Mahnı dağlarda qalmadı
Amaliya Pənahovanın anım
gününə
Mənim
üçün teatr qarderob yox, İ.Əfəndiyevin
"Mahnı dağlarda qaldı" pyesinə rejissor
Ə.Ələkbərovun quruluş verdiyi tamaşadan
başlayır - 1971-ci ilin uzaq payız günündən... Hələ məktəbə getmirdim. Evdəkilər
qəzetdən həftəlik televiziya proqramını oxuyanda
eşitdiyim "İlyas Əfəndiyev. "Mahnı
dağlarda qaldı" sözlərindən durduğum yerdə
sehrləndim, mənə elə gəldi ki, İ.Əfəndiyev
kimsə doğma biri, "Mahnı dağlarda qaldı" nəsə
məhrəm bir nəsnədir, dilimin ucuna gələn, amma
heç cür deyə bilmədiyim söz kimi! Nə
vaxtsa dünyaya gəlmiş, bu tamaşaya bir dəfə
artıq baxmışdımmı? Bilmirəm, bir o yadımdadır
ki, ömrümdə ilk daxili qərarımı verdim:
"Mahnı dağlarda qaldı"ya baxmalıyam!". Sonralar oxşar durumla
dönə-dönə üzləşdim və öyrəndim
ki, fransızlar məntiqi izahı mümkünsüz bu
psixoloji fenomenə "de javü" deyir.
Devrim və eşq konusundakı tamaşanı o axşam
öz uşaq ağlımla gözəl anladım və ondan
heç bir böyüyün ala bilməyəcəyi bir
zövq aldım. Sonralar baxdığım onlarca tamaşa, yüzlərlə
filmdən bu zövqü bir daha duymadım, hətta dönə-dönə
baxdığım "Mahnı dağlarda qaldı"nın özündən belə. Çünki onda hələ həyatımın sirlə,
sehrlə dolu mif, nağıl dönəmini
yaşayırdım və teatrla ilk təmasdan duyduğum
zövq antik yunanların "İliada"dan təsirlənməsinə
bənzəyirdi. Bir fərqlə ki, orda
qaçırılmış Yelena geri dönmür, burda isə
Şahnazı qaytarırdılar...
...Səs-küy
salmasınlar deyə, itlərə ət atmağı
qulluqçusuna əmr edən Şahnaz, gecənin bir aləmi
sevgilisi Nicata qoşulub, harasa məchul bir ünvana üz
tuturdu! Mən bundan ağlasığmaz əzab çəkir,
istəyirdim ki, itlər hürüb, Şahnazın
qardaşı arvadı Fəxrəndə xanım və
qardaşı Böyük bəyi oyatsın, qızı geri
qaytarsınlar... Elə də olurdu! Öz qəhrəmanımı
yenidən səhnədə görəndə içim anidən
işıqlanır, sevincimin həddi-hüdudu olmurdu... Sonralar anladım ki, bir uşaq sevgisiylə
Şahnaza vurulmuşam və hətta onu Nicata
qısqanırmışam. Bu mənim
"ilk məhəbbətim" idi.
Bir az da keçdi və anladım ki, bu, sənətə
sevgidir. Amma gec idi, sublimasiya baş vermiş,
teatr aşiqi olmuşdum. Sonralar elə bir tamaşa
olmadı ki, ona baxmayım, lakin "Mahnı dağlarda
qaldı" gözümdə dünyanın ən sehrli
nağılı, İ.Əfəndiyev ən böyük
nağıl yazarı, Şahnazın ifaçısı
Amaliya Pənahova isə ən gözəl nağıl qəhrəmanı
olaraq qalır.
Görkəmli teatrşünas İ.Rəhimli "Azərbaycan
teatr tarixi" kitabında yazır ki, İ.Əfəndiyev
pyesi teatra "Topxana meşəsi" adıyla verib. Amaliya xanım isə
dramaturqun xatirəsinə adadığı "Dostluqdan
yaranan sənət" adlı məqaləsində belə
yazır:
"Məşq elə gözəl alındı və mən...
o vəziyyəti elə duydum ki, hamını səhnə
tutmuşdu, hamı susurdu... İlyas müəllim
səhnəyə qalxıb əlimi sıxdı, gözləri
yaşarmışdı. Mən... "İlyas müəllim
...gəlin, tamaşanın adını "Mahnı
dağlarda qaldı" qoyaq" dedim. İlyas müəllim
dedi: "Sən necə bilirsən, bu ad
tamaşaçıları cəlb edər?" Dedim ki, bəli.
Gələcək aktrisanın rejissor T.Kazımovun təklifilə
hələ tələbə vaxtı oynadığı
Cülyetta obrazı rəmzi anlam daşıyırdı. O, "düşmən"
gəncə vurulmuş veronalı qızcığaza bənzəyirdi.
Görkəmli teatrşünas C.Cəfərov "Təklik
faciədir" məqaləsində aktrisanın böyük
səhnədəki ilk addımı - Nargilə obrazıyla
bağlı bir qədər sonra yazacaqdı: "Teatra öz
sənətinin aşiqi olan aktrisa gəlib". Aktrisanın sonrakı həyatı böyük
teatrşünasın sözlərini təsdiqlədi. Amaliya xanım səhnəyə öz sənətinin
aşiqi kimi gəldi və dünyadan bu sənətin
aşiqi kimi getdi.
Onun Romeosu teatr idi. Bu "Romeo" üzündən o, bir
sürü kapulettinin qısqanclığı, bir
yığın montekkinin düşmənliyi ilə
üz-üzə qaldı. Gözəllik, istedad, qəfil
şöhrət... Bunları ona
bağışlamır, "bu gəncəli qız hardan gəlib
çıxdı, bizim on illərlə
qazandığımızı bir tamaşaya necə əldə
elədi?!" deyir, qabağına daş
dığırladır, rollarını əlindən
alır, yapma rəqiblər düzəldir, bir sözlə, sənət
Olimpinə ucalan yolunu kəsmək istəyirdilər. Bir
dəfə iclaslardan birində adlı-sanlı aktrisalardan biri
elə belə də demişdi: "Amaliyanı burdan
basırsan, ordan çıxır!" və Amaliya xanım
haqlı olaraq soruşmuşdu: "Axı, siz məni niyə
burdan basırsınız ki, mən də ordan
çıxım?!".
"Siz!"... Özünə qarşı bu qədər
kötülükdən sonra da onu gözü götürməyənlərə
"Siz" deyirdi, hətta üstündən 30 il keçəndən sonra mənimlə
müsahibəsində də... Bu, aktrisanın
teatra olan ehtiramından doğurdu. Axı,
onun Romeosunu düşmənlər də sevirdilər. Gənc aktrisanın sənət eşqi o qədər
güclü idi ki, bu maneələrdən əsla
sınmır, qırılmırdı. Heç kim, heç nə aşiqi öz məşuqundan
ayıra bilməzdi və bilmədi, yalnız ölümdən
başqa...
***
Teatra gəldiyi
üçün atası onunla bir il
küsülü qaldı. Əslində, o,
kinoaktrisa olmaq istəyirdi. Bir dəfə söhbət
zamanı özü mənə belə demişdi: "Kinoda
oynamaq üçün ürəyim gedirdi". Onu cəlb edən kinonun həyatiliyi idi. Amma tale gənc qızı teatra gətirdi və təkrarsız
vizual fakturası, coşqun temperamenti, qeyri-adi səs tembri, bir
sözlə, spesifik istedadı ilə səhnədə bir
günəş kimi doğdu. Onun sənətini sevənlər
də, sevməyənlər də oldu, amma o, heç nəyin
umurunda olmadı, çiçək kimi zərif, qaya kimi sərt
obrazlar qalereyası yaratdı: Nargilə, Firəngiz, Aysel,
Ofeliya, Nərmin, Luiza, Şahnaz, Sədayə, Natəvan,
Larisa, Mahnur, Aynur, Zinaida, Medeya, Olqa, Marqaret, Təhminə,
Nurcahan, Mehri, Zərri, Zərnisə, Ziba, Zibeydə, Hekata,
Nurcahan, Nigar, Şəlalə, Tomris... O, faciə, dram və
komediyada, teatr, televiziya və kinoda ampluasız oynayır,
tragizmə meyilli dramatik aktrisa olsa da, uğurlu komediya
çabaları da göstərirdi. Rejissor T.Kazımov və
Ə.Şərifovun serb dramaturqu
B.Nuşiçin "Nazirin xanımı" satirik
komediyası əsasında quruluş verdikləri tamaşada
aktrisanın Anka obrazı haqqında İ.Rəhimli
yazırdı: "A.Pənahova sırf buffonada personajı
oynayır, kukla hərəkət tərzinin əsasında
maraqlı obraz yaradırdı".
...Amaliya
xanıma deyəndə ki, sizi Anka rolunda görmüşəm,
"bu sənin yaşından çox əvvəlin
tamaşasıdır", deyə öncə inanmadı və
tamaşadan ayrı-ayrı epizodları yada salmalı oldum:
imicmeyker Nata (M.Sadıqova) əyalətdən gəlmiş, əri
yenicə nazir olmuş Jivkoya (B.Şəkinskaya) nazir
xanımı olmağın 3 əsas şərtini anladır:
siqaret çəkmək; qumar oynamaq və məşuq
saxlamaq. Barat xanım öskürə-öskürə siqaret
çəkir, uca səslə Ankanı
çağırır, önlüklü, qoşa
hörüklü qulluqçu qaça-qaça səhnəyə
çıxır və qab-qacağı əlindən
salıb, yerlə bir eləyirdi... Bu,
Şahnazdan sonra gördüyüm ikinci Amaliya idi. Biri - lirik-faciəvi, xanım, min lli, ikincisi - satirik,
qulluqçu, əcnəbi və hər ikisi eyni dərəcədə
uğurlu.
Xanım,
ya qulluqçu olsun, A.Pənahova qürurlu idi! Məncə,
onun qədər qürurlu aktrisamız olmayıb. Bu qürur onun obrazlarına da yansıyırdı.
Səhnəmizdə ölümü qürurla seçən
qadın obrazları çox olub - Mərziyyə Davudovanın
Südabəsi, Fatma Qədrinin Katerinası, Barat Şəkinskayanın
Cülyettası və Şirini, Hökümə
Qurbanovanın Məryəmi və Kleopatrası, Zəroş Həmzəyevanın
Solmazı, Zemfira Əliyevanın Elektrası,
Böyükxanım Əliyevanın Gültəkini, Hicran
Mehbalıyevanın Afəti... Nicatın tüfəngi ilə
özünü sinəsindən vuran, "Mən bu
dağın maralıyam" mahnısını oxuya-oxuya
dünyaya bir qu kimi göz yuman
Şahnazın ölümü isə təkrarsız idi. Təkrar
edirəm - tək-rar-sız! Məhz buna görə
qulluqçu Gülgəzin (V.Fətullayeva) "Xanım!"
deyə hönkürməsi, Nicatın (H.Turabov) "Axı, sən
niyə belə etdin, Şahnaz?! Axı, sənin
yaşamağa haqqın vardı!!!",
deyə fəryad qoparması qüvvətli final akkorduna
çevrilir, pərdə zaman və taleyə üsyanla
qapanırdı! İlahi, ölüm də bu qədər şah(naz)anə ola bilərdimi?!
...Və
qürurlu olmaq üçün aktrisanın bəsdi deyincə
əsasları vardı - gözəl, istedadlı, səhnənin
birincisiydi, sevilir, baxılır, baş rolları
oynayırdı. Yadımdadır ki, 80-ci illərdə
aktrisalar öz müsahibələrində adətən "hər
şeyi bir nəfərin üstündə qurmaq olmaz" deyir
və Amaliyanı göz önünə alırdılar.
Dönəmin aparıcı dramaturqu İ.Əfəndiyev
öz qəhrəmanlarını onu nəzərdə tutub
yazırdı. Onun 25 ildə səhnələşdirilən
13 pyesindən 11-də baş rolu A.Pənahova
oynamışdı. Bunlardan "Sən həmişə
mənimləsən" 1000, "Unuda bilmirəm" isə
bütün rekordları qıraraq 2000 anşlaqla göstərilmişdi.
Bu, milli teatr tariximizdə aşılmayan rekord
olaraq qalır. İ.Əfəndiyev "Səhnəmizin
Madonnası" adlandırdığı aktrisanın təklifi
ilə öz pyeslərinə monoloq, dialoq, rəqs və
mahnılar artırır, Amaliya xanım bu mahnıları
özü ifa edirdi. Bu mahnılardan ən
unudulmazı "Unuda bilmirəm"də Nərminin
mahnısı idi. Bu, sənət yolunda min bəlaya
dözən aktrisanın tale nəğməsi idi:
...İstəmirəm
gül-çiçək,
Ömrün
yolu daş-kəsək!
Hər bəlaya
dözəcək
Sənin
dəyanətindir!..
...Moskvadan
Ə.İbrahimov, Özbəkistan və Türkmənistandan
müxtəlif rejissorlar teleqram vurub, aktrisanı
sınaqsız film çəkilişlərinə
çağırır, lakin teatrda teleqramları ondan gizlədirdilər
ki, gedəsi olsa, baş rolları oynayan olmayacaq. "Gecənin sirri"ndə aktrisanın
Zinaidasına baxan dramaturq A.Safronov heyran qalırdı.
İ.Əfəndiyevin eyniadlı pyesi əsasında "Natəvan"
tamaşası öncə Ş.Məmmədovanın
iştirakıyla səhnələşdirilir, lakin dramaturq
tamaşanı qəbul eləmir, heyət dəyişir,
baş rol Amaliyaya verilir və premyera böyük uğurla
keçirdi... SSRİ Xalq artisti
İ.Dağıstanlının yubiley gecəsində baş
verən gözlənilməz insidentə görə səhnədən
uzaqlaşan, kinostudiyaya gedən aktrisanı İ.Əfəndiyev
və Mədəniyyət naziri Z.Bağırov uzun
söz-söhbətdən sonra teatra qaytarır, amma aktrisa
öz şərtini qoyurdu - "Cehizsiz qız"da Larisa
oynamalıyam! F.Qədrinin Moskvanı heyran qoyan Larisasından
sonra 40 il idi ki, Milli Teatrda heç kəs
bu obrazı oynamamışdı. Bunun səbəbini B.Şəkinskaya
"Ekspress" qəzetinin 09.02.1998-ci il
sayında mənə müsahibəsində belə
açıqlayırdı: "Kimin həddi nə idi Fatma
olan yerdə Ostrovskidə oynasın". Amaliya
xanım isə bir addım da irəli atıb, Azərbaycan səhnəsində
ilk dəfə Medeya oynadı. Həm də
necə? Gənc aktrisalar səhnəyə
onun Medeyasını görüb gəlirdilər. Xalq
yazıçısı Elçin "Qobustan"ın 1982-ci
il saylarından birində fransız dramaturqu J.Anuyun
"Medeya" pyesi əsasında rejissor M.Fərzəlibəyovun
eyniadlı tamaşasına dair "Təzadların faciəsi"
məqaləsində yazırdı: "A.Pənahova
Medeyanın təbiəti və taleyindəki... layları
bir-bir qaldırır və göstərə bilir, həm də
bu zaman əlvan, təzadlı, yağlı boyalardan da,
güclə seziləcək akvareldən də istifadə etməyi
bacarır...".
***
O, teatra gəldiyi
illərdə səhnədə F.Qədri, B.Şəkinskaya,
H.Qurbanova, L.Bədirbəyli kimi adlı-sanlı,
S.İbrahimova, Ə.Yusifqızı, Ş.Məmmədova, V.Fətullayeva
kimi gənc aktrisalar vardı. Rejissor Ə.Şərifov
1965-ci ildə baş rejissor T.Kazımovun təşəbbüsü
ilə Şillerin "Orlean qızı" əsərini səhnələşdirirdi.
T.Kazımovun məqsədi 19 yaşlı
Amaliyanı eyni yaşlı Janna rolunda görmək idi. Lakin H.Qurbanovanın Jannanı oynamaq istəyi
rejissoru fikrindən daşındırdı. O, gənc
aktrisaya, "Sən məşq zamanı zalın qaranlıq
bir yerində otur, nə mizanlar versəm, get evdə elə,
premyera olsun, beş-altı tamaşa keçsin, səni bu
rolda səhnəyə çıxaracam" dedi. Amma "sui-qəsd planı" pozuldu. Məşqlərdən
birində Amaliyanı gözü alan H.Qurbanovanın səsi
boş zalda ildırım kimi çaxdı: "Uberite yeyo
ottuda!!!". Nəticədə
nə oldu? M.İbrahimovun
yazdığına görə, "istər rejissor işində,
istərsə də aktyor oyununda... vahid nəfəs...
çatmır"dı. İ.Rəhimlinin
yazdığına görə isə "Orlean
qızı"... teatrın monumental tamaşa yaratmaq ənənəsinin
köhnəlmiş forma üsullarına qayıdışla
müasir ifadə vasitələrindən... kənar
düşdüyünü gizlədə bimədi". Əslində isə uğursuzluğun bir ən ciddi
nədəni vardı - 19 yaşlı qızın rolunu 55
yaşlı qadın oynayırdı və bu, Jannaya, sadəcə,
parodiya idi.
Eyni hal "Maqbet" tamaşasında Ledi Maqbet
obrazıyla da bağlı yaşandı. Yetmiş
yaşlı H.Qurbanovanın Ledi Maqbeti eyni yaşlı S.Bernarın
Cülyettasına bənzəyirdi. Bunu
tragediyanı səhnələşdirən və şotland
ledisini H.Qurbanovaya vermək zorunda qalan rejissor M.Fərzəlibəyov
da başa düşürdü. Odur ki, o,
Amaliyaya Hekata rolunu vermiş, "əsas odur ki,
tamaşanın heyətində ol, məşqlərdə iştirak
elə, premyera olsun, bir-iki tamaşa keçsin, səni Ledi
Maqbet rolunda səhnəyə çıxaracam" demişdi.
Amma bu dəfə də sui-qəsd planı baş
tutmamış, "Maqbet" teatr tariximizə ən
sönük Şekspir tamaşalarından biri kimi daxil
olmuş, İrəvanda keçirilən Ümumittifaq Teatr
Festivalında tənqid, etiraz, hətta təəccüblə
qarşılanmışdı. Ən maraqlısı
tamaşanın "Ən yaxşı afişa" (?!)
nominasiyası üzrə "qalib" (!!!) olması idi.
Jüri ironiya edirdi və haqlı idi - tamaşanın nə
Ledi Maqbeti, nə də Maqbeti vardı...
A.Pənahova
tələb olunan aktrisa idi və bu, həmkarlarında
açıq-aşkar qıcıq doğururdu: "Bir vaxtlar
on-on beş il ərzində Amaliya Pənahova...
teatrın "geroinya"sı idi, əksər tamaşalarda
baş rolları oynayırdı. Amma bu o demək
deyildi ki, o, bütün bunlara tamamilə layiq idi". Bu sözləri üstündən on illər
keçəndən sonra - 1998-ci ildə "Ekspress" qəzetində
mənə müsahibəsində Ə.Yusifqızı deyirdi.
Əslində, bu münasibət aktrisanı ömrü boyu
izləmiş, teatrla yanaşı, kinoda da təqib
etmişdi... Rejissor E.Quliyevin quruluş verdiyi,
Amaliya xanımın Zərnisəni oynadığı "Babək"
filminin ilk kadrları artıq çəkilmişdi. Aktrisanı gözü götürməyənlər
yuxarılara "obrazın alınmaması" barədə
məktub yazıb, xürrəmilərin məlikəsi rolunda
Şəfiqə Məmmədovanı görmək istədiklərini
bildirirdilər. Məsələ o qədər
böyümüşdü ki, cənab Heydər Əliyevə
(!) qədər gedib çıxmış, ölkə rəhbəri
problemə şəxsən özü nöqtə qoymuş,
Amaliya xanım filmdəki işinə davam eləmişdi.
Amma üzləşdiyi bütün çətinliklər
aktrisada əzm, qətiyyət formalaşdırırdı. O, kinofilmlərdə
bir-birindən maraqlı obrazları teatrı tərk etdiyi illərdə
yaratmışdı: "Qərib cinlər diyarında" Zərri;
"Arxadan vurulan zərbə"də Ziba; "Babək"də
Zərnisə... Jannanı əlindən
almışdılar, Tomrisi oynamışdı, Ledi Maqbeti
oynamasına imkan verməmişdilər, Medeyanı
yaratmışdı, Milli Teatrdan getməsinə səbəb
olmuşdular, Bələdiyyə Teatrını
açmışdı.
O, əsl
sənət kraliçası idi. Bəzi həmkarlarının
onu həzm edə bilməməsi bu kraliçanın
qüruru ilə bağlı idi. Özünün
dediyinə görə, o, heç kəslə rəfiqəlik
etməz, hamının yığışdığı
bufetə ayaq basmazdı. Həmkarları
onun üzünü səhnədə görərdilər.
Amma əsla təkəbbürlü deyildi.
Bu neçə ildə onun kiməsə qarşı
qısqanclığını hiss etməmişdim. Söz düşəndə T.Şoray, T.Yandiyeva,
F.Mütəllimova, S.İsgəndərli kimi aktrisaların
ekrana, səhnəyə yaraşdığını deyirdi.
"Bəs, Bəsti?", deyə
soruşanda isə ani fikrə gedib, bircə kəlmə ilə
- "Yaxşı" - demişdi.
Əslində, mən insafsız sual vermişdim. Onda Amaliya
xanım artıq Milli Teatrdan getmiş, rejissor B.Osmanov
"Xurşidbanu Natəvan"ı qoymuş və baş
rolu Bəsti Cəfərovaya vermişdi. Kəskin
qarşıdurmadan sonra, özü də böyük
uğurla oynadığı obrazı başqasının
ifasında görmək iyirmi il keçsə
də, aktrisa üçün asan deyildi. O, nə bu
tamaşanı qəbul edirdi, nə də Bəstinin Natəvanını.
Amma bu onun öz cavan həmkarına ümumən
obyektiv yanaşmasını əngəlləmirdi.
Amaliya xanım ona kötülüklər yapanların
belə uğurlarını danmırdı. Hər ikisindən,
yumşaq desək, soyuqluq görsə də, Barat
xanımı da, Hökümə xanımı da
"böyük aktrisalar" adlandırırdı. O,
sadəcə, hər hansı teatr primasına yaraşacaq
qürurla özünə sayqı tələb edirdi. Bu
qürurun səciyyəsi özünün ən dəqiq ifadəsini
"Babək" filmində Zərnisə Banu obrazında
tapırdı:
...Məşəllərlə
işıqlandırılan gecə. Banu
hündür qala bürcünə çıxıb, xürrəmilərə
Cavidanın vəsiyyətini söyləyir. Kütlə
arasından bir nəfərin səsi yüksəlir: "Niyə
Cavidan bizi çağırmadı?! Özündən eşidəydik
bu sözləri!". Ortaya
ani gərginlik çökür. Görəsən,
Banu bu suala nə cavab verəcək?! Ekrandakılar da,
zaldakılar da nəfəslərini içəri çəkib,
cavab gözləyir!.. Məlikə kirpiklərini
sakitcə endirib, gərgin daxili dramatizm içində susur...
Bu tip çoxmənalı sükutun ən dəqiq qiymətini
rus rejissoru G.Tovstonoqovun "Səhnə
güzgüsü" kitabında tapmaq olar: "Aktoyr səhnədə
heç bir söz söyləməyə bilər, amma
tamaşaçı bu "sükut zonası"nın hər
bir anını sezməli, aktyorun həssas, aktiv
duyğularını hiss etməli, onun bu məqamda nə
düşündüyünü anlamalıdır". Mən
bu sükutdan çox şey anlayırdım: Cavidan, yəqin
ki, belə vəsiyyət eləməmişdi; yerdən
atılan replikaya cavab vermək hökmdar xanımının
şəninə yaraşmazdı; məlikə gözlərinin
onu ələ verəcəyindən ehtiyatlandığından
onları qapayırdı; o bununla da söhbətin
qapandığına işarə edirdi... Bir
qadının kirpiyini bir dəfə qapatmasının bunca
anlam daşıması bütün dünya kinosunda nadir olay idi.
Amaliya
xanım səhnədə çox "ilk"lərə imza
atmışdı... O, bir rolla populyarlıq qazanan ilk və
yeganə aktrisamızdır. Teatr tariximizdə
ikinci belə fakt yoxdur ki, tamaşadan öncə səni
yaxın çevrən, sonra isə bütün ölkə
tanısın. Söhbət "Sən həmişə
mənimləsən"də Nargilədən gedir. O gecə
Azərbaycan İncəsənət Universitetinin ikinci kurs tələbəsi
Amaliya, dramaturq İ.Əfəndiyev və rejissor T.Kazımov
teatr tariximizdə yeni səhifə açdılar -
lirik-psixoloji təmayülün özülü qoyuldu. Teatr romantik pafos və sovet patetikasından təbiiliyə,
insaniliyə üz tutdu.
O,
"Oqonyok" jurnalının üz qapağında şəkli
gedən ilk Azərbaycan aktrisası idi. O, rejissorluq edən ilk
aktrisamızdır - "Mənim günahım", "Təkan",
"Sənsiz", "Dəli Domrul", "Tomris"...
tamaşalarına quruluş vermişdi. O, teatr direktoru olan ilk
aktrisamızdır - 1992-ci ildə böyük çətinliklər
bahasına Bakı Şəhər Bələdiyyə
Teatrını yaratmış, 25 ildən artıq bu teatra rəhbərlik
etmişdi.
Amaliya xanım zövqlü qadın idi. Mən onu Tatyana Doroninaya bənzədirdim
- siması, qüvvətli xarakteri, zərif melodramatizmi,
mahnılar oxuması, prima şöhrəti, liderlik
şarmına görə... Bir cəhətdən ondan fərqlənirdi
- rus səhnəsinin priması beş,
Amaliya xanım isə bir dəfə ailə qurmuşdu. Onun həyatı teatr idi. Adi drap
palto ilə neçə qışı keçirən aktrisa
səhnədə həyatdakından daha gözəl geyinirdi.
Çünki obrazların həyatıyla
yaşadığından özünə vaxtı
qalmırdı. Qara, mini kimono, hündürdaban tuflinin
gözəl yaraşdığı Nərmin, başında tac, şahanə libasları heyranlıq
doğuran Natəvan, son dəbli paltarları göz
qamaşdıran Şəlalə... Bu, bir
aktrisanın hökmü, bir qadının
şıltağı deyil, obrazın daxili portretini tamamlayan
zahiri təqdimat üsulu idi. Bəzən
bu geyimlər teatra baha başa gəlir, rəhbərliklə
aktrisa arasında söz-söhbətə səbəb olurdu.
Qınamalı da deyildi, təkcə elə "Yalan"
tamaşasındakı Şəlalə rolunda o, səhnəyə
15-ə yaxın libasda çıxırdı, hamısı da
bahalı... Teatrın o zamankı direktoru H.Turabov
"Ekspres" qəzetində mənə müsahibəsində
aralarındakı münaqişəni belə
açıqlayırdı: "Bizim münasibətlərimizdə
problem mən teatrda inzibati vəzifə tutandan sonra
başladı. Amaliya xanım tamaşa və
rolla bağlı bütün problemlərin ideal həllini istəyir,
teatrın maddi durumu isə həmişə onun istəklərini
həyata keçirməyə imkan vermirdi". Əslində, daha ciddi səbəb direktorluq məsələsiylə
bağlıydı. Hamlet və Ofeliya, Kamran və Nərmin,
Nicat və Şahnaz, Böyük və Fəxrəndə,
Xiyabani və Mahnur... Yöndaş olduqları
dönəmin mahnıları karyera peşincə qoşan
Turabov üçün artıq "dağlarda"
qalmışdı.
Amaliya xanım isə A.İsgəndərov məktəbinin
yetirməsi kimi ömürlük sənət fədaisi idi. "Gözlə
məni" filminin çəkilişləri zamanı
Arazı keçən Fəxrəndə xanım - Amaliya Pənahovanı
çay doğrudan-doğruya aparmış, aktrisanı qorxuya
düşən çəkiliş heyəti xilas eləmişdi.
T.Kazımovun "Hamlet" tamaşasında Ofeliya
oynayan aktrisanın doğuş ağrıları
başlamış, onu teatrdan birbaşa doğum evinə
aparmışdılar və ilk övladı - Aynur dünyaya gəlmişdi.
İndi Bələdiyyə Teatrına Aynur
xanım rəhbərlik edir. İ.Əfəndiyev
özünün "Büllur sarayda" pyesinin qəhrəmanını
bu qızın şərəfinə Aynur adlandırıb.
Rejissor A.Kazımovun eyniadlı tamaşasında
baş rolu A.Pənahova oynayıb və tamaşa teatr tariximizə
dramaturqla aktrisanın çoxillik birgə işinin parlaq
örnəyi kimi daxil olub, 400 dəfədən çox,
özü də anşlaqla göstərilib.
Amaliya xanım rəhbərlik etdiyi teatrın
aktyorlarından da eyni fədakarlığı gözləyirdi. Bir dəfə dedim ki, Mahir
Vətənxah istedadlı gəncdir, dolanışıq
üzündən səhnədən uzaqlaşıb. Bir şey etmək olmazmı o, teatra qayıtsın?
Mahiri "Tomris"də Odaxır rolunda
görmüşdüm. Amaliya xanım eynən səhnədəki
kimi qəfil alışdı: "Qoy dözsün! Necə ki
mən dözmüşəm! Qastrollarda
uşaqlarımın hərəsini bir qoltuğuma vurmuşam.
Teatrdan televiziyaya, ordan evə
qaçmışam. İncəsənət qurban tələb
edir!". Bu sözlərin
arxasında onun mənə də, Mahirə də ərki
durur, gənc aktyorun çətinlik önündə geri
çəkilməsini bağışlaya bilmirdi.
Amma o, təkcə tələbkar direktor yox, həm də
teatrın anası idi. Gənclərə özlərini realizə
üçün hər cür kömək edir, problemlərinin
çözümünə çalışırdı.
Teatrın aktrisası Hüsniyyə Mürvətova internet
kanalına açıqlamasında bütün kollektivin
fikrini belə ifadə edib: "Biz onu çox sevirdik. O bizim
üçün ana kimi idi". Təqaüd
yaşlarıyla bağlı səhnədən
uzaqlaşdırılan S.Bəsirzadə, M.Avşarov,
M.Novruzova, F.Mehdiyev kimi aktyorları Bələdiyyə
Teatrına dəvət etməsi isə Amaliya xanımın
necə həssas olmasından xəbər verirdi.
Amaliya xanım ailə və sənəti bir araya gətirə
bilmişdi. Onun ömür-gün yoldaşı Yusif Muxtarov da sənətkar
- Azərbaycan radiosunda ən gözəl səslərdən
birinin sahibi, Xalq artisti idi. O öz həyat
yoldaşına sənətin çətin yolunda daim dəstək
vermiş, amma onların sənətkarlığı
valideynlik borclarının üstünə kölgə
salmamış, qızları Aynur və oğulları
İlqarı ləyaqətlə böyütmüşdülər...
Birgə yaşadıqları 45 ildə Yusif bəy
öz ömür-gün yoldaşına sənətlə
bağlı irad tutmamışdı.
Eşitmişdim
ki, gənc Yusif Amaliya ilə ilk görüşə gedəndə
ona ağ kallalar alıb. Bələdiyyə
Teatrının açılmasından dolayı Amaliya
xanımı qutlamaq üçün Şəhriyar
Sarayına gedəndə bir dəstə ağ
kalla aldım. O gün aktrisanın üzündəki təəccüb
qarışıq sevinci sadəcə görmək lazım
idi! Xeyli söhbətdən sonra ona həsr etdiyim şeiri
oxudum:
...Küləklər
darasın məğrur alnını,
Söylə Cavidanın vəsiyyətini.
Çağır
döyüşlərə igid xalqını
Bu imtahan
günü, bu sınaq günü!
Şeir 1993-cü ildə - Birinci Qarabağ müharibəsi
zamanı yazılmışdı. Amaliya xanımın rəhbərliyi
ilə Bələdiyyə Teatrı xalqı
torpaqlarımızın azad edilməsi uğrunda
döyüşə səsləyir, "Tomris", "Vətənə
igidlər gərəkdir"... kimi tamaşalarla təkcə
Azərbaycan yox, vətəndən kənarda da
çıxışlar edirdi. Təsadüfi
deyil ki, Bələdiyyə "Döyüşən
teatr" statusu qazanmış, onun 20-dən artıq aktyoru
H.Əliyev cənabları tərəfindən fəxri adlara
layiq görülmüşdü. Bu, A.Pənahovanın
bir direktor kimi nüfuzunun göstəricisi idi.
2015-ci ildə İ.Əfəndiyevin 100 illiyi münasibətilə
Amaliya xanımdan "Azərbaycan" jurnalı
üçün intervyü almağa getmişdim. Məni görəndə təbəssümlə
"Aaa.. mənim ən
sadiq pərəstişkarım!" - dedi. İyirmi
illik tanışlığımızdan sonra aktrisanın gəldiyi
bu qənaət mənim üçün qiymətli idi. Nə yazıq ki, bu, son söhbətimiz oldu. Onu ilk dəfə "Mahnı dağlarda
qaldı" tamaşasında, son dəfə İ.Əfəndiyevi
anmaq üçün gördüm.
Amaliya xanımın "gözlənilməz"
ölümü onun son sözü idi. O, bu dəfə öz
"yazdığı" faciədə özünü
oynadı, sağalmaz xəstəliklə iki illik mübarizəsini
hamıdan gizlətdi. Buna qüruru yol vermədi,
tamaşaçıların gözündə zəif
görünmək istəmədi, teatr səhnəsinə ilk
gəlişi kimi həyat səhnəsindən son gedişiylə
də milyonları diksindirdi!
Mən elə bilirdim ki, o uzun illər yaşayacaq, 80-i
keçəcək və bir gün onu ekranda müsahibə
verən görəcəyik. Gözəl geyimdə,
xoşbəxt, hər şeydən keçmiş,
hamını bağışlamış, bütün
kötülükləri unutmuş halda. Və
bu müsahibə sənət mücadiləsində bir
qırpımda keçən ömrün hesabatı
olacaqdı. Aktrisanın qocalığını
görə bilmədik. Bu,
mümkünsüz idi. Doronina kimi
qocalıb 90-ı haqlamağa, mahnılarının
dağlarda qalmasına, ömür orbitinin ətalət
üzrə qapanmasına onun qüruru imkan verməzdi. O,
Cavidin Olqasını televiziyada oynadı, Afətini isə həyatda
yaşadı. O, gözəlliyin hər gün bir az, zərrə-zərrə məhvini qəbul
eləmədi. Məncə, "qəfil"
ölümü özü də fərqinə varmadan o
özü çağırdı.
Aktrisanın dəfni - 2018-ci il noyabrın 9-u Milli Teatrın ən qəmli günlərindən biri idi. Bütün zal ağlayır, səhnədən həmişə gül-çiçəyə, alqışlara qərq etdikləri sənətkarı son mənzilə göz yaşlarıyla yola salırdılar. Uzun illər yöndaş olduqları səhnədən indi onun haqqında vida nitqi söyləyən R.Dadaşov, N.Mehdixanlı... kimi aktyorlar qəhərlərini boğa bilmirdilər. Aktrisa dünya səhnəsini ilk dəfə tamaşaçı qarşısına çıxdığı səhnədən sənət kraliçasına yaraşan əzəmətlə, səhnədən baxan fotosundakı kimi təbəssümlə tərk edir, öz vəsiyyəti ilə Qurd Qapısı qəbiristanlığına, ən böyük Fəxri xiyaban saydığı Yusifinin yanında ta qiyamətə qədər uyumağa gedirdi... O gedir, mahnılar isə qalırdı, amma dağlarda yox, yaddaşlarda:
Aman, ovçu, vurma məni
Mən bu dağın maralıyam...
Əsəd CAHANGİR
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 30
oktyabr.- S.24-25.