"Daxilimdə
heç vaxt öz yaşımla
barışmamışam"
Xalq yazıçısı
Elçinlə müsahibə
- Söhbətimizə
yaradıcılığınızdakı yeniliklə
başlamaq istəyirəm. Bu yaxınlarda Rus Dram Teatrında
"Stalin" pyesiniz səhnələşdirilib. Niyə Stalin? Nə üçün illər sonra
yenidən sovet rejimi mövzusuna müraciət etmək gərəyi
hiss etdiniz?
- Mənim
ömrümün çox hissəsi Sovet İttifaqında
keçib və mən bu mövzuya ancaq üzdən baxmaq yox,
bir az dərinə getmək istəyirəm: Bu necə ölkə
idi? Lenin, Stalin, Trotski, Zinovyev, Dzerjinski, Kamenev, Buxarin, Molotov,
Yaqoda, Yejov, Malenkov, Beriya, Jukov, Xuruşşov, Brejnev,
Qorbaçov və başqaları - Sovet İttifaqını
quran, onu nəhəng bir imperiyaya çevirən, sonra da şərəfsiz
bir süquta aparan bu adamlar kim idi? Onlarla tanış olduqca qəhrəmanlıq
və satqınlıq da görürsən, inqilabi fanatizm və
karyerizmdə, mədəniyyət və mədəniyyətə
qənim kəsilmək də, əqidə və riya, əqidə
uğrunda yox, hakimiyyət uğrunda ölüm-dirim
mübarizəsini də, bir sözlə, xislətin hansı təzadlarına
desən rast gəlirsən. Sovet İttifaqı bir tərəfdən
qururdu, yaradırdı, o biri tərəfdən, güllələyirdi,
insanın azadlığını əlindən alırdı,
qapalı bir cəmiyyətin sərhədlərini cidd-cəhdlə
qoruyurdu. Bir sözlə, Sovet İttifaqı paradokslar
imperiyası idi. Düzdür, rus dili hakim dilə
çevrilmişdi, "böyük qardaş" siyasəti
aparılırdı, ancaq Sovet İttifaqı rus imperiyası
olmaqdan daha artıq dərəcədə, Sistem imperiyası
idi, xalqlar rusun müstəmləkəsi yox, rusların özləriylə
də bərabər sistemin müstəmləkəsi idi. Stalinə
gəldikdə isə, o, dərin dərrakəli və bacarıqlı
nəhəng bir tarixi sima idi. İndi dahi sözünü yeri
düşdü-düşmədi işlədirlər, Stalin
isə həqiqətən dahi idi, ancaq qəddar, rəhmsiz, hətta
cəllad dahi idi. Stalin, ətrafı və dövrü
haqqında Əsəd bəyin (Qurban Səid ), əsl
soyadı Bronşteyn olan Lev Trotskinin
"Stalin"lərindən üzü bu tərəfə, bəlkə
də yüzdən çox kitab oxumuşam. Mən bu fikirdəyəm
ki, Stalin bəşəri tarixin ən qüdrətli,
ağıllı, bacarıqlı və qorxunc diktatoru olub. Onun
Şou, Romen Rolan, Uells kimi Qərb intellektuallarıyla söhbətlərinin
stenoqramını oxuyanda, adam mat qalır ki, universitet görməyən,
əməlli-başlı orta təhsili də olmayan, həyatın
dibindən çıxan bu adam nə qədər savadlı və
məlumatlıdır.
- Sovet dövrü sadə vətəndaşların
bir çoxu üçün ideal rejim hesab olunurdu.
Çünki onlar ziyalı təbəqə
kimi o rejimin arxa planındakı çirkinlikləri
görmürdü. O dövrün pis tərəflərini
bilirik. Bəs sizə görə sovet hakimiyyətinin
yaxşı tərəfi nə idi?
-
Aldığı aydındır
və faciəlidir: güllələmə, Sibir,
azdırılmış istedadlar. Ancaq verdiyi də
mühümdür: yeni janrların yaranması və
formalaşması, Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin
sürətlə inkişaf etməsi, bədii və ictimai
fikirdə milli mənliyin güclənməsi. Bütün
bunlar həmin dövrün böyük, taleyüklü hadisələridir.
Hətta XX əsrin əvvəllərində belə "Leyli
və Məcnun" kimi sırf milli bir operanın türk
dilində yox, Azərbaycan dilində yox, "müsəlman
dilində" olduğu deyilirdi. Yaxud siz XX əsrin elə
40-50-ci illərdəki ədəbi dilimiz
"Füyuzat"ı demirəm, hətta "Molla Nəsrəddin"in
belə dili ilə müqayisə edin, nə qədər
inkişaf var.
""Məmur" deyəndə
mənim gözümün qabağına Qoqolun,
Çexovun məmurları gəlir"
- Sizinlə bağlı tez-tez səslənən
bir fikir var: Elçin Azərbaycanda teatrları monopoliyaya
götürüb. Niyə sizin haqqınızda bu
düşüncə formalaşıb?
- Teatr
satılıb-alınan bir şey deyil ki, monopoliya yaransın.
Teatra yad və teatrdan bixəbər olanda, bəlkə bir az
kobud deyirəm, teatra kartof-pomidor meyarları ilə
yanaşanda bu cür dedi-qodu yaranır. Mən bir-iki dəfə
bu barədə demişəm, daha uzatmaq istəmirəm. O
başqa məsələ ki, ümumilikdə götürəndə,
bir janr kimi bizim dramaturgiyada durğunluq var. Əli Əmirov,
Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəyli… daha kim? Olsun ki, daha
iki-üç ad da çəkmək olar, bəsdir? Əlbəttə,
yox. Ancaq elə bilirəm ki, bu, müvəqqəti bir
durğunluqdur. Mən
"YUĞ"da Mehriban Ələkbərzadənin
çox maraqlı quruluşunda İlqar Fəhminin Nəsimi
haqqında yazdığı pyesin tamaşasına baxdım.
İstedadlı, maraqlı əsərdir, istedadla da tamaşaya
qoyulub, xoşuma gəldi. Bir qeydim də var idi, İlqarın
özünə dedim. Bir müddət əvvəl Mirmehdinin hekayələrini
oxumuşdum. İstedadlı qələmi var. Bu cavan
yazıçıda aşkar dramaturji potensial hiss etdim. Ancaq bu,
əlbəttə, mənim hissiyatımdan asılı bir
şey deyil. Gərək onun özündə dramaturgiyaya təbii
bir istək, daxili bir ehtiyac yaransın. Bunsuz "zorən təbiblik"
olar. Cavan bir qız var, Ülviyyə Heydərova.
Əlyazmasında pyesini vermişdi, oxudum. İstedadlı
qızdır. Və yəqin, belə gənclər az deyil. Hər
halda, ümid edirəm ki, belədir. Mən bir dəfə
demişdim, ədəbiyyat okean kimidir, çəkilməsi və
qabarması var. Ədəbiyyatda da belədir, durğun və
coşqun dövrlər bir-birini əvəz edir. Mən
inanmıram elə bir teatr olsun ki, gənc, ya yaşlı bir
müəllifin istedadlı pyesini geri qaytarsın. Əgər
elə bir teatr varsa, ora heç pyes vermək də lazım
deyil.
- Siyasət və ədəbiyyat bir-birinə
bənzədiyi üçün təmsilçilik
paradoksları ilə həmişə mübarizə aparmaq məcburiyyətindədir.
Ədəbiyyatın siyasi sərhədləri varmı?
- Ədəbiyyatla
siyasət həmişə bir yerdə olub. Yalnız bu mənada
yox ki, ədəbiyyatın yaratdığı bir çox qəhrəmanlar
var ki, Markesin patriarxı kimi siyasət adamlarıdır. Eyni
zamanda tarix boyu bir çox yazıçılar olub ki, əsərləri
bilavasitə öz siyasi düşüncələrinin, istəklərinin,
arzularının ifadəsi olub, yəni siyasi mövqelərini
ifadə ediblər. Mən hələ Qazi Bürhanəddindən,
Osmanlı sultanlarından, Baburdan, Xətaidən tutmuş, bir
çox Şərq şahlarını, sultanlarını, vəzir-vəkillərini
demirəm. Avropada da klassiklərdən müasir
dövrümüzə qədər bir çox
yazıçılar var ki, həm də tanınmış
siyasi-ictimai xadim olublar. İndi yadıma düşür ki,
60-cı illərdə Andre Malro həvəslə oxuduğum və
izlədiyim fransız yazıçılarının
sırasındaydı, uzun illər De Qoll hökumətində
mədəniyyət naziri işləmişdi. Əlbəttə,
daha çox yazıçılar var ki, heç bir vəzifədə
işləməyiblər, siyasətlə də araları
olmayıb.
Ədəbiyyatda
yazıçının yerini onun siyasi mövqeyi, harda işləyib-işləmədiyi,
necə adam olduğu, xəsisliyi, ya əliaçıqlığı,
alicənablığı, ya xudbinliyi, neçə dəfə
evlənib-boşandığı və ilaxır yox, əsərlərinin
səviyyəsi müəyyən edir. Klassik nümunələr:
kommunist Şoloxov və faşizmə rəğbət bəsləyən
Hamsun. İkisi də XX əsr dünya ədəbiyyatının
böyük nümayəndələridir.
- Belə çıxır ki, siyasət
ədəbiyyatdan istifadə edir?
- Əlbəttə,
istifadə edir. Uzağa getməyək, elə Sovet
İttifaqında ideoloji siyasət ədəbiyyatı
özünün təbliğat vasitəsinə çevirmək
istəyirdi və bir çox hallarda buna nail də olurdu. Sistem
siyasəti ilə birlikdə iflasa uğradıqda isə həmin
təbliğat məmulatını da özü ilə
aparır. Konyunktura həmişə ədəbiyyatla
yanaşı addımlayıb. Bizim Sovet dövrü ədəbiyyatımız
da bunsuz deyildi. Bəzən də o, ideoloji siyasət
istedadı şikəst edib. Bax, bu, faciədir. Sovet
İttifaqında, o cümlədən elə bizim öz ədəbiyyatımızda
belə bədii faciələr az olmayıb.
- Ədəbiyyatda erotizm mövzusu da
həmişə aktual və müzakirəyə açıq
mövzulardandır. Ədəbiyyatda erotizm mövzusunu necə
işləmək lazımdır ki, bayağı görünməsin?
- Erot,
Kupidon, Amur, nə bilim, Eros, kim necə adlandırır
adlandırsın, geniş mənada ədəbiyyatın
yarandığı dövrdən etibarən onun əsas
mövzularından biridir. Elə ancaq Apuleyi xatırlasaq kifayətdir.
Sadəcə, əvvəllər də bunu demişəm,
erotika erotika naminə qələmə alınarsa,
bayağı və vulqarcasına yazılırsa, bunun ədəbiyyata
dəxli yoxdur. Erotika, yazdığın əsərin bədii
məntiqindən doğmalıdır. O yerdəki, əsərin
bədii məntiqi bunu tələb edir, əlbəttə,
yazmalısan. Erotikanı əsərə yamaq kimi yamamaq olmaz.
Emil Zolyada naturalist təsvirlər çoxdur, ancaq onlar dediyim
həmin bədii məntiqdən doğur. Elə rus ədəbiyyatını
götürək, Mixail Şoloxovun təsvir etdiyi erotika bədiiyyatın
yaratdığı erotikadır, Eduard Limonovun, ya da Nataliya
Medvedevanın təsvir etdiyi erotika isə, mənim fikrimcə,
anti-bədii erotikadır. Erotika həssas mövzudur, onu gərək
qatı yağlı boyalarla yox, akvarellə işləyəsən.
- Bilirəm ki, "məmur"
sözündən xoşunuz gəlmir. 25 il Baş nazirin
müavini vəzifəsində olmusunuz. Məmur sözünə
qarşı antipatiyanızın xüsusi bir səbəbi var?
- Elədir,
xoşum gəlmir. "Məmur" deyəndə mənim
gözümün qabağına Qoqolun, ya Çexovun məmurları
gəlir. Ancaq bu o demək deyil ki, bütün məmurlar o
cür tiplərdən ibarətdir. Şərəflə
işləyən və şərəflə də vəzifədən
ayrılan məmurlar da az deyil.
- Vəzifə,
şöhrət sizə nə vaxtsa istəmədiyiniz
şeyləri etdiribmi?
- Yox. Mən
özümlə bağlı elə bir şərait
yaratmamışam ki, istəmədiyim nəsə olsun.
- Vəzifədə olanda ən
çox nədən qorxmusunuz?
-
Heç nədən. Sadəcə, tutduğum vəzifələrdə
həmişə səlahiyyətlərim daxilində işimi
yerinə yetirməyə çalışmışam. Məsuliyyəti
də həmişə hiss etmişəm, eyni zamanda da tələb
etmişəm.
- "Özümü niyə bu şeydən
məhrum etdim" dediyiniz anlarınız oldumu?
-
Hansısa xırda məsələlər yəqin ki, olub. Yəni
misal üçün, filankəsə gərək o cür
bozarmayaydım, ya filankəsin xahişini gərək yerə
salmayaydım, filankəsin, deyəsən, ürəyinə dəydim
və s. Bu cür anlar olub, ancaq qlobal mənada yox.
- Yazıçı üçün
zaman nə deməkdir?
-
Yazıçı üçün vaxt ən mühüm
anlayışlardan biri, bəlkə də birincisidir. Hər
halda mənim üçün həmişə vaxt
çatışmazlığı olub. O biri tərəfdən
isə, məndə elə bir təəssürat var
ki,vaxtın sürəti əvvəlki dövrlərə nisbətən
çox artıb. Səhərin açılması ilə
axşamın düşməsi bir olur. Bəlkə mənə
belə gəlir? Ola bilər.
- Deyirlər, insanın yaşı
artdıqca darxıma hissi də böyüyür. Ən
çox nə üçün, kim üçün
darıxırsınız?
-
Günel, gəl belə edək: bu suala mən yaşlanandan
sonra cavab verərəm. (Gülür.)
- Yaşlanmaqla bağlı kompleksiniz
var?
- Məndə
heç bir kompleks yoxdur. Yaş yaş üstünə gələndə
sağlamlıq nöqteyi-nəzərindən bir az dəyişiklik
olur orqanizmdə. Bu da təbii bir şeydir. Mən daxilimdə
heç vaxt öz yaşımla barışmamışam və
barışmaq fikrim də yoxdur (gülür). O xatirələr
ki, məndə var, onların aurası yenə də mənim
içimdədir.
"Əkrəmin dediyində hardasa
həqiqət də var"
- Əkrəm Əylisli bu
yaxınlarda müsahibə verib. Deyib ki, bizi Elçin və
Anarla zaman ayırdı. Bir də bir ifadəsi məni
çox təsirləndirdi. Deyir ki, uzun illər Anar və
Elçinlə çox şeyə gülmüşdük.
Amma heyif ki, sonralar heç nəyə birlikdə ağlaya
bilmədik.
-
Günel, mən bir müddət əvvəl bu barədə
sözümü demişəm, yenə də o fikirdəyəm.
Gəl, bu söhbəti təzələməyək. Oldu?
- Əkrəm Əylislinin söylədiyi
bir fikrə də münasibətinizi alım sonra bağlayaq
bu mövzunu. Əkrəm Əylisli deyir ki, Anar da, Elçin də,
mən də, heç birimiz arzuladığımız kimi
böyük yazıçı ola bilmədik. Bu sözdə həqiqət
payı varmı?
-
Dünya çapında məşhur olmaq üçün sən
gərək dünya ədəbi prosesinə daxil ola biləsən.
Dünya ədəbi prosesinə daxil olmaqdan ötrü isə
gərək sənin əsərlərin yüksək səviyyədə
orijinaldan tərcümə olunsun. Mənim xaricdə 45-50, bəlkə
də çox kitabım çıxıb, amma onlardan
3-4-ü orijinaldan tərcümə olunub. Dörd romanımdan
yalnız biri, "Baş" romanı bəzi dillərə
orijinaldan tərcümə olunub, qalan dillərə isə rus
dilindən. Eləcə də "Mahmud və Məryəm",
"Ağ dəvə", "Ölüm hökmü",
hekayələr, povestlər, pyeslər türkcədən
savayı, başqa dillərə orijinaldan yox, rus dilinə tərcümədən
tərcümə olunub. Bu, ciddi problemdir. Azərbaycan dili bir
çox tarixi səbəblərə görə dünya səviyyəsində
özünü hələ göstərməyib. Bizim Mirzə
Cəlil, Axundov kimi yazıçılarımızı
Avropada mütəxəssislərdən başqa tanıyan
yoxdur. Halbuki Axundovun "Dərviş Məstəli
Şah" pyesi dünya səviyyəli bir pyesdir. O ki
qaldı arzuladığım əsərlər məsələsinə,
mən nəyi istəmişəm, onu da yazmışam. Amma ədəbiyyatdır
da, yazdıqca yeni istəklər yaranır, bütün istəkləri
yazmağı çatdırmırsan. Bu mümkün deyil. Bu
mənada Əkrəmin dediyində hardasa həqiqət də
var. Amma eyni zamanda bu fikri təkzib
edən səbəblər də çıxır ortaya.
- Dünyada bir neçə
böyük yazıçı Nobel mükafatından imtina
edib. Maraqlıdır, sizə bu mükafat verilsə
alarsınız, yoxsa imtina edərsiniz?
- Nobel
mükafatı özlüyündə çox gözəl
hadisədir. Əgər mənə sabah zəng gəlsə
ki, Nobel mükafatı almısınız, niyə istəməyim
(gülür). Böyük yazıçılar Nobel
mükafatı alıblar, amma bununla bərabər, Nobel
mükafatı ədəbiyyatın keyfiyyət göstəricisi
deyil. Hələ 10-15 il əvvəl yazmışdım ki,
Nobel mükafatı alanlarla almayanların siyahısına
baxanda bunu daha yaxşı
görmək olar. Mən "Tarixi-Nadiri" yarısına
kimi oxumuşam, Muratovu rus publisistikasında, jurnalistikasında
sanballı bir yazısını görməmişəm. Amma
təəccüb də etmirəm. Putinin əleyhdarısan,
ala, bu da sənə Nobel mükafatı. Bax, belə. Builki
mükafatçı Abdulrazak haqqında isə heç nə
deyə bilmərəm, çünki heç bir
yazısını oxumamışam. Ümumiyyətlə, onu
tanımıram. Təkcə o yadımda qalıb ki, Nobel xəbərini
alanda deyib, elə bildim mənimlə zarafat ediblər.
- Ədəbiyyatda nəsillərin
toqquşması məsələsinə də toxunmaq istərdim.
Bu gün yeni nəsil yazıçıların, şairlərin
sizin nəsil ilə ulduzu barışmır. İllərdir Azərbaycanda
aqressiv bir ədəbi mühit formalaşıb. Bu sizi narahat
edirmi?
- Qətiyyən
narahat etmir. Əgər söhbət konkret olaraq məndən
gedirsə, mən ədəbiyyatda öz yerimi görürəm
və heç nədən də narahat deyiləm. Hansısa
bir namərdlik mənə ötəri təsir edə bilər,
tez də keçib gedər. Ancaq obıvatel mülahizəsinin,
cürbəcür komplekslərin yaratdığı qərəzliyin,
dedi-qodunun təsiri mənim üçün sıfırdan
artıq deyil. O başqa məsələ ki, indicə dediyim
kimi, dünyanın aqressivləşməsi təhtəlşüur
olaraq insanları, o cümlədən gəncliyi də
aqressivləşdirə bilər. O aqressiyanın alt qatında
istedad varsa, keçib gedəcək, istedad yoxsa, həmin mənəvi
aqressiya, kin-küdurət də həmişə onlarla bir yerdə
olacaq, mənəvi şikəstliyə çevriləcək.
Belələri indi də göz qabağındadır. Mən
indi deyirəm, amma həmişə belə olub. Uzağa getməyək,
Mirzə Fətəliyə, Sabirə, Mirzə Cəlilə,
Üzeyir bəyə, Ərəblinskiyə hələ
sağlıqlarında nələr deməyiblər? Mən
bunu elə həmin 60-cı illərdən üzü bəri
görə-görə gəlmişəm. O vaxtlar məndən
anonim məktublar yazırdılar, indi isə o komplekslərin
ifadəsi mətbuata adlayır. Bayaq dediyin o monopoliya
dedi-qodularının da səbəbi elə bununla bağlıdır.
- 60-cı illərdən söhbət
düşmüşkən, illər əvvəl Rasim Qaraca
"60-cılar" ədəbi nəslini ədəbiyyat
tarixi baxımından ən cinayətkar nəsil
adlandırmışdı. Mənim üçün
maraqlıdır, siz də gənclik illərinizdə
özünüzdən əvvəlki nəsillə
bağlı bu cür kəskin düşüncələrdə
olmusunuz?
-
"Cinayətkar nəsil"? O zaman prokurorluğa şikayət
etmək lazım idi (gülür). "60-cılar"dan əvvəlki
nəsil yazıçılarının Azərbaycan ədəbiyyatının
inkişafında, yeni janrların yaranmasında, nəinki
yaranmasında, Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktoruna
çevrilməsində böyük xidmətləri olub.
Ötən əsrin yazıçılarına bugünkü
dövrün tələbləri ilə baxmaq olmaz. O zaman
çox güclü hakim ideologiya var idi. Bu ideologiyaya inananlar,
inanmayıb, amma o ideologiyanı tərifləyənlər və
inanmayıb heç nə yazmayanlar var idi. Əsas budur ki,
"60-cılar" yalan yazmadı. Bu çox mürəkkəb
bir məsələdir. O ki qaldı bizim münasibətimizə,
mən öz münasibətimi deyirəm. Misal
üçün, İsa Hüseynov bizdən əvvəlki nəslin
nümayəndəsi idi. Mən həmişə İsa
Hüseynovun əsərlərini yüksək qiymətləndirirdim
və bu gün də qiymətləndirirəm. O zaman ki,
İsa o kiçik povestləri yazırdı Çingiz
Aytmatov da "Cəmilə"ni yazırdı. Amma bədiilik
baxımından İsanın povestləri, Çingizin əsərindən
daha güclü görünürdü. Bu barədə əvvəllər
yazmışam, təkrar etmək istəmirəm. Mehdi
Hüseynin, Əbülhəsənin, Süleyman Rəhimovun,
Mirzə İbrahimovun romanları, başqa əsərləri
çox zaman ideoloji cəhətdən bu günlə
uyuşmur. Bədii çatışmazlıqlarla
rastlaşırıq. Amma bu gün o romanların üstündən
xətt çəkmək olmaz. O romanlar Azərbaycan dilini
inkişaf etdirib, dediyim kimi, janr yaradıblar. Bir şeyi deyim
ki, məndə, güman edirəm ki, digər qələm
dostlarımda da bizdən əvvəlki nəslə
kin-küdurət olmayıb. Bəyənib, bəyənməmək
olub. Biz ədəbiyyatda özümüzü axtardıq,
tapdıq və təsdiq etdik.
- Bəlkə səbəblərdən
biri də sizin nəslin nümayəndələrinin uzun illər
yüksək vəzifələrdə olmasıdır? Belə
deyək də, haqlı olaraq ədəbiyyatın məmurlaşmasını
qəbul edə bilmirlər.
-
Günel, bu düzgün yanaşma deyil. Bizdən əvvəlki
nəsillər arasında vəzifə sahibləri daha
çox idi. Qıcıqlanırlarsa, bunun səbəbi yəqin
odur ki, onlar özlərini təsdiq etməkdə çətinlik
çəkir. Elələri var ki, artıq özlərini təsdiq
ediblər. Elələri də var, özlərini bədii cəhətdən
təsdiq edə bilmədiklərinə görə təqsirkar
axtarırlar. Bəziləri istədikləri səviyyədə
olmadıqlarını təhtəhlşüur olaraq başa
düşərək, başqalarını inkar etməklə
özlərini sakitləşdirirlər. Ədəbiyyatda inkar
yalnız zamana bağlıdır. Zaman ədəbiyyatı ələkdən
keçirir. Hansını saxlayırsa saxlayır,
hansını atırsa atır. Bizim
yazı-pozularımızın zamanın süzgəcindən
keçib keçməməsi dediyin həmin
qıcıqlananların kin-küdurətindən,
"obıvatel" söz-söhbətindən,
giley-güzarından asılı bir şey deyil. Biz ədəbiyyatda
özümüzü təsdiq edə bildiyimizə görə,
o dövrün məşhur, nüfuzlu yazıçıları
da artıq bizim yazı-pozularımıza qiymət verməyə
başladılar. Təsəvvür elə, mən cavan
oğlan idim, ilk kitablarım çıxırdı,
Akademiyanın vitse-prezidenti Məmməd Arif mənim
haqqımda məqalə yazmışdı. Məmməd Cəfər
Cəfərov, Mir Cəlal, Həmid Araslı, Mirzə
İbrahimov, Abbas Zamanov və başqaları.
- Əminliklə deyə bilərsinizmi
sizin yaradıcılığınıza bu diqqət
atanıza olan münasibətdən doğmurdu?
- Sənin
deməyindən belə çıxır ki, İlyas Əfəndiyevə
görə mənim haqqımda yazırdılar (gülür).
Bizim cəmiyyətdə belə bir fikir var ki, sən
yazıçı ailəsində böyüdüyünə
görə yazıçı olmusan, ona görə də məşhursan.
- Elə deyil?
- Elə
deyil və bu çox səhv düşüncədir.
Heç bir ailə heç bir qələm sahibini
yazıçı edə bilməz. Yazıçılıq
istedaddır. Mən bunu əvvəllər də demişəm,
indi də deyirəm, dünyadakı böyük
yazıçıların 99 faizinin atası
yazıçı deyil. Sadəcə, Azərbaycanın
payına, deyəsən, çox düşüb. Səməd
Vurğunun uşaqları şairdir, yazıçıdır.
Rəsul Rzanın oğlu yazıçı, İlyas Əfəndiyevin
oğlu yazıçı, Əbülhəsənin oğlu
yazıçı. Amma bu tək ədəbiyyatla bağlı
deyil. Musiqidə də, rəssamlıqda da, teatr, kino sahəsində
də var. Amma, görünür, ədəbiyyatda daha
güclü hiss olunur.
- Sizin ədəbi mühitdə dəstək
olduğunuz qələm adamları çoxdur?
-
Günel, mənim elədiklərimi bir-bir sadalamaqla aram yoxdur.
Ancaq onu deyim ki, bu gün tanınan bir çox
yazıçıların, tənqidçilərin ilk
yazıları, ilk kitabları Bakıda da, Moskvada da mənim təqdimatımla,
ön sözümlə, redaktəmlə çap olunub.
- Xalqımızın
yaşadığı faciələr qarşısında bir
yazıçı olaraq aciz qaldığınız zamanlar
olub?
-
Yazıçı kimi yox, ancaq bir insan, bir vətəndaş
kimi 30 illik erməni işğalı ilə bağlı
acizliyimi, bəli, bəzən hiss etmişəm və bu mənə
baha başa gəlib.
- Həmişə soyuqqanlı və
sərtsiniz?
-
Baxır kimə qarşı və nə üçün.
- Şəxsi həyatınızda
və ictimaiyyət arasında nə qədər səmimisiniz?
- Sən
elə bir adam tanıyırsan özü haqqında desin ki,
"mən səmimi" deyiləm. Bəzən də səmimiyyətsiz
adamlar özləri haqqında deyir "mən çox səmimiyəm".
Belə çıxmasın ki, mən qeyri-səmimiyəm
(gülür). Qeyri-səmimi olmağım üçün
münbit zəmin olmayıb, yəni ehtiyac olmayıb. Mənim
xasiyyətim belədir ki, kim xoşuma gəlməyibsə,
onunla oturub-durmamışam. Heç vaxt qeyri-səmimi
olmamışam. Hər-halda bu suala məni tanıyanlar daha
dolğun cavab verə bilər.
- Gəncliyinizdə Nazim Hikmətlə
görüşmüsünüz. Nazim Hikmətin Azərbaycan
sevdası və azərbaycanlıların Nazim Hikmət sevgisi
barəsində nə deyə bilərsiniz?
-
Türkiyədə Nazim Hikmətə dünən də, bu
günün özündə də Azərbaycanın məhəbbətini
düzgün qiymətləndirmirlər. Vaxtı ilə
Türkiyədə sağa meyilli olanlar deyirdi ki, Nazim Hikmət
xəyanət edərək Sovet İttifaqına
qaçdığına görə, sola meyillilər isə
deyirdi Nazim Hikmət kommunist olduğu üçün Azərbaycanda
məşhur idi. Əslində isə elə deyildi. Azərbaycan
xalqının daxilində Türkiyə həsrəti var idi.
Sovet İttifaqı kapitalist ölkələrini düşmən
hesab edirdi. Türkiyə də bu ölkələrin
sırasında öndə gedirdi. Nazim Hikmət Azərbaycana
gələndə, tribunaya qalxıb orda gözəl türk
dilində şeir oxuyanda ki:
Mən
bir ceviz ağacıyam Gülhanə parkında
Nə sən
bunun farkındasan, nə polis farkında...
Ona qulaq
asan Azərbaycan xalqı bunun fərqində deyildi ki, Nazim Hikmət
sağçıdı, ya solçudu. Onun fərqində idi
ki, yaraşıqlı bir türk insanı çıxıb
tribunada doğma türk dilində gözəl bir şeir
oxuyur. Buna görə Nazim Hikməti sevirdilər və Nazimin
yaradııclığı da bu sevgiyə layiq idi.
- Nazim Hikmət qadınlarla
bağlı verilən "gözəl qadın, yoxsa
intellektual və zəkalı qadın" sualına belə
bir cavab vermişdi ki, "qadın at deyil ki,
saçının uzunluğu, qısalığı mövzu
olsun. Heç birinə qapılmadım". Siz bu suala necə
cavab verərdiniz maraqlıdır?
- Təbiətin
gözəlliyinə biganə ola bilərik? Əlbəttə,
yox. Gözəl qadın kimdir? O da təbiətin bir
parçası, bir hissəsidir. İntellektuallıqdan
asılı bir şey deyil. O ki qaldı intellektuallığa,
zəkaya, mənim ümumiyyətlə, kal adamla aram yoxdur.
- Anarla münasibətlərinizdə
bir ara soyuqluq yarandığı deyilirdi. İndi vəziyyət
necədir, əvvəlki kimi davam edirmi münasibətiniz?
- Anarla
münasibətimiz, bəli, əvvəlki kimi davam edir. Tədbirlərdə,
məclislərdə görüşürük. Hərdən
zəngləşib, görüşüb, ikilikdə nahar
edirik, bir-iki qədəh də qaldırırıq. Gözəl
bir hadisə də o oldu ki, Şuşaya da bir yerdə getdik,
Orda başqa dostlar da bizimlə idi, Şuşanı birlikdə
gəzdik. Bu 30 ildə Şuşa haqqında, Qarabağ
haqqında danışdıqlarımızı bir yerə
yığsan, bəlkə də neçə kitab olar. Bu
Şuşa səfəri əvəzsiz səfər idi. Bilirsən,
dostluğun, isti münasibətin yaşı 55 ilə gəlib
çatanda, əlbəttə, bu qədər illər boyu
umu-küsü də mümkündür, bir də
görürsən arada soyuqluq
yaranır. Bu da təbii bir işdir. Dost olmaq müqəvva
olmaq deyil ki. Ancaq mühüm məsələ odur ki,
dostluğun düz ortasında qırmızı bir xətt də
var, onu keçmək olmaz. Keçərsən, hər şey
bitər.
- Sizin pəncərənizdən
dünya bu gün necə görünür?
-
Doğrusunu deyim ki, qorxulu görünür. Dünyada
aqressivlik çox artıb. Cəhalət, nadanlıq azalmaq əvəzinə,
daha da çoxalıb. Böyük dövlətlərlə
kiçik dövlətlər arasındakı qradasiya daha da
böyüyüb. İkili standartlar dünyanı idarə etməyə
başlayıb. O biri tərəfdən də
gözümüzün qabağında yeni rəqəmsal
sivilizasiya yaranır. Bunun axırı hara gedib
çıxacaq? İnsani istəklər, arzular, insani hisslər
elə bil ki, insandan uzaqlaşmağa başlayıb. Belə
olacaqsa, ədəbiyyatın aqibətini nə gözləyir?
Ədəbiyyatın yerini nə əvəz edəcək? Və
sair və ilaxır.
- Mətbuatımızın
hazırkı vəziyyəti sizi bir yazıçı və
ictimai şəxs olaraq nə dərəcədə qane edir?
- Söz
azadlığı bizim mətbuatda bir bum yaratdı. Qəzetlər
çıxmağa başladı, yeni telekanallar
açıldı. Amma bir sual verək özümüzə
ki, Azərbaycan mətbuatı söz azadlığı
sınağından çıxdımı?
Bayağılıq, primitivlik, dedi-qodu, şayiəçilik,
kin-küdurət müqabilində bu sualın cavabı necə
ola bilər?
- Söhbətimizi möhtəşəm
Şuşa səfəri ilə bağlı təəssüratlarınızla
yekunlaşdırmaq istəyirəm. 30 il sonra yenidən
Şuşada olmaq necə bir hiss idi?
-
Günel, sən yaxşı dedin də: "möhtəşəm
Şuşa səfəri". Hissiyat da eləcə möhtəşəm
və zəngin idi. Şuşa, şübhəsiz ki, çox
gözəl bir şəhər olacaq. Nəinki Azərbaycanın,
ümumiyyətlə dünyanın mədəni mərkəzlərindən
biri olacaq. Amma mənim Şuşam o Şuşanın
yanında bir az ibtidai Şuşa idi. Tutaq ki, sənin
uşaqlığın bir məhəllədə keçib.
Altında oturduğun ağac, oynadığın,
dostlarınla gəzdiyin, söhbətləşdiyin yerlər
daha yoxdur. Sənin gözəl xatirələrinin məkanı
dağıdılıb. Əlbəttə, yerində gözəl
müasir binalar tikiləcək. Mən çox sevinirəm ki,
bu gün gələcək nəsillərin Şuşası
tikilir. Gələcək nəsillərin çox gözəl
Şuşası olacaq. Ona görə də nostalgiyaya
qapılmayaq.
Söhbətləşdi: Günel
Musa
BakuPost
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 23
oktyabr.- S.4-5.