcə
döyüşmüşdülər. İnnən belə
deyin görüm: Öldürən kim,
ölən kimdi? Deyin görüm: qıran kimdi? Quran kimdi? Bölən kimdi?".
"Sənə inanıram" (1995) şeiri Məmməd
Arazın istiqlal lirikasında xüsusi mövqeyi və çəkisi
olan şeirlərindən biridir. Çağdaş
gerçəkliyin tragizmi və ziddiyyətləri bu şeirdə
də öz əksini tapıb. Müəllif
yenə də vəziyyətdən çıxış və
qurtuluş yolları barəsində gərgin
düşünməkdədir. Şair
sanki milli dərdlərimizə və yaralarımıza məlhəm
axtarır. Bizim taleyimizə və milli təhlükəsizliyimizə
zərbə vura biləcək mərəz və xəstəliklər,
qüvvələr və güclər haqqında fikrə
dalır; Ağ ilan, qara ilan, ala şeytan, boz şeytan, qara qurd,
ağ qurd... "Nə dona
girsə də ilandır, ilan, Lənət ağına da,
qarasına da. Nə dildə danışsa
- şeytandı, şeytan, Lənət bozuna da, alasına da.
Bunu mən demirəm, babalar deyib: Qurdnan yoldaş ol,
çomağı bərk tut, Göz qırpdın qapacaq o
üzə gülən, Az oldu yaltaqdı,
çox oldu cəllad. "Böyüklər"
dalında gizlənə bilən, Fərqi yox kişidi, fərqi
yox arvad. İçində gizlənir
eşik görkəmi, Sümsünər it kimi, sinər qurd
kimi, "Böyüklər" dalında görünməz
onlar".
"Sənə inanıram" şeirinin özünəməxsus
milli və bədii dəyəri, yuxarıda misal gətirdiyimiz
parçadan göründüyü kimi, çağdaş
reallığın sərt və realist təhlili ilə səciyyələnir. Ümumən,
XX yüzil Azərbaycan poeziyasının realizmindən bəhs
edərkən Məmməd Araz lirikasına xüsusi toxunmaq
lazımdır. Azərbaycanın milli
mentalitetinin və gerçəkliyinin ən obyektiv təhlilçilərindən
biri Mirzə Ələkbər Sabirdən sonra, şübhəsiz
ki, Məmməd Arazdır. Bildiyimiz kimi,
dahi Sabir milli qəflət və qəbahətlərimizi,
qüsur və qeyrətsizliyimizi amansızcasına ifşa
edirdi. Ancaq gəlin etiraf edək, Sabirin və başqa
klassiklərimizin bizə qoyub getdiyi örnəklərində
milli ehtiyatlılığımız və təhlükəsizliyimiz
barəsində az bilgilər mövcuddur. Milli mövcudluq və düşmən mühasirəsində
yaşamaq, var olmaq və qalib gəlmək dərsləri
heç kimin şeirində və nəsrində Məmməd
Arazda olduğu qədər təbii və aydın əks edilməyib.
Bu mənada Məmməd Araz müdrikliyini dahi və
klassiklərimizdən yalnız və yalnız etno-milli mədəniyyətimizin
banisi, ulular ulusu Dədə Qorqudla müqayisə etmək
olar. Məmməd Araz 90-cı illərdə məhz Dədə
Qorqud müdrikliyi ilə bizə yaşamağı öyrədir,
həyat dərslərini keçirdi:
"Beləcə,
kiçilər "böyük olanlar",
Beləcə, böyüməz kiçik olanlar.
Ayaq
yalayanlar - küçük olanlar,
Kiçiklər
zənciri böyük əlində,
Yüz səmtə qısqırdar yeri gələndə.
Yüz
yol söz verildi, and da içildi,
Unutduq:
"bu itlər girəvəcildi",
Çevrildin,
qəfildən qapacaq səni,
Qapıb
öz baltanla çapacaq səni,
Hələlik
bu düşüb baxtımıza bu,
Hələlik doğrudur bu acı doğru.
Şairin aşağıdakı xəbərdarlığı
isə təkcə öz zamandaşlarına və müasirlərinə
yönəlməyib. Məmməd Araz gələcək nəsillərimizdən
də nigarandır. Onları da unutmamağa, "girəvəcil"
və "üzəgülən" düşmənlərdən
ehtiyatlı olmağa çağırır:
Ayıq
olmalıyıq, hər yerdə ayıq,
Süfrədə,
yataqda, səngərdə ayıq,
Mən
ayıq, sən ayıq, sərkərdə ayıq...
Məmməd
Arazın "Göydən dörd alma
düşdü" şeirində də milli qismətimiz və
taleyimizdəki ziddiyyətlər, gözlənilməz sonluq və
nəticələr barəsindəki yaşantılarla
qarşılaşırıq:
Fillər
məğlub oldu qarışqalara,
Şirlər
təslim oldu qarışqalara,
Dovşan
tələsinə canavar düşdü!
İnsan cələsinə sərçə - görmədik.
Üç
alma düşmədi göydən -
görmədik,
Heç alma düşmədi göydən - görmədik...
Məmməd Arazın İstiqlal lirikasında milli tale və
gələcəklə bağlı nigaranlığın dərindən
əks etdiyini müşahidə edirik. Xalqımızın
daxili və xarici düşmənləri barəsində
müəllif açıq və kəskin şəkildə
öz münasibətini bildirir. Bu problemlərin
şairin bütün yaradıcılığı boyu onu
müşayiət etdiyini yaxşı bilirik. Amma məhz istiqlal dövrü poeziyasında müəllifin
həmin məsələlərlə ardıcıl və fasiləsiz
məşğul olduğunu görürük. Çünki müstəqilliyin və millətin
taleyi birbaşa bizim nə dərəcədə milli birlik və
bütövlük nümayiş etdirməyimizdən
asılı idi. Məmməd Araz bu həqiqətləri,
onu ilk gənclik çağlarından düşündürən
bu dərdləri hamıdan yaxşı dərk edirdi. O,
dövrünün yalnız böyük sənətkarı
deyil, həm də böyük və bənzərsiz Azərbaycanşünası
idi. Millətimizin xarici düşmənlərini
də, daxili zəifliyimizi də eyni bir həssaslıqla və
eyni bir müstəvidə cəsarətlə təhlil etməkdən
çəkinmirdi. Xarici düşmənlərimiz
haqqında yazırdı: "O kimdi dəm olan özgə
yasından? O kimdi haqsızı haqlı eyləyən?
Ayını təzdirib mağarasından, "Bu mənim
tarixi muzeyim..." - deyə! İçər
sağlığına bir məkri varsa, Yoluna bir qucaq tərliklə
çıxar. Süfrəndə
yağlıca bir tikə görsə, Ağzında dişinə
şərikli çıxar".
Çağdaş söz sənətimizdə müstəqillik
dövrü gerçəkliyinin bədii-fəlsəfi təhlili
və dəyərləndirilməsi ədəbiyyatşünaslığmızın
qarşısında duran mühüm vəzifələrdən
biridir. Bu prosesdə altmışıncıların özünəməxsus
missiyası və mövqeyi ayrıca bir tədqiqatın
mövzusudur. Məmməd Araz
yaradıcılığında müstəqillik dövrü
epoxasının inikası isə daha bir mühüm və
vacib məsələlərdən olub, diqqəti xüsusi cəlb
edir. Şairin bu yöndəki mənəvi-estetik
axtarışlarını təhlil edib ümumiləşdirərkən,
milli idealın seçimi və ifadəsi ilə bağlı
problemin son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb
etdiyini görürük. Azərbaycan tarixinin
bütün böyük-kiçik, uzaq və yaxın mərhələlərini
nəzərdən keçirən müəllif öz mənəvi
istinadgahı kimi tariximizin qaranlıqları içərisindən
iki nurlu nöqtəni kəşf edib bizə göstərməyə
nail olur: Şah İsmayıl Xətai və Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev. Əgər
son 500 illik tariximizin ən parlaq səhifələri Xətai
babanın müqəddəs qılıncı ilə əbədiyyətə
həkk olunmuşsa, çağdaş 50 illik tariximiz isə
bütün zamanların ən böyük Azərbaycanlısı
Heydər Əliyevin qələmi ilə
yazılmışdır. Bu gün hamının
anladığı və dərindən dərk etdiyi bu həqiqəti
xalq şairi Məmməd Araz hələ 90-cı illərin əvvəllərində
uzaqgörənliklə ifadə etmişdi:
Başımın
üstündə müqəddəs "Quran",
Sənə inanıram, ölkə rəhbəri.
Sənə
inanıram, keşikdə duran
Ayıq Vətən
oğlu, Vətən əsgəri!
Həqiqətən də, böyük sənətkarın
İkinci İstiqlal savaşı illərində - 90-cı illərin
əvvəllərində yazdığı şeirlər həmin
dövr Azərbaycan poeziyasının mahiyyətini və
aparıcı inkişaf meyillərini nümayiş etdirir. Xalq
şairinin yaradıcılığının bu mərhələsində
əsas yer tutan əsərləri müstəqillik
dövrü Azərbaycan poeziyasının ilk qızıl səhifələrini
təşkil edir.
Böyük
şair yaradıcılığının ən mötəbər
və görkəmli tədqiqatçısı, akademik
İsa Həbibbəyli müstəqillik dövrü ədəbiyyatında
yeni milli və bədii idealın dərkindən, təsdiqindən
və inikasından bəhs edərkən hələ 90-cı
illərdə aşağıdakıları yazırdı:
"Böyük ədəbiyyat, həqiqi şeir-sənət
artıq Məmməd Arazın tale ortağıdır. Bu böyük və müdrik sənətin şərəfli
və məsuliyyətli yükünü - ədəbiyyatımızın
böyük idealları ilə səsləşən Məmməd
Araz ideallarını ayrılıqda bir şair deyil və ya
ümumiyyətlə, qələm əhli yox, sözün
geniş mənasında bütöv Vətən əhli
çəkib daşıyır. Bu isə öz növbəsində
Xalq şairi Məmməd Arazın mənəvi zənginliyə,
daxili saflığa, millilik və vətəndaşlığa,
habelə müstəqilliyimizin daha da möhkəmləndirilməsinə
aparan böyük, magistral yolun əsas, güclü poetik
lokomotivi olması deməkdir. Milli yüklü həmin
şeir-sənət, ədəbiyyat qatarı təkcə
öz müəllifini deyil, bütövlükdə
xalqımızı XXI əsrə aparır". Dövlət Müstəqilliyimizin
30 illiyini Milli Tarixi Zəfər və Qalibiyyət sevinci ilə
qeyd etdiyimiz bu mərhələdə, artıq iki onilliyini
başa vurduğumuz XXI yüzilin bədii-estetik təcrübəsi
Respublikanın böyük və döyüşkən nəğməkarının
əbədiyyətini özünün bütün təzahürlərində
vurğulamaqdadır.
Yaşar
Qasımbəyli
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 16 oktyabr.- S.25.