Bədiilik
Elmilik, fəlsəfilik və bədiilik
Əvvəli № 39, 41-də
Fikrin də
öz şeiriyyəti var...
Sözün ahəngindən duyğu aləminə,
duyğunun ahəngindən fikir aləminə gizli qapılar
açılır.
Poeziya sadəcə söz sənəti deyil. Söz vasitədir,
o, duyğu dünyasının incilərini ipə-sapa düzmək
üçün əl, onun səmasında süzmək
üçün qanad olur. Amma bu incilərin
öz dünyasına varmaq, duyğuları ideya
işığında seyr etmək üçün, öncə
yolun işıqlanması lazımdır. İşığın
mənbəyi ideyadır, söz isə şüadır,
işığın mənbədən mənsəbə
çatdırılmasına xidmət edir.
Ahəng/nizam/qayda - ortaq dəyərdir. Söz,
Duyğu və Fikir ancaq onin sayəsində "dil
tapır".
Duyğuya
bu iki fərqli yanaşmadan iki fərqli poeziya yön alır:
didaktik-əxlaqi və romantik-estetik yön.
Görmə, duyma məsafəsində olan hər şey
bizdə müəyyən bir təəssürat yaradır, əlbəttə,
biz özümüz təsirlənmək üçün
açığıqsa, yəni həmin hadisəyə
köklənmişiksə (fenomenoloji metod). Bunun
üçün həmin şey/hadisə üzərində
ilkin bir əməliyyata ehtiyac yoxdur. Biz təbiətlə,
hətta ictimai mühitlə təmasa girərkən,
onları olduğu kimi qəbul edirik; yəni nə bizim, nə
də onların hansısa şərtləri ödəməsi
tələb olunmur. Buna təbiilik və ya
hətta kortəbiilik demək olar; yəni hər şey
öz axar-baxarında, öz stixiyasındadır. Biz təbiətlə və ya mühitlə
iç-içəyik, özümüzü ondan
ayırmamışıq. Amma elə ki
ayırdıq, münasibətlər dəyişir. Əslində subyekt-obyekt münasibətləri bu
ayrılma və tərəfləşmə sayəsində
mümkün olur. Sivilizasiya dediyimiz neçə min illik
proses də məhz insanın özünü təbiətdən
ayırması ilə başlanır. Əmək
bölgüsü və ixtisaslaşma getdikcə artır və
bu ayrılmalar üzərindən körpülər
salınır, münasibətlər yenidən qurulur, əvvəlki
qarışıq/sinkretik münasibətlərin yerini
ixtisaslaşmış, məqsədyönlü münasibətlər
tutur. Elm və sənət sahələri
də bu müxtəliflik spektrində özünəməxsus
yer alır. Sənətin, ədəbiyyatın
obyektinə/predmetinə çevrilmək üçün hər
hansı bir şey/hadisə xüsusi bir şəkildə
süslənir, bəzədilir, fərqli şəkildə
geyindirilir; elmin obyektinə/predmetinə çevrilmək
üçün isə, əksinə, soyundurulur, bər-bəzəkdən
və ya kənar təsirlərdən təmizlənir. Həm də sadəcə kənar təsirlərdən
deyil, içdəki proseslərdən, daxili aktivlikdən
"təmizlənir". Bəli, elmdə
obyektə çevrilməyin şərti hər hansı
formada subyekt olmaqdan sığortalanmaqdır. Sənətdə isə şey/hadisə məhz
subyekt olaraq ələ alınır, içi üzə
çıxarılır, hətta cansızdırsa -
canlandırılır.
O
başqa məsələ ki, nə//kim isə
obrazlaşırsa, o, əslində, subyekt deyil; sadəcə
subyekt kimi görünür. Əsl subyekt, obrazları yaradan və
hərəkətə gətirən, yönləndirən,
dilləndirən sənətkar, - səhnə
arxasındadır. Düzdür, bəzən
üzə çıxır, öz adından
danışır, amma əslində "özü" də
bir obraza çevrilir, necə deyərlər, "artistlik
edir". Əlbəttə, bəzən gerçək
müdaxilələr də olur, - bunlar sənətkarın
üslub özəllikləridir. İndi biz bu məsələlərə
yüklənməyək. Sadəcə
olaraq elm və sənəti daha bir ampluada müqayisə etdik,
- yetər. Məqsədimiz ədəbiyyatın
özünün tədqiqat predmetinə çevrilməsi, ədəbiyyat
elmi ilə ədəbiyyat fəlsəfəsinin və ədəbiyyat
fəlsəfəsi ilə ədəbiyyatda fəlsəfənin
fərqləndirilməsidir. Məqsədimiz
həm də konkret bədii əsərin, bütövlükdə
bədii ədəbiyyatın və ədəbi-bədii
yaradıcılıq prosesinin fərqləndirilməsi, elmi, fəlsəfi,
bədii və ədəbi-bədii idrak arasında ümumi və
fərqli tərəflərin vurğulanmasıdır.
Bədii
idrak və bədii yaradıcılıq arasında elə
böyük fərqlər var ki... Habelə bədii
və ədəbi-bədii idrakın, çox vaxt
qarışıq salınsa da, fərqləndirilməsi
vacibdir. Həm də bu fərq sənətlə
ədəbiyyat arasındakı fərqin ən mühüm məqamlarından
biridir. (Ədəbiyyatın sənət
ilə fəlsəfə arasında yer tutmaq imkanının,
bütün digər sənət növlərindən fərqli
cəhətlərinin öyrənilməsi zərurətindən
ayrıca bəhs edəcəyik).
Bəli, ədəbiyyat, qismən də olsa subyektivliyə
meydan saxlayır; ən azından, oxucu müəyyən bir
interpretasiya azadlığına malikdir. Elmdə belə
deyil; elmdə hər şey birmənalı, birqiymətli
olmalıdır. Burda anlatmaq da, anlamaq da sərhədlidir.
Obyektin öncə iradəsizləşdirilməsi,
şəxssizləşdirilməsi, bir növ tibbdəki kimi, əməliyyat
öncəsi keyləşdirilməsi tələb olunur.
Hətta məhvərində bədii
yaradıcılıq duran sənət də, ədəbiyyat
da, əgər elmiləşmək, elmin predmetinə
çevrilmək istəyirsə, öncə ruhunu təslim
etməlidir. (Kimsə soruşa bilər ki, bəs "ədəbiyyat
elmi" dediyimiz sahə, o da cansızlaşmışmı?
Haqlı sualdır və bu suala başqa kontekstdə
yenə qayıdacağıq). Halbuki, sənət
və ədəbiyyat üçün cansız, ruhsuz
heç nə yoxdur. Daha doğrusu, ədəbiyyat
özü cansız obyektiv dünyanı deyil, ruhla pərvazlanmış
dünyanı, insanın mənəvi aləmini, onun hiss-həyəcanlarını,
yaşantılarını ələ alır. Elmiləşmiş
ədəbiyyat və ədəbiyyat elmi isə...
Bir
sözlə, elm ədəbiyyatı canlı halında,
iç dünyası ilə birlikdə öyrənə bilməz.
Bəs Fəlsəfə?
Fəlsəfənin elmdən əsas fərqi də elə
bundadır ki, o, obyektlə subyekti, ideal olanla maddi olanı, mənəviyyatla
maddiyyatı birlikdə, qarşılıqlı münasibət
və vəhdət halında ehtiva edir. Yəni
dünya məhz canlanarkən, ruhlanarkən, insaniləşərkən
fəlsəfənin predmetinə çevrilir. Və bu aralıq məkanda eyni yolun yolçusu olan
fəlsəfə ilə ədəbiyyatın
görüşü qaçılmaz olur. Və
bu görüşdən ədəbi tənqid dediyimiz yeni bir
sahə doğulur. Onun elmlə heç bir
əlaqəsi yoxdur; o, qismən ədəbiyyatın
özünə, qismən də fəlsəfəyə bənzəyir.
Bəzən birinin genetik əlamətləri
üstünlük təşkil edir, bəzən də o
birinin. Örnəyin, Belinskidə, Şestovda, Eliotda daha
çox fəlsəfəyə, Şillerdə, Borxesdə
daha çox ədəbiyyatın özünə bənzəyir.
Amma onun da saxtası olur, onun da elmi-kütləvi
janrla calağı olur və ya hətta nə ondan, nə
bundan, yəni sadəcə məlumat və ya mədhiyyə
xarakterli, bəsitləşdirilmiş və cırlaşmış
"nümunələri" olur. Bunlar təəssüf
ki, öz adına layiq deyil və daha
çox "ədəbi publisistika" və ya hətta
"ədəbi tərif" adlandırılsa daha
düzgün olar.
Fəlsəfədə və ədəbiyyatda subyektiv
amil və ya "mən"in iştirakı müəyyən
ümumi və fərqli cəhətlərə malikdir. Cismani və
ideal dünya bölgüsü insan həyatında xeyli dərəcədə
fərqli ampluada və çalarlarda üzə
çıxır. Hər şeydən
öncə, dünya miqyasından insan miqyasına keçəndə
problemin qoyuluşu da dəyişir, materiya və şüur
qütbləşməsi burada ruh və bədən miqyasına
keçir.
İnsanın bu miqyasda və bu kontekstdə diqqət mərkəzinə
çəkilməsi isə heç də yeni bir hadisə
olmayıb, Qərbdə qəbul olunduğu kimi,
psixologiyanın və ya antropologiyanın xidməti deyil. Bu məsələlər
hələ orta əsrlərdə təsəvvüf fəlsəfəsində
geniş miqyasda müzakirə olunmuşdur. Sadəcə, Qərb bundan xəbərsiz olduğu
üçün, məlumlar yenidən "kəşf
olunur" və biz də öz məxəzlərimizi qoyub,
onlara istinad edirik.
Şərqdə poetiklik - varlığın atributudur. Qərb isə bu qənaətə
gəlmək üçün çox mürəkkəb bir fəlsəfi
axtarış yolu keçmişdir və nəhayət, XX əsrdə
Haydegger "Poeziya varlığın sözlə
yaradılmasıdır", - deyir.
Novalis
yazır: "Poeziya doğrudan da mütləq
reallıqdır. Bu, mənim fəlsəfəmin
nüvəsidir. Nə qədər poetik
olsa, o qədər həqiqidir". Amma Novalisdən xeyli
öncə C.Bruno yazırdı: "Poeziya qaydalarla
yaranmır, qaydaları yaradır". Başqa
sözlə desək, Brunoya, Şleyermaxerə görə də,
dünya/yaranış elmin deyil, poetik təfəkkürün
məhsuludur. Elm sonradan yaranmış və
ilhamla yazılmışları məntiqlə ifadə etmək
üçün lazım olmuşdur. Yəni
elm əslində öncədən yazılmışları
oxumaq üçündür. "Təbiət
ilk kitabdır", amma onun elmi və bədii oxunuşları
eyni olmur. Hər bir elmi kəşf də
ancaq bu iki təfəkkür tərzinin birlikdəliyi sayəsində
mümkün olur və onların tarixçəsi də bunu
sübut edir.
Fəlsəfilik
Fəlsəfə nəyimizə lazımdır?
Doğrudan da, əgər mənəvi boşluğumuzu
ancaq şeir və musiqi ilə doldurmağa
çalışırıqsa, fəlsəfə nəyimizə
lazımdır?
Əgər lazımdırsa, əxlaq fəlsəfəsi,
musiqinin fəlsəfəsi və şeirin fəlsəfəsi
şəklində olmalı deyilmi? Və ya əsrlər
boyu şeirdə fəlsəfə söyləyə
bilmişiksə, indi bu terminlərlə və kateqoriyalarla
dolu olan ağır fəlsəfi mətnlərə nə
ehtiyac var?
Müasir dünya fəlsəfəsi kimi qəbul olunan Qərb
fəlsəfəsi nə dərəcədə bizimdir və
biz dünyaya onun gözləri ilə baxarkən
özümüzümü, yoxsa başqalarınımı
görürük? Digər tərəfdən, bizim fəlsəfə
professorları həmin ağır dünya fəlsəfəsini
adekvat şəkildə təqdim etmək
iqtidarındadırlarmı? Onların tədris
etdiyi fəlsəfə milli deyil-deyil, heç olmazsa,
müasir Qərb fəlsəfəsinə ekvivalentdirmi, yoxsa
onun surroqatıdırmı? Əgər belə
olsa idi, fəlsəfəyə münasibət dəyişərdimi?
Ümumbəşəri fəlsəfi fikir daha çox dərəcədə
elmiləşmiş fəlsəfədir. Çünki
burada kumulyativlik prinsipi işləyir. Yəni
yeni tədqiqatlar köhnələrin üzərində qurulur.
Sanki hansı isə vahid bütöv bir fəlsəfi
sistem yaradılır. Necə ki,
dünyanın bütün elm adamları dünyanın elmi mənzərəsini
birgə səylə yaradırlar. (Dünyanın vahid fəlsəfi
mənzərəsi isə yoxdur, ola da bilməz.
Çünki fəlsəfələr fərdi
"mən"lərlə bağlıdır. Və fəlsəfə nə qədər elmiləşsə
də, heç vaxt elm olmur).
Fəlsəfə təkcə elmin yox, həm də sənətin,
poeziyanın metod və formalarından istifadə edir, sanki bu
ikisinin vəhdətindən yaranır. Fəlsəfədə
millilik məqamı da onun məhz sənət və poeziya ilə
bağlılığından irəli gəlir.
Hegel
yazır: "Poeziya öz predmeti kimi elmi abstraksiya
formasında olan ən ümumini götürmədiyinə və
obyekti onun fərdiləşmiş formalarında təsvir
etdiyinə görə o, hökmən milli xarakterin müəyyənliyinə
ehtiyac hiss edir".
Hər hansı bir millətin nümayəndəsi öz
milli "mən"ini ancaq yaradıcılıq aktında
ifadə edə bilər. Məlum olanların öyrənilməsi, təsnif edilməsi,
sistemləşdirilməsi prosesində "mən"dən
heç nə götürülmədiyinə görə, bu
cür "tədqiqatlar" müəllifin milli kimliyini də
ifadə edə bilməz. Ancaq
yaradıcılıq prosesi "mən"dən, hətta
müəllifin özünə məlum olmayan nəyi isə
götürür. Və bu "nə isə"
fərdi və ya milli səciyyə daşıya bilər.
"Fərdi" - öz strukturunda millini və
ümumbəşərini də əhatə edir. "Ümumbəşəri" isə nə fərdi,
nə də milli komponentə malikdir.
Məlum olduğu kimi, poeziya adətən hissi obrazlar və
metaforaların köməyi ilə, elm isə terminlər və
anlayışlarla ifadə olunur.
Fəlsəfə isə həm hissiyyat və təəssüratlardan,
həm də məntiqi təhlil və mühakimələrdən
istifadə edir. Fəlsəfənin dili, ifadə
forması sanki poeziya ilə elmin sintezidir.
Məsələyə Şərqdə və Qərbdə,
oriental və oksidental mədəniyyətlərdə ifadə
üsullarının müqayisəsi mövqeyindən
baxıldığında, yenə də analoji fərqlər
ortaya çıxır. Şərqdə fikirlərin və təəssüratların
poetik vasitələrlə, obrazlı şəkildə ifadə
olunmasına, Qərbdə isə nəqli cümlələrlə,
məntiqi təfəkkür vasitəsilə ifadəyə
üstünlük verilir. Təsadüfi
deyil ki, İslam dünyasında fəlsəfi fikir ən
çox şairlərin yaradıcılığında,
poeziya ilə qarışıq şəkildə ifadə
olunmuşdur. Böyük Şərq (islam)
şairləri Xəyyam, Nizami, Əhməd Yasəvi,
Mövlana, Sədi, Hafiz öz fələsəfi
ideyalarını da poetik vasitələrlə, şeir dili ilə
çatdırmağa çalışmışlar. Lakin bu şeirlər Lukretsi Karın "Şeylərin
təbiəti haqqında" nəzmlə yazdığı fəlsəfi
traktatla eyni üslubda deyil.
Poeziya/lirika
hissi təcrübədən, seyrdən, gerçək həyat
hadisələrindən doğan təəssüratların tərənnümü
olsa da, inikası deyil, - burda ifadə olunan heç də
obyekt yox, onun təsiri altında köklənmiş subyektin
öz iç dünyasıdır. Burda təəssürat
hələ sinkretik haldadır və təfəkkür
prizmasından, intellekt süzgəcindən keçmədən,
həyatın, dünyanın ən ümumi prinsiplərində
ipə-sapa düzülmədən ələ alınır.
Hiss, duyğu necə yaranıbsa oxucuya eləcə,
hələ öz təravətini itirmədən, öz bakirəliyində
təqdim olunur. Bu, poetik ifadənin
üstünlüyüdür.
Amma poetik ifadənin başqa üstünlükləri də
vardır.
Fəlsəfi
ideyanın poetik vasitələrlə
çatdırılması sahəsində islam
şərqində böyük ənənə vardır. Qərbdə isə daha çox dərəcədə
fəlsəfi ideyanın fikir formasında, məntiqi təfəkkür
vasitəsilə çatdırılması ənənəsi
güclüdür.
Orta əsrlərdə yaradıcı insanlar
ilahiyyatçı ehkamçıların təqiblərinə
məruz qaldıqlarından öz fəlsəfi
ideyalarını ifadə etmək üçün bədiiyyatın
imkanlarından istifadə etmiş, simvolikaya geniş yer
vermişlər. Nəticədə fəlsəfi fikirlər
aşkar şəkildə, rasional-məntiqi formalarda deyil, bədii
ədəbiyyat kontekstində işıq üzü
görmüşdür.
Amma ancaq orta əsrlərdəmi və ancaq dini
mühafizəkarlıq üzündənmi?
Sovet dövründə də fəlsəfi fikir
üçün tək sığınacaq poeziya olmuşdur;
bolşevik ideologiyası ilə açıq meydanda
toqquşmadan, yad nəzərlərdən uzaqda bədiiyyatın
labirintlərindən keçən mübhəm sənət
müstəvisində. Fəlsəfi fikir üçün əlçatmaz,
ünyetməz ideoloji çəpər çəkildiyi bir
vaxtda, neçə minillik tarixi olan milli məfkurə ancaq bədii
ədəbiyyat vasitəsilə sızıb keçir və gələcək
nəsillərə çatdırılmaq üçün
öz varisliyini, kəsilməzliyini təmin edirdi.
Təsadüfi deyil ki, Cavid, Cabbarlı, Vurğun kimi
böyük sənətkarlarımız öz gerçək
fikirlərini çox vaxt məcazlarla yazmalı olmuşlar. Eləcə də İsa
Hüseynovla təməli qoyulan yeni axtarış mərhələsi...
Və bu gün bu məcazlardan rasional dilə
keçəndə XX əsr Azərbaycan milli fəlsəfi
fikri də açığa çıxmış olur. Yəni çağın fəlsəfi fikri fəlsəfə
professorlarının monoqrafiyalarından deyil, böyük ədiblərimizin
bədii-fəlsəfi yaradıcılığından
boylanır.
Birində bolşevik ideologiyasından, o birində
ilahiyyatçı doqmalardan xilas yolu. Fikrin gizlənə bilməsi
üçün naşı gözləri qamaşdıran
parlaq sədəf; təşbihlər, simvollar...
Amma bəzi ideyalar elə məharətlə gizlədilmişdir
ki, təhlükə aradan qalxdıqdan sonra da
aşkarlanması mümkün olmamışdır. Necə deyərlər,
"sözün gözəlliyinə məftun olanlar fikrin
siqlətindən xəbərsiz qalırlar".
Səlahəddin XƏLİLOV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 23 oktyabr.- S.14-15.