Əhməd Ağaoğlu haqqında
düşüncələr
3 gün əvvəl,
oktyabrın 26-da Azərbaycan və Türkiyə Prezidentləri
Zəngəzur dəhlizinin təməlini qoydular... 103 il əvvəl isə Əhməd
Ağaoğlu Cümhuriyyət Parlamentinə Zəngəzurdan
deputat seçilmişdi.
***
"Hürriyyət mələyinin aşiqi" Əhməd
Ağaoğlu insanı mədəni kainatın şüuru,
hürriyyəti şüurun müqəddəs cövhəri,
sərbəst insanlar ölkəsini isə hürriyyətin məbədi
hesab edirdi. Əhməd bəyin Vətən məbədində
riya və yaltaqlıq ən ağır günahlardan
sayılırdı. Yalançılar bu məbəddən
qovulur, xəbərçilər vətəndaşlıqdan məhrum
edilirdi. O təkcə Yaxın Şərqdə
avropalaşma hərəkatının deyil, eyni zamanda XX
yüzilin əvvəllərində türk millətinin
qürubunu əngəlləyən milliyyət
düşüncəsinin də ən səmimi
ideoloqlarından biriydi.
Bizə güllə atanlara gül atmaq adətimizə də
Əhməd Ağaoğlu son qoyub. Erməni məzaliminə
qarşı Azərbaycan türklərinin dirənişini, təşkilatlanmasını
da o təmin edib. XX yüzildə erməni
barbarlığına qarşı milli düşüncənin
hərbi, silahlı bir güclə
qaynayıb-qarışmasının ilk örnəyini
"Difai"nin timsalında 1906-cı ildə
Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıb.
Əhməd
Ağaoğlu qədim türk yasasını, əcdadımızın
dünyaya yer üzündəki ahəngin qorunmasına cavabdeh
olaraq gəldiyini bilən, ulusu sevmək fənnini,
harmoniyanı qorumaq görəvini fəhminin parlaq qüdrəti
və qələminin ecazıyla "Tanrı dağı"nda
mənəvi vəzifə olaraq mənimsəyən
böyük insanlarımızdan biriydi.
Ağaoğlu Qarabağ türklərinin səsini
Avropanın elmi çevrələrinə, Sarbon
auditoriyalarına, Londonun xitabət kürsülərinə
daşıyan, Qarabağı Qərbə yansıdan ilk Azərbaycan
aydınıdır. Fars milli düşüncəsinin mahiyyətində
bərqərar olan gizli inanc cərəyanlarını şərqşünaslığın
yüksək, elmi üslubunda tədqiq edən ilk Azərbaycan
mütəfəkkiri odur.
Əhməd Ağaoğlu milli varoluşun zamanına
görə ən dürüst və sağlam yollarını
özünün zəngin elmi təfəkkürü,
açıq siyasi bəsirəti ilə müjdələyənlərin
birincilərindəndi.
Ağaoğlu
millətə ruh kirinin vücud kirindən daha dözülməz
olduğunu duyurmaq üçün sanki qədim mətnlərin
üzərində inadlı palimpsestlər yaratdı,
şamanlarcasına cəzbəli bir mücadilə verdi, yeniyetməlik illərində
Şuşada ruhunu qapsayan milli vəcdini ölənəcən
tərk etmədi. Maltadan Qarabağ aşırımlarına,
Bakıdan Hira dağına, İstanbuldan Tanrı
dağlarına boylandı...
1888-1894-cü illərdə Parisdə - Sarbon Universitetində
Renan, Darmesteter kimi dünya şöhrətli alimlərdən
dərs almışdı. Hələ o zaman fransız elmi
elitasının diqqətini çəkən Ağaoğlu
Londonda Şərqşünaslar Konqresində "Şiə
dinində məzdəki inanclar" mövzusunda məruzə
etdi və bu əsər Kembric Universitetinin dəstəyi ilə
bir çox Qərb dillərində dərc olundu.
Əhməd
bəy araşdırmasında məzdəki inancla şiə
düşüncəsinin İranda necə və hansı yolla
uzlaşdırıldığını, Sasani sülaləsinin
Salman Farsi, Şəhrəbanu amillərindən necə
yararlandığını, Məzdəki ənənəsinin
şiə dəyərlərinə necə adaptasiya
olunduğunu tədqiqata cəlb etmişdi.
Paris Əhməd bəydən potensial, intellektual bir
irançı, farsçı yaratmaq xülyasındaydı. Ancaq
Ağaoğlu Parisdən Şuşaya İslam aləminin mədəni
birliyinə, tərəqqisinə cəhd edən nüfuzlu bir
panislamist kimi qayıtdı. Amma bu necə
oldu? Necə oldu ki, Əhməd bəy Azərbaycana
qayıdar-qayıtmaz həm də milli mücadilənin ön
sıralarında göründü. Hələ
Parisdəykən Sarbon tələbəsi Ağaoğlunun
mütavaze mənzilində onunla həftələrlə
davamlı söhbətlər etmiş Seyid Cəmaləddin
Əfqani bu qarabağlı gənci paniranizmdən panislamizmə
yönəldə bilmişdi. Elmdəki
yolu Ernest Renanla başlayan Ağaoğlunun məfkurədəki
yolu Seyid Cəmaləddinlə davam edirdi. Sonralar 1905-ci
ilin noyabrında Ağaoğlunun "Həyat"dan
ayrılıb "İrşad" qəzetini yaratması da,
deyildiyi kimi, hər hansı milli maraqlara prinsipial münasibətlə
yox, elə bu səbəblə bağlı idi. Azərbaycanda
İran mədəni modelini və fars
kultunu dağıdan panturanist Əli bəy Hüseynzadə ilə,
panislamist Əhməd Ağaoğlunun fikir müxtəlifliyində…
Avropada
neçə yüz ildən bəri islam dəyərlərinə
və Hz. Məhəmmədə qarşı yönəlmiş
ədəbi-ideoloji sistemin də ilk elmi tənqidini 1901-ci ildə
"İslamlığa görə və İslamda
qadın" əsərini yazaraq Əhməd bəy gerçəkləşdirdi.
Şərq-Qərb sivilizasiyalarının bütün
qütblərinə, Budda-Brəhmən mədəniyyətinə,
hind, Çin, yapon uyğarlıqlarına, İslam və
Xristianlıqdakı bütün məzhəb və
sektaların etiqad yollarına, yaşadığı
zamanın sosial mahiyyətinə, Qərb amilinin mədəni
və siyasi altyapısına, müqəddəs mətnlərin
teoloji təfsirinəcən, ümumiyyətlə, ən ciddi
mətləblərə vaqif bir zehniyyətin əsəri olan
"Üç mədəniyyət" müasir fikir
tariximizin ana kitablarından biridir.
Əli bəy
Hüseynzadənin məşhur üçlü triadasında
nisbətən çətin dərk olunan
çağdaşlaşmaq qanadının doğurduğu
"nə üçün və necə avropalaşmaq?"
sualına "Üç mədəniyyət"də olduğu
qədər qapsamlı, sosioloji və fəlsəfi bir
cavabı başqa kitablarda oxumaq bəlkə də heç
mümkün deyil, ancaq buna rəğmən, üstündən
yüz ilə yaxın bir zaman keçsə də
"zavallı Ağayevin insafsız ittihamı" (C.Meric) hələ
də "Üç mədəniyyət" opponentlərinin
aramsız tənqidinə hədəf olur...
Türkiyədə onun barəsində
yazılmış kitablardan biri "Əhməd
Ağaoğlu və rol dəyişikliyi" adlanır. Paris dönəmində
paniranist kimi görünən Ağaoğlu, Bakıda
panislamist, Türkiyədə türkçü və qərbçidir.
Türk varlığının, o cümlədən Şərqin
qlobal təhdidlərə, Məhməd Akif demişkən, tək
dişi qalmış mədəniyyət canavarının (Qərb
mənasında) pəncəsinə düçar olduğu o
darmacalda Əhməd bəy tutaq ki, Sədinin padşaha
mütləq itaət təlim edən ehkamçı
baxışlarının əvəzinə Monteskyönün
"Qanunların ruhu"nu mənimsəməyi daha uyğun
görürdü. İtaət, qənaət, təvəkkül,
təslim, dözüm modelinə söykənən dərviş
əxlaqi prinsiplərinin yerinə Russonun "İctimai
müqavilə" nəzəriyyəsini öyrənməyi
tövsiyə edirdi.
Əhməd bəyin milli və insani oyanış fəlsəfəsində
Şiraz və İsfahan Roma və Yunanıstanla üz-üzə
gəlirdi. Burada cəmiyyətə Parisi dağıdan dərvişin
tilsimlərindən imtina, əvəzində isə Avropanı
inkvizasiya məhşərindən xilas edən Lüter
düşüncəsinin ibrət dərsləri öyrədilirdi.
Şərq mistisizminin qarşısına Roma
hüquq məktəbi çıxırdı və Əhməd
bəyin qənaətinə görə, tutalım Roma
hüquq məktəbi İslamın əsaslarına İran ənənələrindən
daha məhrəm və daha uyarlıydı. Yenə də həmin sistem üçün ən
münbit zəmini Əhməd bəy xristianlıqdan daha
çox islamın simasında görürdü. Ancaq
öz təbiriycə desək, əyrü-üyrü yollardan
sərf-nəzər edirdi, Adam Smitlə Nizamüddövlənin,
Spenserlə Nəsrəddin Tusinin görüşlərini
bir-birinə qarışdırmamağı, yolun ən
konkretini, mükəmməlini və ahəngdarını
seçməyə çağırırdı...
Beləliklə,
yaradıcılığının son aşamasında Əhməd
bəy Qərbi təlqin edirdi, ancaq autodafelər
dövrünü yaşamış, Allahın
yaratdığı sərbəst düşüncəli
insanları Papanın əmri ilə tonqallarda yandıran Qərbi
deyil, Fransız İnqilabından sonra doğulmuş yeni Qərb
dəyərlərini təlqin edirdi. Bu təlqinləri o, yenə
də "Sərbəst insanlar ölkəsi"ndə, yenə
də qurultay və hürriyyətin (demokratiyanın) nə
olduğunu əcdadlarından öyrənmiş türk fərdinin
dilindən ifadə edirdi...
Ağaoğlu
Fatehdən sonra türk təməlindən uzaqlaşan
Osmanlının son çağlarında şəxslərə,
fərdlərə deyil, dövlətə bağlı
olanların idarəetmə sistemindən qovulmasındakı və
mücahidlərin sürgünə, Aramyanların
rəyasətə sövq edilməsindəki mənanı da
dövlətin yox, sultan hakimiyyətinin qorunması şəklində
belə izah edirdi: "Üç yüz ildən bəri
iş başına keçmiş olan dövlət
adamlarının sicilləri incələnərsə,
aralarında yüzdə iyirmisinin belə türk
olmadığı anlaşılır. Böyük
bir qism o qullardır ki, dövləti qurmuş olan
ünsürlə ilgili olmayıb sırf padşahlara
qarşı göstərdikləri rəzilcə
bağlılıq sayəsində çeşid-çeşid
hiylələr, ikiüzlülük və cinayətlərlə
mövqe və məqam sahibi olmuşlar. Türkü
anlamamışlar. Türkün sevincinə
qatılmamışlar və fəlakətli zamanlarda
türkü tərk edib getmişlər ki, bu da çox təbiidir.
Çünki onları dövlətə
bağlayan tək şey padşahın təvəccühüdür".
Əhməd
bəy məmurlarının sədaqət dərəcəsinin
yalnız padşahın təvəccühünə (rəğbətinə)
bağlı olmayan milli və demokratik dövlətin
qurulmasında maraqlıydı və elə bu səbəbdən
də qərbçi Abdulla Cövdətdən fərqli olaraq,
Ağaoğlu onun təmənnasındaydı ki, törəsi
əsl, eli nəcib bir millətin təmiz qanı gərək
özgə qanlara qarışmasın, qarışarsa kölə
ellərin adətinə, törəsinə calanarıq, millətin
ocağı sönər...
***
Məndə bir şəkil var. İstanbulda Feyzavər
xanımda görmüşdüm. Şəkildə
Əhməd Ağaoğlu Əbdülhəq Hamidlə bir yerdədir.
Sağda Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu, ayaqüstə Yaqub Qədrinin
xanımı Ləman, Əbdülhəq Hamid, Hamidin
xanımı əfsanəvi Lüsyen xanım, Əhməd
Ağaoğlu, Əhməd Emin Yalmanın xanımı Rezzan
Yalman, Anadolu klubunun müdiri Cəfər Fəxri bəy... Şəkil İstanbulda Böyükadada Anadolu
klubunun həyətində çəkilib. 1930-cu illərin ortalarıdır. Əbdülhəq Hamidlə Əhməd
Ağaoğlunu eyni ortamda görüncə rəhmətlik
Feyzavər xanımdan "Hamidin 1932-ci ildə babanıza
yazdığı məktub "Müəzzəz və
möhtərəm əfəndim həzrətləri"
sözləri ilə başlayır" - demişdim. "Öyləmi?" deyə heyrətlənmiş,
"Hamid xatirinizdədirmi? sorunca
"Süleymaniyədəki evimizə bir-iki gəldiyini indi xəyal-məyal
xatırlayıram. Hamid başına iri silindr
geyərdi. Saida abla, Səlim abi və mən
çocuqduq, öz aramızda onun silindr şapkasına gülərdik"
- demişdi.
- Bəs
Əhməd Ağaoğlu?..
-
Atamın iki dəfə sarsıldığını,
yıxıldığını, yasa girdiyini görmüşəm.
Atatürk və Əhməd Ağaoğlu vəfat edəndə...
Əhməd
Ağaoğlu ilə Əli bəy Hüseynzadə ən
yaxın dost idilər. Dostluqlarının çox dəlili
var, biri də Ağaoğlunun Hüseynzadəyə
yazdığı bu məktubdur: "Əziz qardaşım
Əli Bəy! Sürəyya və Tezər xanımı sana evlad olmaq üzərə tevdi (əmanət)
ediyorum. Təhsillərini natamam buraxmamaq için İstanbula
göndərmək məcburiyyətində qaldım və səndən
başqa onları etimad edəcək yer bulamadığım
için sana və Əthiyyə xanıməfəndiyə
zəhmət vermək ıztırarında (məcburiyyətində)
qaldım. Onları qəbul etmək kibi
lütfdə bulunmanız bəni və ailəmi
şükranı ödənəməyəcək qədər
minnətdar etdi. Artıq çocuqlar sənindir.
Bəni biliyorsun. Bən insanda
həsəb və nəsəbdən, elm və irfandan ziyadə
əxlaqa, mətanətə qiymət veririm. Bən Türk qızlarının sərbəst
olmalarını, həyata qarışmalarını və
bütün fəaliyyəti-ictimaiyyəyə iştirak etmələrini
arzu edərim. Qızlarımın da o yolda
hazırlanmış olmalarını istərəm. Fəqət hürriyyət və sərbəstiyi
intizamsızlıq səklində tələqqi etməm.
Onun için qızlarımdan da təvazö,
iffət, hicab və hörmət dairəsində sərbəsti
istərim. İştə qardasım! Hər cəhətdən
onların babası sənsin… Binaenaleyh Saida, Feyzavər və
Məhmət haqqında nasıl hərəkət
ediyorsanız onları da o surətdə tələqqi (qəbul)
edəcəksiniz. Artıq onları sizə, sizi də Allaha
ısmarlıyoruz qardasım… Əziz qardasımız! Qardasınız Ağaoğlu Əhməd, 17 Ekim
(oktyabr) 1922. Ankara".
***
Əhməd bəy düşündüyü kimi
yazdı, yazdığı kimi yaşadı, "sanki
Tanrının rəsuluymuş. Ölmüş damarlara can
verdi", - deyə dəyərləndirdiyi Atatürkün
böyük təvəccöhlərinə rəğmən
onun hökumətini də tənqid etməyi bacardı. Atatürk bir universitet professorunun, hələ üstəlik,
Ağaoğlunun müxalif mövqedə dayanmasına dözə
bilmirdi, Əhməd bəy isə bir məclisdə Atatürkə
"rejim və iqtidar qüvvətli isə bir kimsənin həm
darülfünunda professorluq etməsi, həm də müxalif
olması heç bir zərər doğurmaz. Əgər rejim və iqtidar zəif isə bunun təhlükələri
vardır", - demişdi. O, belə bir Ağaoğlu
idi. Böyük türk millətinin və
dövlətinin naminə yaşamaqdan zövq alırdı.
Bu yolda, hətta Atatürkün də rəğbətini itirmək
bəzən "Moskva şiəsi"
adlandırdıqları Ağaoğlunu
sarsıtmırdı... Çünki xalis və
uca şəxsiyyəti vardı. "Sərbəst
insanlar ölkəsi"ndə xəyalını qurduğu
utopik cəmiyyətin yasalarına, "Tanrı
dağı"nda eşitdiklərinə (yazdıqlarına)
ömrünün bütün mərhələlərində
hamıdan qabaq özü əməl etdi: "İnsan
Tanrının kainatdakı bənzəridir... yalan bilməz,
riya sevməz, yaltaqlıq etməz...".
Əhməd bəy 1908-ci ildə Bakıdan inciyib getdi,
ömür yolu sarsıntılarla, çilələrlə, məhrumiyyətlərlə,
mübarizələrlə müşayiət olundu. Uzun illər adı Azərbaycanın
elmi-ictimai çevrələrində anılmaz oldu,
Ağaoğlu imzası məmləkətində qadağan
edildi, Vorontsovun təqiblərini Stalinin yasaqları əvəz
elədi... Bakıdan getdi. Amma İstanbulda
Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Akçura, Məhməd
Əmin Yurdaqulla çiyin-çiyinə verib Türkiyənin
ilk türkçü təsisatlarını - Türk dərnəyi,
Türk Yurdu, Türk Ocağını yaradanlardan biri oldu. 1916-cı ildə Millətlər Birliyinin Konqresində
Türkiyədən Lozana gedən nümayəndə heyətinin
tərkibində Azərbaycanı təmsil etdi. Amerika Prezidenti Vilsona ünvanlanmış tarixi məktuba
Əli bəy Hüseynzadə, Akçura, Abdurrəşid
İbrahimlə birgə o da imza atdı. 1918-ci ildə Nuru
Paşanın siyasi müşaviri kimi Əli bəy
Hüseynzadə ilə bir yerdə Azərbaycana gəldi, Azərbaycan
Cümhuriyyətinin təşəkkülündə xidmətlər
göstərdi, Parlamentin Zəngəzurdan seçilmiş
üzvü kimi bitərəf fraksiyasında təmsil olundu.
Malta sürgünlərində əsirlik aqibətini
yaşadı, Türkiyədə əvvəlcə Osmanlı
Məclisi-Məbusanında, sonra Böyük Millət Məclisində
vəkil, İstanbul və Ankara Universitetlərində
professor, "Tərcümani-həqiqət",
"Akın" qəzetlərinin başyazarı oldu,
Türkiyə Cümhuriyyətinin mətbuat müvəkkili,
Anadolu Ajansının rəhbəri kimi fəaliyyət
göstərdi. Hindistandakı milli azadlıq hərəkatını,
etrusk mədəniyyətini, İran inqilabını...
araşdırdı. Və ömrünün bütün
mərhələlərində və son nəfəsinəcən
Qarabağın xiffətini çəkdi... Maltada
sürgündəykən içdiyi bir stəkan çayın
ləzzətini ömür-gün dostu Sitarə xanıma
yazdığı məktubda belə paylaşırdı:
"Bilsən o bir bardaq çay mənə nə qədər
zövq verdi: Xatirəm ta uzaqlara, gənclik
zamanıma, Qarabağa, qalanın o gözəl
dağlarına, Başıucaya, Daşaltına, Heydər
düzünə, Şahnəçiyə və Dəlikdaşa,
o yerlərdəki gəzmələrə getdi! Bütün
keçmişlər, bütün əqrəbalar, dostlar,
evimiz, sokaklar, bağçalarımız birər-birər
önümdən keçdi! Və sonra sizi andım,
bugünkü halınızı düşündüm, o qədər
mükəddər oldum ki...".
***
2014-cü
ilin aprelində Salyanda Əli bəy Hüseynzadənin 150
illik yubileyində etdiyim məruzənin sonunda
Tanrıdan bir təmənnamı dilə gətirdim. Dedim ki, 5
il sonra Hüseynzadənin ən yaxın
dostu Əhməd Ağaoğlunun da 150 yaşı tamam olacaq. Kaş ki, onun da 150 illiyini doğulduğu
Şuşada qeyd etməyi Tanrı bu millətə nəsib
etsin.
Aradan
beş il deyil, yeddi il keçdi və Tanrı Əhməd
Ağaoğlunun əziz xatirəsini Şuşada
anmağı bizə nəsib etdi.
Bu il avqustun 31-də Şuşada Vaqif Poeziya
Günləri çərçivəsində keçirilən
"Ədəbi müstəvidə Qarabağın dünəni
və bu günü" simpoziumundakı
çıxışımda "Bizim vətən cənnətimiz
səkkizguşəli cənnətdir. Əhməd
Ağaoğlunun türk şamanizmi motivlərində
yazdığı "Tanrı dağında" hekayəsində
keçən "səkkizguşəli ana kainat"
frazası bizə Azərbaycan bayrağındakı səkkizguşəli
ulduzun mifoloji mənşəyini dərk etməkdə
yardımçı olur" - dedim.
***
...Həyatını
iztirab, sıxıntı, üzüntü içərisində
yaşadı. 19 yaşında Parisə getdi,
Şuşada atası dünyasını dəyişdi.
49 yaşında Nuru Paşanın siyasi müşaviri kimi Gəncəyə
gəldi, İstanbulda evi yandı, 51 yaşında Maltaya
sürgün olundu, ailəsi ehtiyac içərisində
qaldı... Nisbətən asudə çağlarında
universitetdəki professor görəvindən
uzaqlaşdırıldı, redaktoru olduğu qəzet
qapadıldı... Ancaq dözdü.
Çünki məfkurəçiydi və öz
yazdıqlarına özü hamıdan daha çox
inanırdı: "Məfkurəçiliyin təbii nəticəsi
nikbinlikdir".
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 30
oktyabr.- S.4-5.