"Mənim Azərbaycanın
gələcəyinə ümidlərim
böyükdür"
Hər
il oktyabrın 3-də XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının
klassiki, unudulmaz sənətkarımız, Xalq
yazıçısı, görkəmli nasir və dramaturq
İlyas Əfəndiyevin xatirə günü qeyd olunur. O, Qarabağ uğrunda
mücadilə illərində dünyasını dəyişdi.
Ustad sənətkar mübariz bir fədai kimi əlində
qələm - son günlərinəcən bu müqəddəs
savaşın önündə oldu və ürəyi bu dərdə
dözmədi. "Torpaq bizə əmanətdir,
onu gözümüz kimi qorumalıyıq" deyən sənətkar
öz əsərlərilə canı qədər sevdiyi
xalqını qəhrəmanlığa, vətənpərvərliyə,
vətən və torpaq təəssübü çəkməyə
səsləyib. Bunun
üçündür ki, sənətkarın milyonlarla oxucu,
tamaşaçı və dinləyici auditoriyası var.
İlyas Əfəndiyev doğma xalqına, onun
iztirablarına, sevincinə, arzu və istəklərinə
daima sadiq qaldı. Onun yaratdığı
obrazlar qalereyası canlıdır, təbiidir. Və bu obrazlardakı özünəinam, fədakarlıq,
mərdlik, təəssübkeşlik doğma
xalqımızdan, sənətkarın öz şəxsiyyətindən,
təbiətindən irəli gəlir. 82
illik ömrünün 60 ilindən çoxunu bədii ədəbiyyata
həsr etmiş ünlü sənətkarın dünya
dramaturgiyasını zənginləşdirən həmişəyaşar
əsərləri onu dünya miqyasında tanıtdı.
Əsərləri ingilis, alman, türk, fransız, ərəb,
rus, fars, çex, polyak, slovak, bolqar, macar,
ispan, litva, eston, gürcü və s. xalqların dillərinə
tərcümə olunub. Və bu əsərlər
aktuallığına, bədii-estetik özəlliklərinə
görə maraqla oxunur. Sevindirici haldır
ki, İlyas Əfəndiyevin oxucu auditoriyası öz
çevrəsini mütəmadi olaraq genişləndirməkdədir.
Təbii ki, zaman keçdikcə mütəfəkkir
sənətkarın yaradıcılığına olan maraq və
sevgi daha da artır.
İlyas Əfəndiyevin yazdığı 22 pyesdən
19-u Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində
tamaşaya qoyulub və bu pyeslər çağdaş
teatrın inkişafına güclü təsir göstərdi. Azərbaycan
teatr poetikası bədii-estetik siqlətini geniş anlamda
"İlyas Əfəndiyev teatrı" nda tapdı.
Dramaturqun teatr mədəniyyətimizdəki rolu əsasən
üç istiqamətlə bağlı olmuşdur: yeni
repertuar, yeni rejissor üslubu və yeni aktyor məktəbi.
İlyas Əfəndiyevin pyesləri Moskva, Sankt-Peterburq,
Almatı, Səmərqənd, Aşqabad, Tiflis, Vilnüs,
Mahaçqala, İrkutsk, İstanbul, Ankara və b. şəhərlərdə
tamaşaya qoyulmuş, böyük müvəffəqiyyət
qazanmışdır. Türkiyənin məşhur rejissoru Kənan
İşıq demişdir ki, "Siz bu iki tamaşa ilə
(söhbət "Sevgililərin cəhənnəmdə
vüsalı" və "Bizim qəribə taleyimiz"
tamaşalarından gedir) bütün Avropa ölkələrini
gəzə bilərsiniz. Çünki bu əsərlərdə
qaldırılan problemlər millətindən asılı
olmayaraq bütün insanlara aiddir". Dramaturqun
tarixi dramlarında əsas aparıcı xətt qəhrəmanlıq
motivləridir.
"Həqiqi
sənətkarın taleyi həmişə öz xalqının
böyük taleyi ilə bağlı olmuşdur " - deyən
sənətkarın keçən əsrin 70 - 90-cı illərində
qələmə aldığı "Mahnı dağlarda
qaldı" (1971), "Xurşidbanu Natəvan" (1981), "Şeyx Xiyabani" (1986),
"Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı"
(1989), "Tənha iydə ağacı" (1991), "Dəlilər
və ağıllılar" (1992), "Hökmdar və
qızı" (1994) dramları tarixə yeni təfəkkürlə
yanaşması, yeni münasibəti, xalqımızın
azadlığı və müstəqilliyi uğrunda
apardığı mübarizə ilə bağlıdır. Dramaturqun tarixi dramları özünün bədii-fəlsəfi
fikir dərinliyi, milli problematikanın müasirliyi, yüksək
mənəvi-əxlaqi dəyərlərə malik qəhrəmanları
ilə yaradıcılığında xüsusi yer tutur.
Onun hər yeni pyesi teatr mədəniyyətində
hadisəyə çevrilmişdir. Milli
idrakı, milli düşüncəni, istiqlaliyyət və
azadlıq ideyalarını gücləndirmək
baxımından bu tarixi dramlar xalqın milli azadlıq hərəkatına
güclü təsir göstərirdi. Ümummilli lider
Heydər Əliyev dramaturqun "Hökmdar və
qızı" tamaşasına baxdıqdan sonra onun
dramaturgiyasını təhlil edərək dəyərli
fikirlər söyləmişdir: "İlyas Əfəndiyev
Azərbaycan teatrına çox böyük töhfələr
veribdir, böyük xidmətlər göstəribdir, çox
dəyərli əsərlər yaradıbdır. İlyas
Əfəndiyevin yaradıcılığı başqa cəhətlərlə
yanaşı, bir də ona görə əhəmiyyətlidir
ki, o öz əsərlərində həm Azərbaycan
xalqının tarixinin çox mühüm səhifələrini,
ədəbiyyat, teatr vasitəsilə bugünkü nəsillərə
çatdırıbdır, həm də öz əsərlərində
müasir həyatımızın müsbət və mənfi
cəhətlərini çox gözəl təsvir edibdir. Beləliklə, xalqımızı həm tarixə
hörmət bəsləməyə sövq etmişdir və
bu barədə xidmətlər göstərmişdir, tarixi
bilmək üçün xalqımıza yardım
etmişdir, eyni zamanda yaşadığımız zamanda mənəviyyat,
əxlaq, insanlıq, Vətənə və millətə sədaqət
ruhunu aşılamışdır".
İlyas Əfəndiyevin
yaradıcılığında Qarabağ mövzusu xüsusi
yer tutur.
Yazıçının
Qarabağın həyatından və tarixi keçmişindən
bəhs edən "Geriyə baxma, qoca",
"Üçatılan" romanları, "Hacı Axundun cənnət
bağı necə oldu?", "Çovğunlu bir
qış günündə", "Orfey quyudan
çıxandan sonra nə gördü", "Xan
qızı Gülsənübərlə tarzən
Sadıqcanın nağılı", "Qaçaq
Süleymanın ölümü", "Şuşa
yollarında" və b. povest və xatirə-esseləri bu
mövzuya həsr olunmuşdur. Görkəmli ədəbiyyatşünas-tənqidçi
Yaşar Qarayev yazırdı:
"Qarabağın tarixi barədə klassik sənədlər
- yeddi "Qarabağnamə" var.
Bütünlükdə İlyas Əfəndiyev
yaradıcılığını mən səkkizinci
"Qarabağnamə" hesab edirəm. Qarabağın
taleyi və gələcəyi barədə düşüncə,
nigarançılıq və həsrət bu "Qarabağnamə"dən
həmişə eşidilib".
Unudulmaz ədibin
"adsız, yarımçıq və sonuncu əlyazması"
(Xalq yazıçısı Elçin bu adsız əlyazmasına
şərti bir ad qoyub: "Qarabağnamə"dən son səhifələr")
keçən əsrin iyirminci illərində Qarabağ
elatının həyatından bəhs edir. Yazıçı
təsvir etdiyi tarixi dövrə, xalqın adət-ənənəsinə,
Qarabağ elatının bütün etnoqrafik xüsusiyyətlərinə,
müxtəlif obrazların daxili aləminə dərindən
bələdliyindəndir ki, bu əsərlər birnəfəsə
oxunur və yadda qalır. Tarixi keçmişimizə
müasirlik mövqeyindən yanaşan sənətkar
yazırdı: "Uzaq və yaxın dünənimizə,
milli-mənəvi mənliyimizə mən heç vaxt direktivlərin,
proqramların, ayrı-ayrı dövlət rəhbərlərinin
iradəsinin və istəyinin tələbi ilə
yanaşmamışam. Keçmiş mənim
üçün bəyilə, xanıyla-fəhləsiylə,
qaçaq-qulduruyla birlikdə keçmişdir. Başqa sözlə desək, ulularımızın,
babalarımızın namusla yaşadıqları
ömürdür". Sözügedən
əsərlərin məzmun-mündəricəsi ilə ilgili
ədəbiyyatşünas və sənətşünaslar tədqiqat
əsərlərində və çoxsaylı məqalələrində
əhatəli bəhs ediblər. Bu barədə Xalq
yazıçısı Elçin yazır: "İlyas
Əfəndiyev ən dəruni hisslər ilə Azərbaycana,
Azərbaycanın içində Qarabağa, Qarabağın
içində isə Füzuliyə, öz nəsil-nəcabətinə
bağlı bir adam idi". Xalqımızın
milli xüsusiyyətlərini dərindən öyrənməyə,
dərindən duymağa çağırırdı ustad sənətkar.
Hər bir insanda yüksək şüurun, Vətən
sevgisinin, torpağa məhəbbətin və ali
mənəviyyatın olmasını arzu edirdi. Nəzəri-estetik
məqalələrində də yazıçı milli-mənəvi
dəyərlərimizi, adət və ənənələrimizi,
xalqımızın folklor ədəbiyyatını dərindən
öyrənməyi təbliğ edirdi. O, milli-mənəvi
dəyərlərimiz haqqında düşünərkən,
babalarımızın müqəddəs saydıqları namus
ənənələrinin yanından sükutla keçə
bilmir: "Bizim milli namusumuz hər dövrdə, hər bir
çətinlikdə xalqımızın mənəvi
dayağı olub. Milli namus yalnız ər-arvad
məsələlərinə aid olmayıb. Atalarımız milli namus dedikdə, vətən,
millət namusu, qonum-qonşu təəssübü,
böyük-kiçiyə hörmət və izzət
haqqında düşünüblər". Bu əsərlərdə doğma
Qarabağımızın füsunkar təbiəti, əsrarəngiz
gözəllikləri şairanə bir dillə tərənnüm
edilir. Bu əsərlər Qarabağa, onun tarixinə və
təbiətinə heyran olan ünlü sənətkarımızın
dəruni hiss və duyğularının bədii təcəssümüdür.
Bu əsərlərdə Qarabağ
torpağının ətri, uca dağlarının təmiz
havası və çiçəklərinin rayihəsi duyulur.
Xəyallarımızda, yaddaşlarımızda
canlanır sanki bu yerlər. Təfsilata varmadan bəzi
nümunələrə nəzər salaq: "Yay zamanı
aran Qarabağın - Yevlaxın, Bərdənin, Tərtərin,
Ağdamın, Ağcabədinin, Füzulinin, Cəbrayılın,
Beyləqanın camaatı Şuşaya yaylağa gedərdilər.
Bu əhalinin Şuşada iki məşhur gəzmək
yeri var idi. Biri cənub
hündürlüyündəki məşhur Cıdır
düzü, digəri Ağdama gedən yolun üstündəki
Ərimgəldi idi. Axşamçağı
camaatın yarsı Cıdır düzünə, yarsı da
Ərimgəldiyə gəzintiyə çıxardı.
Arvadlar Şuşadan Ağdama gedən yola
baxıb, arandan gələcək ərlərinin yolunu gözləyirdilər".
("Hacı Axund molla Şükürün cənnət
bağı necə oldu?" xatirə-hekayəsindən).
Dahi bəstəkarımız
Üzeyir Hacıbəyliyə həsr etdiyi məqaləsində
oxuyuruq: "Mən bu musiqiyə qulaq asanda Qarabağın
meşəli, uçurumlu dağlarını, yüz illərdən
bəri İsa bulağında, Turşsuda, Səkili bulaqda
qurulmuş toylu-büsatlı məclisləri, bu məclislərdə
oxunan muğamları, təsnifləri xatırlayıram. Şuşanın Cıdır düzündə
cıdıra çıxarılan incə ayaqlı, nəcib
duruşlu, qaragöz Qarabağ atlarını,
nişanlısının şəninə nişan atan,
gülləsi yayınmayan igidləri xatırlayıram".
("Parlaq ulduz" məqaləsindən).
"Xalq ruhu, xalq koloriti həqiqi sənətin, novatorluğun
canıdır, orijnallığın əsas əlamətidir,
mayasıdır" - deyən sənətkar Firidun
Şuşalıya açıq məktubunda yenə xatirələrini
vərəqləyir: "Mən o kitabı (Firidun
Şuşalının "Azərbaycan musiqiçiləri"
kitabı) nəzərdən keçirdikcə, uzaq
keçmişdən mənə baxan o böyük sənətkarların
portretlərini gördükcə, qəhrəman Pənah
xanın hər tərəfi sıldırım qaya olan o
sevimli dağın zirvəsində tikdirdiyi əfsanəvi
Şuşa qalasını xatırlayıram. Qarabağın
kənd camaatı ona sadəcə olaraq "qala", orada
yaşayanlara isə "qalalı" deyərdilər".
("Karvan gedir (Firidun Şuşalıya
açıq məktub"). Nümunə gətirdiyim
aşağıdakı cümlələrdə isə məşhur
Qarabağ xanəndələrimizin həzin və məlahətli
səsləri duyulur: "İslamın "Segah"ı,
Cabbar Qaryağdıoğlunun "Qatar"ı, Seyid
Şuşinskinin səsi bu gün də bir əfsanə kimi
yad edilir. Qarabağda deyərdilər ki,
"Dünyaya iki oxuyan gəlib, biri Həzrəti Davud, digəri
Seyiddir". (Əfsanəyə görə,
Davud peyğəmbərin səsinə çatan səs
yoxmuş dünyada). Xanın səsində
Azərbaycan xalqının, Azərbaycan təbiətinin ruhu,
koloriti duyulur. Hər dəfə ona qulaq
asanda mənə elə gəlir ki, Xan da, mən də
Şuşanın sərin, dumanlı dağlarından, İsa
bulağından, Qırxqız yaylağından, zarafatcıl,
şən təbiətə malik adamlarından dünən
ayrılıb gəlmişik". ("Xanəndəlik,
müğənnilik sənəti haqqında" məqaləsindən).
Və yarımçıq, sonuncu əlyazması -
"Qarabağnamə"dən səhifələr"də
ixtiyar sənətkarın uşaqlıq illərində
müşahidə etdiyi, yaddaşında daim
yaşatdığı Qarabağ ətirli son cümlələr:
"Mən on bir-on iki yaşlarında olduğum zaman çox
isti keçən bir yay fəsli atam bizim ailəmizi
Yağlıvənd obasından Rzaqulu adlı bir dostunun Kirs
yaylağında olan ailəsinə qonaq göndərmişdi. Kirs - ziyarət
yaylağı Sarı qayalı, qalın meşəli
dağlar arasında saysız-hesabsız soyuq bulaqları olan,
zirvələrində on illərlə qar yatıb qalan,
dünyanın ən gözəl çiçəkləri
bitən Qarabağ yaylaqlarındandır. Qarabağ
tərəkəmələrinin bir hissəsi mayın onunda-on
beşində ora köçərdilər" və s.
İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı
üçün səciyyəvi olan əsas cəhətlərdən
biri onun cazibəli, təbii və canlı bir dildə
yazmasıdır. Azərbaycan dilinin zəngin söz xəzinəsinə,
çoxçeşidli çalarına, bu dilin şəhdi-şəkərinə
dərindən bələdliyindən və
vurğunluğundandır ki, yazıçının əsərləri
bədii dilinin poetikliyi ilə seçilir". Hər
bir xalqın ancaq özünəməxsus milli ruhu, milli
koloriti var" - deyən sənətkarın fikrincə:
"Yazıçı üçün dil onun ürəyinin
tərcümanıdır. Ədəbiyyata gətirilən
sözü yazıçı elə işlətməlidir ki,
o, hamı üçün anlaşıqlı olsun. Xalqın ruhu ilə, canlı danışıq dili
ilə mayalanmış əsərlər həmişə
ümumxalq məhəbbəti qazanır".
Fikrimizcə, ədibin bədii əsərlərindəki
axıcılıq, rəvan təhkiyə, yüksək
şeiriyyət və poetik deyim öncə müdrik sənətkarın
milli folklora və xalq dilinə dərindən
bağlılığı ilə ilgilidir. Xalq şairi Bəxtiyar
Vahabzadənin də fikirləri burada yerinə
düşür: "Qarabağ torpağından boy atan əziz
qardaşım, Sizin, demək olar ki, bütün əsərlərinizə
Qarabağın ab-havası, ruhu, özünəməxsus təbiəti,
bir sözlə, bütün gözəllikləri hopub. Sizin əsərlərinizdə Daşaltı
çayının şırıltısı,
Xarıbülbülün əfsanəvi gözəlliyi,
İsa bulağının zümzüməsi, Qarabağ
bülbüllərinin cəh-cəhi yaşayır. Bunu yalnız yazıçı müşahidəsinin
nəticəsi kimi izah etmək düz olmazdı. Bu, doğulduğunuz torpağa, onun can dərmanı
olan ab-havasına, mənəvi dünyasına, bütün
gözəlliklərinə sonsuz vurğunluğun nəticəsidir.
Sizi yazıçı edib əlinizə qələm verən
də bu torpaq, bu torpağın mənəvi
dünyasıdır. Sizin əqidəniz də məhz elə
bu torpaqdan pöhrələnib. Sizi durduğunuz indiki mərtəbəyə
qaldıran o böyük əqidənizə və bu əqidədən
od alan yanar ürəyinizə minnətdar
olmalıyıq". Çoxşaxəli
yaradıcılığında milli özünüdərklə
ümumbəşəri dəyərlər arasında bir
körpü yaradan dünya şöhrətli dramaturqun
bütün zamanlarda oxunan bədii irsi bu gün də
çoxmilyonlu oxucular tərəfindən sevilə-sevilə
oxunur. Yarım əsrdən artıq bir
dövrdə milli teatrımızı öz çiyinlərində
saxlamış İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası
çağımızda öz aktuallığını, təravətini
və müasirliyini qoruyub saxlayır. İlyas
Əfəndiyevin ən böyük arzusu Azərbaycanın
müstəqilliyi idi. O, yaradıcılığında
azadlığımızı, milli suverenliyimizi və
istiqlalımızı həmişə tərənnüm
edirdi. Müdrik sənətkar
sağlığında bu arzusuna çatdı. Ancaq Qarabağın erməni faşistləri tərəfindən
işğalı böyük dərd oldu və özü ilə
birlikdə Qarabağ nisgili apardı. Xalq
yazıçısı Elçin yazır: "İlyas
Əfəndiyevin həyatında ağrılı-acılı
hadisələr az olmayıb, fərəhli, sevincli hadisələr
də. Onun həyatındakı ən sevincli, fərəhli
hadisələrdən biri, birincisi - Azərbaycanın müstəqilliyi
idi və mən çox şükürlər edirəm ki,
tale bu müstəqilliyi görməyi ona qismət etdi. Onun həyatındakı ən
ağrılı-acılı hadisələrdən biri isə
Qarabağın istilası və dağıdılması oldu
və mənim üçün gün işığı
kimi aydın bir həqiqətdir ki, Qarabağ
sarsıntısı olmasaydı, İlyas Əfəndiyev daha
artıq yaşayardı". "Mənim də ana vətənim
bu gün düşmən əlindədir" - deyən sənətkar
doğulduğu Füzuli rayonunun işğalı barədə
ürək ağrısı ilə yazırdı:
"Füzuli şəhəri, Füzuli rayonu bir tərəfdən
sovet imperiyasının zülmünə, repressiyasına məruz
qaldı, digər tərəfdən də erməni
işğalçılarının. Deməli,
Füzuli şəhəri iki dəfə qarət edildi. Bunun necə böyük dərd olduğunu demək
çətindir".
Şairlərimiz
də sənətkarın torpaq həsrətinə və
nisgilinə öz şeirlərilə dərd ortağı
oldular:
Qara bəxtilə
Qarabağ
Sinəsinə çəkmişdi dağ.
Dağ
boyda əzaba döndü
Ürəyində doğma torpaq.
Fikrət
Sadıq
Qarabağ
yanğısı,
Yurd
harayı
Bağrını dağlayan damğa, hay oldu.
Cismin də kiçilib, çökmüşdü
sanki.
Şpartı
bozqırı, Haramı düzü,
Ərgünəş,
Ziyarat, Kirs dağlarının
Əzəmətli
övladı, cəngavər oğlu
Od
qarsmış, sazaq vurmuş
Sünbültək kiçilib,
bükülmüşdü sanki.
Çingiz Əlioğlu
Şəfəqin,
nurundur - uca dağa bax,
Qəlbinin ağrısı doğma Qarabağ.
Köksündə
açılan yaralara bax,
Sağalan deyildi, İlyas müəllim.
Ramiz
Heydər
Sevimli
Xalq yazıçımız İlyas Əfəndiyevin
dünyasını dəyişdiyi gündən iyirmi beş il keçmiş olur. Lakin ötən bu
müddət ərzində milyonlarla oxucu və
tamaşaçı mənən onun yoxluğunu hiss etməmişdir.
Akademik Milli Dram Teatrı hər il teatr
mövsümünü dramaturqun "Hökmdar və
qızı" pyesinin tamaşası ilə
açmışdır.
Qəlbində Qarabağ nisgili, Qarabağ
düyünü ilə dünyadan köç edən bənzərsiz
sənətkarımızın bu anım günündə
nigaran ruhu şaddır. 44 günlük Vətən müharibəsi Prezident, Ali
Baş Komandan İlham Əliyevin dəmir iradəsi, dəmir
yumruğu, müzəffər ordumuzun şücaəti, igid və
yenilməz şəhidlərimizin və qazilərimizin fədakarlığı
sayəsində həm Şuşa, həm də
Qarabağın digər bölgələri - Ağdam,
Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl,
Laçın, Kəlbəcər erməni
işğalçılarından azad edildi. Mərhum sənətkarımızın
əsərlərində ilhamla vəsf etdiyi, ürəkdən
sevdiyi Qarabağın cənnət guşəsi, mədəniyyətimizin
paytaxtı Şuşa azaddır.
Qarabağ Azərbaycandır! Ümid edirik ki,
işğaldan azad olunmuş rayon və kəndlərimizdə,
eləcə də Füzuli şəhərində bərpa-quruculuq
işləri başa çatacaq, Qarabağımız cənnətə
çevriləcək. Mərhum sənətkarımızın
erməni vandalları tərəfindən Füzulidə yerlə-yeksan
edilmiş, boya-başa çatdığı, viran edilmiş
ata yurdunda ev-muzeyi yaradılacaq, dərs dediyi orta məktəbə
və Füzuli Dövlət Dram Teatrna adı veriləcək.
Unudulmaz sənətkarımız
sağlığında çox mükafatlar aldı. Ancaq onun ən
böyük mükafatı canından artıq sevdiyi doğma
xalqının sevgisi oldu. "Xalq onun qəlbinin,
iztirablarının, böyük arzularının tərcümanı
olan sənətkarı sevir və heç bir zaman unutmur",
ustad sənətkardan gətirdiyim bu fikir onun özünün
müdrik şəxsiyyətini və həmişəyaşar
bədii irsini də səciyyələndirir. Bənzərsiz yazıçı taleyi
yaşamış ölməz sənətkar bu gün cismən
aramızda olmasa da, onun bədii əsərləri
oxucularının və tamaşaçılarının qəlbində
yaşayır. İlyas Əfəndiyev
şəxsiyyəti və həmişəyaşar əsərləri
bütün zamanlarda həmişə bizimlədir.
"Biz xalqımızın tarixinə hələ çox
borcluyuq" - deyən müdrik sənətkar Azərbaycanın
gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirdi:
"Mənim Azərbaycanın gələcəyinə
ümidlərim böyükdür. Azərbaycan
xalqının vətəninə, torpağına
bağlılığı, sevgisi əbədidir".
Vəfa Xanoğlan
Sənətşünaslıq elmlər
doktoru
Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 25
sentyabr.- S.10-11.