Ədəbi-bədii və milli-mənəvi
düşüncəmizin
kilvateri - Mirzə İbrahimov
Mirzə
Əjdər oğlu İbrahimov Azərbaycan mədəniyyəti
və ədəbiyyatı tarixində şərəfli bir mərtəbədə
qərar tutmaqla istedadlı yazıçı, dramaturq,
mütərcim və ictimai xadim kimi zəngin ədəbi-bədii
irs qoyub getmişdir.
Cənubi
Azərbaycanın Sarab əyalətində dünyaya göz
açmış Mirzə İbrahimov 1919-cu ildə ailəsi
ilə birlikdə Bakıya köçsə də, burada da həyat
üzünə gülməmiş, valideynlərini erkən
itirdikdən sonra ailəsini dolandırmaq üçün
qoyun otarmış, su daşımış, ən çətin
işlərlə məşğul olmuş - uşaqlıq illərindən
həyatın ən sərt üzünü
görmüşdür.
Mirzə müəllim böyük rus
yazıçısı Maksim Qorkidən 43 yaş kiçik
olsa da, nədənsə, onun uşaqlıq dövrünün
Qorkinin həyatına bənzədiyini düşünməkdəyik. M.İbrahimovun
da məktəbi həyatın bütün üzü olmuş
və yalnız 13 yaşından ibtidai məktəbə getmək
imkanı əldə etmişdir. Gələcək
yazıçının həyatı bütün çətinliklərə
sinə gərməklə bir tərəfdən sənət məktəbində
keçmiş, sonra Neft Sənayesi Texnikumunda təhsil
almış, digər tərəfdən, qazma ustası kimi sənətə
yiyələnmiş və hələ neft mədənlərində
işləyərkən bir sıra hekayələr qələmə
almışdır.
M.İbrahimov dövrünün gözü
açıq, dərin zəkalı sənətkarlarından
idi. 1933-cü ildə Azərbaycan Dövlət Neft
İnstitutunda təhsilini başa vurduqdan sonra, Sankt-Peterburqda
(o vaxtkı Leninqrad) aspiranturada təhsilini davam etdirmiş,
1941-ci ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini
almışdır. Məhz həmin
dövrdən başlayaraq o, müxtəlif rəhbər vəzifələrdə
işləməyə irəli çəkilmişdir.
M.İbrahimov bədii nəsr
yaradıcılığında ardıcıl qələm
işlədən planetar təfəkkürlü
yazıçılardan idi. Ədibin ilk
iriçaplı əsəri 1935-ci ildə qələmə
aldığı o dövrlərdə kolxoz quruluşunun
möhkəmlənməsini özündə əks etdirən
"Həyat" pyesi idi. 1938-ci ildə isə
M.İbrahimov Vətəndaş müharibəsi dövründəki
problemləri təsvir edən ispan xalqının qəhrəmanlıq
mübarizəsinə həsr etdiyi "Madrid" pyesini
yazmışdır. 1942-ci ildə qələmə
aldığı "Məhəbbət" pyesində isə
Böyük Vətən müharibəsi dövründə
arxa cəbhədə çalışan zəhmətkeş
insanların özünəməxsus obrazlarını
yaratmışdır. Bundan sonra bu janrda bir qədər
fasilə verən sənətkar, 1960-cı illərdə
"Kəndçi qızı" (1962), "Yaxşı adam" (1965) kimi komediyalar, "Közərən
ocaqlar" mövzusunda dram əsərini yazmışdır. M.İbrahimov dram əsərlərində daim ciddi həyat
kofliktləri və kolliziyaları, parlaq realist xarakterlər,
canlı səhnə dili və dialoqlardan istifadə edirdi.
Bəri başdan qeyd etməyi lazım bilirik ki,
Azərbaycan milli dramaturgiyasının ənənələrini
davam etdirən sənətkar digər ədiblərimiz kimi
Mirzə İbrahimov Teatrını yaratmaqla ədəbiyyatımızın
inkişafına orijinal töhfələrini vermişdir.
Cənubi Azərbaycanda doğulmuş M.İbrahimov daim Vətənimizin
o tayında gedən prosesləri ciddi şəkildə izləmiş,
İran mütləqiyyətinə qarşı mübarizə
aparan sadə xalqın həyatına dair bir sıra əsərlər
yaratmışdır. Nəticədə 1948-ci ildə onun "İnqilab və
mədəniyyət" jurnalında xalqın igidliyini və
keşməkeşli həyat tərzini təsvir edən
İran irticasına, onların Amerikan-ingilis havadarlarına, Şərq
xalqlarının gününü qara edən mürtəceni
ifşa edən monumental və çoxplanlı "Gələcək
gün" romanını qələmə
almışdır. "Gələcək gün"
romanının xeyli səhifələrini oxuyarkən nədən
gözümüz qarşısında Arazın o
tayındakı - Cənublu qardaşlarımızın
bütün həyat tərzi ilə tanış olduqca
oradakı təsvirləri tacik-özbək ədəbiyyatının
klassiki Sədrəddin Ayninin "Buxara", "Qullar",
"Xatirələr" və türkmən
yazıçısı Bərdi Kərbabayevin "Qəti
addım" romanlarında yer almış bədii səhnələrlə
müqayisə etməyə meyil edirik.
M.İbrahimovun
digər epoxal romanları hesab etdiyimiz "Böyük
dayaq" (1957), "Pərvanə" (1969 - 1970) və s. kimi
əsərlərə müstəqillik dövrü ədəbi
tənqidi nə qədər tendensioz nöqteyi-nəzərdən
yanaşsa da, bu əsərlər də xalqımızın
sovet quruluşu dövründə yaşadığı həyatının
özünəməxsus mənzərələrini və ədəbi
salnaməsini yaratmaq baxımından doğru-düzgün
estetik yanaşmalardan çıxış edilərək dəyərləndirilməlidir.
Çünki yazıçı
yaşadığı tarixi epoxanın meyar və
düşüncələrini həm də cəmiyyətdə
gedən sosial-siyasi proseslərə uyğun əks etdirməlidir.
Mirzə İbrahimov da istedadlı nasir və
dramaturq kimi o dövrün problemlərinin
qabardılmasını və həyatda gedən siyası,
iqtisadi, mədəni, mənəvi prosesləri və
aşınmaları təsvir mərkəzinə çəkməli
idi. Bununla belə, Mirzə İbrahimov ləyaqətli
vətəndaş və istedadlı
yazıçı-dramaturq kimi konyunkturçuluqdan,
ştampçılıqdan kənar idi. Onun
üçün dövrün mövcud problemlərinin adekvat
bədii təfəkkür süzgəcindən keçirilməsi
daha prioritetli idi.
Mirzə İbrahimov ədəbiyyat tariximizdə
heç də yazıçı-dramaturq kimi
qapanıb-qalmamış, o dövrün əksər problemlərinə
aydın zəkalı publisist gözü ilə də baxa
bilmişdir. Bundan başqa, onun orijinal fikir sahiblərimiz Cəlil
Məmmədquluzadənin yaradıcılığının
təhlilinə həsr etdiyi məqaləsi, yaxud Nəsiminin əsərlərinin
nəşrinə bir ədəbiyyatşünas kimi
baxışı böyük sənətkarın
yaradıcılıq imkanlarının və təfəkkürünün
dərinliyini sübut etdirməkdədir.
Universal yaradıcılıq diapazonlu Mirzə
İbrahimovun ədəbi-bədii
yaradıcılığının digər mühüm səhifəsini
həm də onu mütərcimlik fəaliyyəti təşkil
edirdi. Məhz
onun mütərcimlik qələmi sayəsində Şekspirin
"Kral Lir", "On ikinci gecə, yaxud hər nə istəsəniz",
J.B.Molyerin "Don Juan", A.N.Ostrovsikinin "Müdrik olan hər
kəsə kifayətdir sadəlik" və "Quduz
pullar", A.P.Çexovun "Üç bacı", A.Satramovun
"Kişilərə inanmayın",
N.Q.Çernışevskinin "Nə etməli" və s.
kimi əsərləri Azərbaycan dilində səsləndirilmiş,
oxucular onlarla tanış olmuş və səhnəmizə
ayaq açmışdır.
Ümumiyyətlə, M.İbrahimovun Azərbaycan ədəbiyyatının
inkişafına verdiyi töhfə yetərincə rəngarəngdir. Epoxal hadisələri
özündə əks etdirən monumental romanları,
maraqlı mövzulara həsr edilmiş dram əsərləri,
klassiklərimiz Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, M.F.Axundzadə,
C.Məmmədquluzadə və digərlərinin
yaradıcılığı ilə bağlı ortaya qoyduğu
nəzər nöqtəsi və mülahizələri, siyasi
arenada xalqın milli varlığını qoruyan, onun ən
mühüm atributu hesab edilən Azərbaycan dilinin statusu ilə
bağlı həyata keçirdiyi fəaliyyəti Mirzə
müəllimin sözün əsl mənasında milli
mücahid taleyini yaşadığını sübut etməkdədir.
1956-cı
ildə Azərbaycan SSR Ali Soveti 1937-ci il Azərbaycan
Konstitusiyası Qanununa əlavələr etməklə Azərbaycan
dilini dövlət dili elan edir. Bu məsələnin təşəbbüskarları
həmin dövrdə Azərbaycan KP MK-nın Birinci Katibi
İmam Mustafayev və Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri, yazıçı, akademik Mirzə
İbrahimov idi. Azərbaycan dilinin dövlət
dili statusu qazanması həmin dövrdə yetərincə
böyük əks-səda doğurmuşdur. Hətta müəssisə və təşkilatlarda
dövlət dilini bilməyənlərin vəzifədən kənarlaşdırılması
da təklif olunurdu. SSRİ rəhbərliyinin
neqativ reaksiyasına səbəb olan bu qəti addıma
görə M.İbrahimov vəzifəsindən kənarlaşdırılsa
da, ona qarşı olan belə münasibət bu böyük
milli mücahidi öz əqidəsindən, məsləkindən
çəkindirməmişdi.
M.İbrahimov bütün canı, qanı, qəlbi, nəfəsi,
hissi və duyğusu ilə Azərbaycan xalqına
bağlı böyük Vətəndaş idi. O, bir yazıçı
kimi, siyasi xadim kimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin
sədri kimi (qeyd edək ki, Mirzə İbrahimov bu vəzifəyə
6 dəfə ardıcıl seçilmiş yeganə şəxsiyyət
idi) son dərəcə titanik işlər həyata
keçirirdi. M.İbrahimov bütün dövrlərdə
xalq, vətən, torpaq, mədəniyyət, ədəbiyyat
uğrunda mübarizə aparan fədakar insanlardan idi.
Böyük
milli təəssübkeş Qarabağ hadisələri
başlayan və davam edən ilk dövrlərdə də Azərbaycan
xalqının milli heysiyyatına toxunanlara öz yerini göstərir,
murdar erməni yazıçısı Zori Balayanın Azərbaycan
xalqına qarşı həqarət dolu
yağdırdığı yalanlara, iftiralara, onun
"Ocaq" kitabındakı təhriflərə və təhqirlərə
qarşı ayrıca yazı hazırlayıb, Moskvaya,
"Literaturnaya qazeta"ya göndərib çap etdirməklə
bağlı müraciət etdikdə utancverici "Bu məsələni
hər iki respublikanın rəhbərliyi öz aralarında həll
etməlidir" cavabını almış və qəzet
böyük yazıçının həmin hadisələrlə
bağlı əsaslı və obyektiv rəyini çap etməkdən
imtina etmişdir.
M.İbrahimov heç zaman xalq və vətən yolunda
mübarizəsini səngitməmişdi və hələ
80-ci illərdə Sov.İKP MK-nın katibi Yeqor Liqaçova
Kirovabad şəhərinə öz əvvəlki Gəncə
adının qaytarılması ilə bağlı təkliflərini
vermişdir.
Mirzə İbrahimovun yaşadığı ömür
sanki Azərbaycan xalqının XX əsrin 10-cu illərindən
90-cu illərin əvvəllərinə qədər
yaşadığı keşməkeşli və ağır mərhələnin
salnaməsi ilə üst-üstə düşür. Vaxtilə XX əsrin 50-ci
illərində onun Azərbaycanın siyasi rəhbəri
M.Bağırovdan çəkdikləri də az
olmamışdır. Bununla belə, böyük xalq təəssübkeşi
heç kim qarşısında boyun əyməmiş,
şərəf dolu ömür səhifələrini
özünün lap son günlərinə qədər öz
tərzində vüqarla davam etdirmişdir.
M.İbrahimovun
"Güləbətin" (1966), "Xosrov Ruzbeh" (1966),
"Pərvanə" (1972) və s. kimi əsərlərində
tarixə, həyata baxış adi gördüklərinin
çılpaq, bəsit rənginin şəklini çəkmək,
onun kalkası, nüsxəsi deyildi. Burada
keçmişdən lövhələr hakim rəsmi ümumi fon rolunu oynasa da, yazıçı artıq
eyni zamanda milli tale, mənşə və soy-kök problemini,
milli ziyalının xalqın tarixindəki sırf milli, mənəvi
rolunu, missiyasını düşünmüşdür.
İstedadlı
prozaik, tanınmış romançı, maraqlı süjet xəttinə
malik çoxsaylı povestlər müəllifi olan Mirzə
İbrahimovun ədəbi şəxsiyyəti və bədii
yaradıcılığı, ədəbi-estetik
baxışları, elmi əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatı,
elmi və ictimai fikir tarixində müstəsna mövqe
daşımaqdadır. Mirzə İbrahimovun ədəbi
irsi xalqımızın mənəvi həyatının
yüksəldilməsində, milli-mədəni mentalitetin
formalaşmasında da görümlü mövqedə
dayanmaqdadır. Onun əsərləri milli
psixologiyamızın, həyat fəlsəfəmizin, etnik təfəkkür
tərzimizin və milli özünüşüurumuzun
inkişafında bu gün də əvəzsiz olduğu qənaətindəyik.
M.İbrahimovun bədii yaradıcılığı
bütün dövrlərdə sosial-milli proseslərin
gedişatına və dirçəlişinə nəzərəçarpacaq
impuls vermişdir.
M.İbrahimov yaradıcılığından
danışdıqda onun elmi təşkilatçılığından
söz salmamaq da mümkün deyildir. Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının Nizami adına Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru işlədiyi dövrdə o, Azərbaycan
dilçiliyinin və ədəbiyyatşünaslığının
inkişafına, bu sahələrdə aparılan elmi tədqiqat
işlərinin daha da dərinləşdirilməsinə, milli
elmi kadr potensialının yüksəldilməsinə, burada
hazırlanan "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"
fundamental əsərinin yaradılmasına böyük
qüvvə sərf etdiyindən də
danışmalıyıq. Özünün təşəbbüsü
ilə yaradılmış və burada bu gün də
uğurla fəaliyyət göstərən Cənubi Azərbaycan
ədəbiyyatı şöbəsi kimi struktur indi də kadr
hazırlığını gərəyincə təmin edən,
ardıcıl və sistemli tədqiqat işləri ilə daha
çox diqqət mərkəzinə düşən bir
şöbəyə çevrilmişdir. Hazırda
bu şöbədə düşmənin məkri
ucbatından iki yerə parçalanmış Vətənin -
Arazın o tayındakı bədii təfəkkür sahiblərinin
əsərlərinin ədəbi-nəzəri və fəlsəfi-estetik
keyfiyyətləri lazımınca araşdırılmaqda, o
taylı soydaşlarımızın bədii irsinin ən
xırda detalları ümumi ədəbi prosesimizin tərkib
hissəsinə daxil edilməkdədir.
Beləliklə, Mirzə İbrahimovun
yaradıcılıq istiqamətlərinə nəzər
saldıqda görürük ki, o, təkcə dünənimizin,
bugünümüzün böyük sənətkarı yox,
sabahımızın, etik-mənəvi ruhumuzun, fəlsəfi-estetik
dünyamızın çalar və rəngləri ilə
xalqımızın işığa doğru gedən yolunun
böyük mücahididir. Ədəbiyyatımızın
və mədəniyyətimizin kilvateridir.
Nizami TAĞISOY
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 30 oktyabr.- S.26.