Zülfü Livaneli: Son ada
"Sığınmağa yerimiz
qalmadımı" sualının romanı...
***
Zülfü Livanelinin
"Son ada" romanı mənə çox toxundu. Fasilələrlə bir neçə dəfə
oxudum. Livaneli bu romanda tamam fərqli meyarlar, tamam fərqli
imkanlar meydana qoyur. Hər şey bir-birilə səsləşir.
Ədəbiyyatda "Böyük qapıdan
içəri keçmək" deyə bir möhtəşəm
fikir var, böyük bir əsərə imza atmağa işarə
edir. Zülfü Livaneli "Son ada"
romanıyla bu qapıdan içəri keçdi.
Yaşar Kemal
***
Elə
ikinci səhifəsindəcə: "...peşəkar və
yaxşı bir yazıçı olmadığım
üçün sizə hər şeyi təsvir etməklə
çatdırmaq yolunu seçirəm. ...Bu səbəbdən
posmodern, antiroman, yeni roman və başqa bu kimi dolaşıq
çatdırma texnikasından xəbərsiz mənim kimi adi
bir yazıçıya dözməyə məcbursunuz", -
deyən Zülfü Livaneli bəhs etdiyi romanı 2008-ci ildə
yazıb bitirdi. "Hansısa təsadüfi
yollarla qırx ailə bu adaya
sığınmışdıq. ...Buraya "Son ada"
adı vermişdim. Bəli, bəli, "Son
ada" - son sığınacaq, dünyanın son insani
küncü..." - söyləyərək hekayəsinə
başlayan qəhrəman elə ilk səhifələrdən
də oxucusunun ürəyinə narahatlıq toxumları səpməyə
nail olur.
Hər nə qədər dünyanın sonu barədə
məşhur deyimi xatırlatsa da, adama elə gəlir,
"Son ada" əslində dünyanın və həyatın
düz göbəyində yer alır. Sanki dəniz
ayrılıb, dərinliklərdən bütün kənar,
artıq kifayət qədər çirkinləşmiş,
siyasiləşmiş, mənəvi dəyərlərini
itirmiş dünyadan xəbərsiz bir minidünya meydana
çıxıb.
Bəs bu adanın sakinləri?
Yox, onlar göydəndüşmə deyillər, hərəsi
bir yolla, müəllif "təsadüfən" deyərək
şərh etməyə çalışsa da, əslində
içində olduqları eybəcərliklərdən
uzaqlaşmaq istədiklərindən bir gün dənizi
keçib bu kiçik dünyada məskunlaşıblar.
***
Dünyadan qaçmaq, uzaqlaşmaq, tamam başqa bir
dünya, mühit, həyat qurmaq fürsəti əldə
etmiş olsaydıq hara üz tutardıq?
Bugünün oxucusu üçün həm kifayət qədər
çətin, həm də kifayət qədər asan sual kimi
görünsə də cavab tapmaq çox çətindir. Bu suala əminliklə
cavab verməyimizə kömək edəcək səbəblər
demək olar, yox olub getməkdədir. Barmağımızı
dünyanın xəritəsində istənilən nöqtəyə
qoyub, müəyyən şərtlərə görə
hansısa yeri hansısa yerdən fərqləndirə,
seçim edə bilərik. Amma Zülfü Livaneli bizə
ümid vermir... roman boyunca dəfələrlə suallar səsləndirsə
də bizi sual qarşısında da qoymur, birbaşa: "Son
ada dağıldı", - deyir.
O adanı
dağıtmışıq. Ağaclarını
yandırmışıq, evləri yerlə-yeksandır,
torpağı alovun altında bərəkətini itirib, o
torpağın yenidən canlanması, üzümüzə
gülümsəməsi, əlimizdən tutması uzun illər
tələb edəcək və bizim, bu adanın məhvinə
şahid olanların həyatı bu qədər uzun deyil.
***
"Son
ada" kitab kimi çap edildikdən bir il
sonra, 2009-cu ildə "Orxan Kamal roman mükafatı"na
layiq görüldü. Mükafatın əsərə
"Sosial problemlərə real yanaşmasını fantastik
şəkildə əks etdirməkdə qazandığı
uğura görə" verildiyi qeyd olunur.
Lakin romanı oxuduqdan sonra Livanelinin real hadisələrə
elə real yanaşması və həqiqətə uyğun,
özünün dediyi kimi, bəzək-düzəksiz, ədəbiyyata
xas vasitələrdən yan keçərək
çatdırması fikrinə gəldim. Baş verənlərin
təsvirində fantastik, qeyri-real heç nə yoxdur. Bəlkə də bu şərh əsərdə əslində
baş verməmiş, necə deyərlər, "həyatdan
götürülməmiş" hadisələrin təsvirinə
görə verilib?
Yenə də doğru hesab etmirəm.
"Son ada"da baş verənlər dünyanın hər
yerində hər addımbaşı rast gəlinən,
yaşanılan, insanlara əzab verən, onları
dünyanın, həyatın küncünə
sıxılmağa məcbur edən halların bir yerdə, cəm
halında göstərilməsidir.
"Son
ada" dünyanı cənginə alan
aclıq, yoxsulluq, təbii fəlakətlər, müharibələr,
siyasi çəkişmələr, iqtisadi böhranlar,
qırğınlar, qaçqınlıq, xəstəlik, səfalət
- böyük bir ümidsizlik qarşısında "Niyə?"
sualına amansızcasına verilən cavabdır. Üstəlik, elə son ada kimi dünyanın
ortasında dayanıb heç bir ümid verməyən, əksinə,
bəşəriyyətin diqqətini səbəblərə
çəkmək istəyən soyuqqanlı bir cavab. Livaneli hər birimizi xəbərdar edir -
açıq gözlər olmadan bu dövranda bir heç kimi əriyib
axacağıq. Amma bu əriyib axmağın
qarşısını alacaq heç bir yol göstərmir,
hara qaçırıqsa qaçaq,
sığınırıqsa sığınaq dünyanın
(insanların) Son adasının dincliyi, xoşbəxtliyi hər
an pozulmaq təhlükəsi altındadır və bizi bu təhlükədən
açıq gözlərdən başqa heç bir səbəb
yardım xilas edə bilməz.
***
Zülfü Livaneli hazırda həm Türkiyənin, həm
də dünyanın müxtəlif nüfuzlu ədəbiyyat
və musiqi fəaliyyəti baxımından mükafatlara layiq
görülmüş şəxslərindən biridir. Ümumiyyətlə,
bu sözləri Türkiyənin bir çox ədəbiyyat
adamlarına aid etmək olar. Bəzən kənardan
baxanda bu ad-san, şöhrət, bəzi hallarda kitablardan gələn
qazanc, dünyanın müxtəlif ölkələrində
müxtəlif dillərində yayılan əsərlər cəlbedici
bir həsəd belə yarada bilər.
Lakin...
Türkiyə ədəbiyyatı, istər poeziya olsun,
istər nəsr, həmişə baş verənlər
qarşısında açıq həssaslıq göstərir. Kiçikli-böyüklü
hadisələrə reaksiya verilməsi, münasibət
bildirilməsi çox gecikmir. Türk
müəllif əsasən heç bir halda özünü cəmiyyətin,
bəşəriyyətin, dünyanı narahat edən hadisələrin
çölündə görmür, istənilən ictimai,
siyasi, qlobal və ya məhəlli hadisəyə həm
isti-isti, həm də sonradan soyuqqanlı baxışla cavab
verir. Türkiyə ədəbiyyatı
ölkənin, həmçinin dünyanın gedişatına
baxışlarını ortaya qoyacaq cəsarət və
ürəyə sahibdir. Bir çox əsərlərin
həm dövrlərə, həm fikirlərə, həm tərzlərə
görə müqayisəli oxusu oxucuda istənilən hadisə
barədə özünün də düşünə biləcəyi,
bir fikir formalaşdıra biləcəyi zəmin yaradır.
Cəmiyyətin formalaşmasında, bir yol
tutmasında, ölkəyə və ümumilikdə
dünyaya sağlam münasibətin yaranmasında rol
oynayır. Çox güman, elə bu səbəbdən,
Türkiyə ədəbiyyatı nümunələri hətta
ən "türkcə" halıyla da məhəlli sədləri
aşıb keçərək hər yerdə insan qəlbinin,
fərdlərin, həmçinin geniş mənada müxtəlif
mədəniyyətə sahib cəmiyyətlərin içərisində
oxucusunu tapa bilir.
Heç
nə asanlıqla başa gəlmir, amma etmək də
mümkündür...
***
"Son ada" qırx evdən və bu evlərdə
yaşayan, bir-birilərilə dil tapmış, bir-birlərilə
dostlaşmış insanlardan, qağayılardan, dənizdən,
yaşıllıqdan, açıq səmadan ibarət bir
dünya deməkdir. Sözsüz, əl-ələ verilib
yaşanılan bu dünyanın təsvirinin sətiraltında
müəllifin qorxularıyla bərabər arzuları da
yatır və o bu qorxunun nədən ibarət olduğunu elə
ilk səhifələrdəcə göstərməyə
başlayır.
Hər
şeyi dağıdıb tökən, hər şeyi bir
qaranlıq xaosa sürükləyən səbəbin
sağlam gövdəyə düşən yara toxumu kimi necə
böyüyüb yayıldığı, xərçəng
kimi bütün həyati orqanları - ağacları,
qağayıları, heyvanları, şübhəsiz, bununla
birlikdə arzuları, xoşbəxtlikləri, dostluqları,
gözəllikləri cənginə aldığı anbaan təsvir
edilir.
***
Livaneli həm insana, onun psixologiyasına, həm də cəmiyyətə
və kütlə düşüncəsinə kifayət qədər
bələd olan müəllifdir. Son adada bir-birinin ardınca
sıralanan bədbəxtliklərin ortasında imkan tapıb:
"Amma nə gizlədim, bu baş verən çirkin hadisələr
bir yandan da hamını canlandırmış, ətaləti
yerindən oynatmışdı, sanki hamı bunun
üçün darıxmışdı" da deyə bilir.
İnsanın naməlumluğun həm o üzündə, həm
bu üzündə (Adaya yerləşən yeni idarəedici və
ada sakinləri) hansı boşluqlarla hansı yolu tuta biləcəyini,
insanı tərk etməyən heyvani ehtirasın mənəvi
yoxsulluqla birləşincə hər yeri necə cəhənnəmə
çevirə biləcəyini, doğru olanla olmayanın
mübarizəsində qələbənin hansı tərəfdə
zəfər çalacağının heç bir mənəvi
dəyərlə ehtimal etməyin mümkün ola bilməyəcəyini
üzümüzə çırpır. Son
adada insan həm sadəliyilə, sevgi və mərhəmətilə,
həm ən mürəkkəb ziddiyyətlərilə, nifrətilə
bizi hədələyir.
Livaneli
birbaşa olmasa da: "İnsanı tanı" deyir və
bizi xəbərdar edir. Həmçinin göstərir
ki, dünyanı fəlakətə çəkən təkcə
cahillik, savadsızlıq, amansızlıq deyil, həm də
qorxudur. Dəfələrlə eyni nöqtəsinə
qayıdaraq həm fəlakət yaradanların, həm fəlakətdən
əzab çəkənlərin daxilində kök
salmış qorxunu göstərir. Əsəri
dilindən təqdim edən "Mən" də bu
baxımdan hamıyla eynidir. Lakin müəllif
qəhrəmanlarsız da keçinmir, Yazıcı və
Laranın dilindən demək istədiklərini bir başqa
yolla çatdırır. Son ada, həmçinin
həm mənfi, həm müsbət obrazlarda bir şəxsin
müxtəlif şəxslərdə inikasıdır.
***
"Son ada" iki, bəlkə də əzəli və
əbədi səbəbin - ticari və mənəvi dəyərlərin
üzləşməsidir. Həyatımız
boyu baş verən, indi də baş verməkdə olan, qəsdən
törədilmiş və ya birbaşa olmasa da dolayı yolla səbəb
olduğumuz yanğınların, daşqınların,
quraqlıqların və başqa halların haralardasa kimlərinsə
dar düşüncə içində bəslənən,
bizi də, elə özlərini də sona yaxınlaşdıran
var-dövlət hərisliyinə necə xidmət etdiyini bir
daha düşünməli oluruq. Qarşımızda
açılan mənzərədə dünənin
ağıllı, mərhəmətli, təbiətlə
iç-içə yaşayan, təmiz qəlbli insanları
pulun parıltısı qarşısında bir-bir
aşınmaya məruz qalaraq kütləşir.
"Son ada" bu baxımdan həm də oturduğu
budağa balta çalanların romanıdır. Gəl ki, o
budaqda təkcə onlar deyil, hamımız oturmuşuq.
***
"Son
ada"da keçən on iki il bəlkə
də sonu görünməyən, yüzillik, minillik bir
tarixdir. Romanın sətirləri altında yatan bir məna da
diqqətimizi qəhrəmanlıq və qurban məsələsinə
çəkmək məqsədi güdür: "Hər bir dəyişiklik
qurban istər". Tarixin istənilən faciəsi
zamanı təbiət-insan-mənəviyyat üçlü
qarşıdurmasında həqiqi və yalançı qəhrəmanlar
peyda olduğu kimi, burada da dükançının lal
oğlu kimi həqiqi və adanı xarabazara çevirmiş
şəxsin yalançı qəhrəmanlığı
ortaya çıxır. Lakin müəllif
yalançı qəhrəmanlığın dəbdəbəli
təqdimatını soyuqqanlı şəkildə təsvir
etdiyi kimi, lal oğlanın həqiqi qəhrəmanlığını
da tərifləməkdən uzaqdır, onun hərəkətinin
özü bir aşınmanın, dağılmanın gətirib
çıxartdığı səbəbdir və yenə də
tək-tək qurbanların verilməsi prosesindən başqa
bir şey deyil. Çünki Livanelinin də dediyi kimi:
"Heç nə dəyişmir". Yəni
dünyanın, bizim dünyamızın xilası
üçün istənilən ifrat ehtirasın
çılğınlığı da növbəti faciələr,
göz yaşları, ağrı-acı, bədbəxtlik deməkdir.
***
"Son
ada"da tez-tez təkrarlanan bir sual var: Pislik hardan doğur? Nədir pisliyi yaradan?
Bu yerdə
Livaneli eynilə mənim qapıldığım utopik
düşüncəyə qapılır: "Pislik yoxdur, xislət
var". Bir yerdə insanları müxtəlif
varlıqlara bənzədir və onların xislətini bənzədikləri
heyvanlarla bağlayır. Bəlkə də
bu, sadəcə, güzgü effektidir, çünki insan bənzədiyi
varlığa xas davranış nümayiş etdirməz, əksinə,
göstərdiyi davranışa görə hansısa
varlıqlarla müqayisə olunar.
Digər
tərəfdən, Son adada baş verənlər təkcə
insanların öz aralarında baş tutan qarşıdurmaların
fonunda təbiətin fitrətdən gələn
dürüstlüklə özünü qorumasına, tənzimləməsinə,
təzələməyinə diqqət cəlb etmir, həmçinin
təbiətin insan əməlləri qarşısında
hansı cavabla çıxa, necə qisas ala biləcəyini
sadə və dəqiq dillə ifadə edir. "Son
ada" özümüzü nə qədər
ağıllı, savadlı hesab etsək, dünyaya hakim
olduğumuzu düşünsək də, əslində, təbiətin,
təbii nizamın, təbii qanunauyğunluqların
qarşısında tamamilə köməksiz olduğumuzu
deyir.
"Olan sizə olacaq" - təbiətin cavabı
budur, - "mənsə özümü daha ədalətlə
xilas etməyin yoluna sahibəm".
***
Müəllif
Son adanı həm yaralı, övladları ora-bura səpələnmiş,
bir-iki fədakarın ümidinə qalmış,
qarşısında uzun bir bərpa zamanı dayanmış
halda xilas edir, həm vaxtında və yerində göstərilməyən
cəsarətin sonrakı ağrısını, ancaq bu
gün, ancaq dar dairə, ancaq öz ətrafı, bir az da ancaq
öz kəndi, şəhəri, öz ölkəsi
üçün çalışıb vuruşmağın
doğru olmadığını, bunun nələrə yol
aça biləcəyini və xilasa kifayət etməyəcəyini
göstərir, həm də əsərinə son sətirlərdə
son adanın, son sığınacağın, son ümidin tənəzzülünü
amansız laqeydliklə:
"Sevgili dostum! Bir dəfə Volterin kitabında İstanbuldakı bağbanın dinclik axtarışında olan Kandidə verdiyi: "Bağçanı yetişdir!" öyüdünü misal çəkərək, mənə: "Hekayəni danış!" - demişdin, xatırlayırsanmı? - "Sadəcə hekayəni danış!". Mən də elə etdim, son Adanı itirməyimizin hekayəsini çatdırdım", - deməklə göstərərək son nöqtəni qoyur...
Qoyur, amma deyəsən, ürəyi gəlmir, bir epiloq əlavə edərək özünü ovundurmağa çalışır.
Amma mən onun bu sözlərini dünyaya çağırış kimi görmək istəyirəm:
"Bağçanı yetişdir! Özünü yetişdir! Dünyanı - kainatda sığına biləcəyimiz Son Adanı qoru!".
9 sentyabr 2021
Hədiyyə
Şəfaqət
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.-11 sentyabr.- S.4-5.