Sabir Rüstəmxanlının romanlarında ictimai-siyasi Söz

Birinci yazı

Sabir Rüstəmxanlının yaradıcılığında bədii nəsr mühüm yer tutur; məxsusən romançılığı Sabir Rüstəmxanlını zəmanəmizin söz deyən, ideya-fikir sahibi, görkəmli yazıçıları sırasına çıxarmışdır. Yaradıcılığının son mərhələsinə xas roman ardıcıllığı olmasaydı, bəlkə də hekayəçiliyini xalq şairinin zaman-zaman prozaik ovqatına, arabir nəsrə də biganə qalmayan sənətkar şakərinə yozmaq olardı. Tədqiqat göstərir ki, Sabir Rüstəmxanlının romançılığı heç də təsadüfi səciyyə daşımır; çox təbii şəkildə, yaradıcılıq intibalarından, qələm zərurətindən doğulur. "Həqiqətin böyüyü"nü demək üçün şair və publisist qələmi azlıq edəndə, yaradıcılığının janr təkamülü Sabir Rüstəmxanlını həm də roman yazmağa sövq etmişdir.

Sabir Rüstəmxanlının roman yaradıcılığında romançı üçün vacib iki şərtin hər ikisini yerində görürük. Birisi - ideya, yazıçının Söz demək məqamıdır; Sabir Rüstəmxanlının romanlarından hər biri zamanında, toxunduğu ideya-mövzuya zərurətin ifadəsi kimi yaranmış, zamanın mətləblərini irəli sürmüş, təcəssüm etdirmişdir. İkincisi - yazıçının janrın fəlsəfəsinə yaxşı bələd olması, roman xronotopunu sənətkarlıqla fəhm etməsidir.

Bir qayda olaraq, Sabir Rüstəmxanlı kəskin ideyalı romanlar yazır. Geniş auditoriyaları hədəf götürən, kütləvi oxucuya köklənən yazıçı, amma ucuz populizmdən də uzaqdır. Əksinə, axına qarşı gedib oxucunun diqqətini ağrıyan mövzulara cəlb etməyi, onu ardınca aparmağı borc bilir.

2000-ci illərin əvvəllərində 1990-cı illərin "inqilabi epoxası"nın başa çatdığı dönəmdə Sabir Rüstəmxanlı "Xətai yurdu"nu yazdı; 1980-ci illər, sovet quruluşunun çöküşü, "meydan hərəkatı"nın başlanması və milli müstəqillik uğrunda savaşa çevrilməsi tarixini yaddaşlara köçürmək qayğısına qaldı. Ümumən, 1980-cilərin sonu - 1990-cı illərdə böyük türkçülük ideyaları cəmiyyətdə görünməmiş dərəcədə populyarlaşmış, Əlibəy Hüseynzadənin "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir" əsərinin ortaya çıxmasından bəri cəmiyyətdə türkün tarixi-ruhu-missiyası məsələlərinə bu qədər maraq heç olmamışdı. Amma üstündən on-on beş il keçməmiş, sanki bu tarixi dalğa bilmərrə unuduldu. Məhz bu zaman S.Rüstəmxanlı "Göy tanrı" romanını (2005) yazaraq, diqqəti türkün, türklüyün tarixinə, təşəkkül dövrünə yönəltdi. Roman bugün də türkün əski əşirət çağlarından bəhs açan təkrarsız örnək olaraq qalmaqdadır.

Belə ki, cəmiyyətdə sanki yenidən ruspərəstlik meylləri baş qaldıranda Sabir Rüstəmxanlı yaddaşları tərpədərək Cavad xan haqqında "Ölüm zirvəsi" (2007) romanı ilə qənşər gəldi, tarixə biganə-kor yanaşmağa qarşı çıxdı. "Difai fədailəri"ni (2010) yazaraq qondarma "erməni məsələsi"nin dibinə endi, bu işdə "rus məxrəci"nin kökünü qazıyıb üzə çıxardı. Əhməd Ağaoğlu ("Difai fədailəri") və Məhəmməd Hadinin ("Şair və şər", 2015) nümunəsində ümumən ziyalılığın milli hərəkatda rolu və iştirakının mənşəyinə işıq saldı.

"Sunami" (2011), "Akademikin son əsəri" (2017) kimi romanlarında isə yazıçı yenidən müasirliyə dönərək günün ağrılı müşküllərinə baş vurur, qlobal dünyada milli cəmiyyətin üzləşdiyi real problemlərin səbəb və nəticələrinə aydınlıq gətirməyə çalışır.

İkinci vacib şərt - yazıçının janrı daxilən duyması, romanın ölçü və təyinatına dürüst köklənməsindədir. "Avtobioqrafik roman" ("Xətai yurdu"), "tarixi-mifoloji" ("Göy tanrı"), "tarixi-siyasi roman" ("Ölüm zirvəsi"), "bəlgəsəl (sənədli) roman" ("Difai fədailəri"), "bioqrafik roman" ("Şair və şər"), "müasir roman" ("Sunami", "Akademikin son əsəri"), "balaca roman" ("Uşaqlığa atılan güllə", "Astar") - bir romançı kimi Sabir Rüstəmxanlı onu məşğul edən ideya və həyat materialını bu və ya digər roman növü - janr ülgüsündə uğurla gerçəkləşdirə, təcəssüm etdirə bilir. Janrın xronotopuna yiyələnməsi yazıçının romanlarına mükəmməllik verir.

Bir zamanlar Xalq şairi Səməd Vurğun sosialist gerçəkləri içərisində itib-batmamağımızdan ötəri poeziyadan (şeir və poemalardan) ibarət bir Azərbaycan silsiləsi yaratmağa cəhd etmişdi. Yeni dövrün Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının da sanki öz zəmanəsinin "Azərbaycannamə"sini yaratmağa girişdiyini görürük. Akademik İsa Həbibbəyli yazır: "Sabir Rüstəmxanlının nəsr yaradıcılığı millətinin şəninə yazılmış, müstəqil Azərbaycanın taleyindən bəhs edən əsl bir tarixnamədir. Bu yolun başlanğıcında əfsanəvi Oğuz xan durursa, davamında Şah İsmayıl Xətai, Cavad xan, Əhməd Ağaoğlu, Məhəmməd Hadi, o cümlədən Sabir Rüstəmxanlı kimi Azərbaycan oğulları gəlir... Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının yaradıcılığı Azərbaycanın müstəqilliyinin sənət aktıdır. O, yeni dövrün ən mükəmməl Azərbaycannaməsini yaratmışdır" (Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə, I c., Bakı, Elm və təhsil, 2016, s. 234-235)

Sabir Rüstəmxanlı romanlarında Azərbaycan varlığının elə dövrlərini predmet seçir ki, millətin həyatında dönüş nöqtələrini aktualizə edir, dayanışma çağlarına işıq salmaqla gələcək inkişaf yollarına da rəvac verir. Mifoloji, tarixi, ya müasir qatlar yazıçının romanlarında eyni çəkidə, kəsərlidir, lakin əsas deyildir. Çünki Sabir Rüstəmxanlının romanlarında Söz, deyim, diskurs, bədii həqiqətin mənbəyi və mündəricəsi, bir qayda olaraq, "ictimai-siyasi"dir. Bəlkə buna görədir, yazıçı tarixi romanlarını da, - əlbəttə, "tarix"ə xələl gətirməmək şərtilə, - müasirlik kimi yazır; hər yerdə və həmişə milli varlığın, türklüyün, Azərbaycan mənasının bəlirlərini axtarır və əks etdirir.

"Göy tanrı" romanına "Müəllifdən" adlı sonsözündə Sabir Rüstəmxanlı özü yaradıcılığının bu keyfiyyətini belə konstatasiya edir: "Ömür kitabı"nı Vətən haqqında nəğmə adlandırmışdım. Düzünə qalsa, mənim bütün yazılarım Vətən haqqındadır. Ancaq hamısı nəğmə deyil. Bəzisi alqışdır, bəzisi agıdır, bəzisi də göz yaşı, hıçqırıq... Bu kitab da şeir kimi, gözlənilmədən yaranmışdı. Həmin duyğu gündəliyimdəki bir qeyddə əksini tapıb: "Bu gün 2003-cü ilin iyun ayının 10-da, soyuq keçən bahardan sonra hələ də özünə gəlməmiş buludlu, rüzgarlı, ürəksıxan, yalnız axşama doğru günəşin çıxmasıyla mövsümü yada salan bir yay günündə, yenə də Zuğulbada, yetərincə qızmamış, adamı isitməkdən çox üşüdən, hələ ki, heç kimin ayağı dəyməmiş qumların üstündə tək-tənha uzanıb, Kaspidən - Xəzərə yetmiş iki adı olan böyük türk dənizinin min illər boyu eyni ahənglə davam edən nəğməsini dinləyə-dinləyə üzümü göyə - Tanrıya çevirəndə birdən-birə ürəyimdə bu dənizin dalğalarına bənzər bir dalğanın baş qaldırdığını duydum. Elə həmin an göylərdən tuşlanan bir işığın, bir günəş şüasının içimdəki bir bəndi qırdığını, bir selin yolunun açıldığını, nəyinsə doğulduğunu, daha doğrusu, fikrimdə yeni bir yolun başlandığını və bütün ruhumu yerindən oynatdığını duydum..." (Sabir Rüstəmxanlı, Göy tanrı. Bakı, Qanun, 2005. - Romandan bütün sitatlar bu nəşrdəndir)

"Göy tanrı"da Sabir Rüstəmxanlının niyyəti son dərəcə müasirdir: Azərbaycan coğrafiyası ilə birbaşa bağlı bildiyi, əfsanəvi Oğuz xanın və oğuzların miladdan öncəki tarixini bədii əsasda bərpa etmək, çağdaş oxucuların diqqətinə çatdırmaq: "Bu kitab elm aləminə yaxşı tanış olan mifik Oğuznamə motivləri əsasında, lakin bədii əsərə xas şərtiliklərlə yazılıb. Bununla belə, burda uydurma yoxdur. Oğuzların köçləri də, Azərbaycanın və bütün ətraf bölgənin ən ilkin çağlardan türk yurdu olması da, mağaralarda qorunan çox-çox qədim yazılar da, o yazıların unudulmuş dili də. Türklərin göyə bağlılığı və ya göydən gəlmələri də, təkallahlıq inancının dünyaya ilk dəfə onlar tərəfindən gətirilməsi də".

"Göy tanrı" romanını Sabir Rüstəmxanlı, "Dədə Qorqud" dastanlarında olduğu kimi, "boy"larla qələmə almışdır: Birinci boy, İkinci boy... Yalnız format deyil, romanın təhkiyə tərzi, intonasiyasında, hətta bəzi motivlərin imitasiyasında da Dədə Qorqud nəfəsi, baxış və görüşləri duyulur. Bu yöndən yazıçının Oğuz dünyasına həsr olunmuş digər müasir romanlar - Anarın "Dədə Qorqud" kino-dastanı (1975), Kamal Abdullanın "Yarımçıq əlyazma"sının (2004) yolunu davam etdirdiyini görürük. Hərçənd "Göy tanrı" "Yarımçıq əlyazma" ilə, demək olar ki, eyni vaxtda yaranmış, həm də oğuz tarixinin daha qədim - mifoloji çağlarına üz tutmuşdur.

"Birinci boy"da roman çağdaş oxucunu oğuzların həyatı, yaşayışı, ritualları, mənəviyyatı, əxlaqı, dost və düşmənləri, tarixi məskəni və coğrafiyası, törənləri və törəsi, dövlətçiliyi və dövləti əsasları, dünyagörüş və bilikləri, inam və inancları ilə dinamik bir süjet ətrafında - Qara xan və oğlu Oğuzun ata-oğul, xaqan və varis, ənənə və bugün, gələnəkçi və gələcəkli münasibətləri üzərində tanış edir. Xaqan Qara xan oğuzların növbəti qurultayında Oğuz xanı varis elan edir, Ərkon mağarasında saxlanan, dünyanı idarə etmək, ona sahib olmaq gücü - Yağmur daşı ilə, bütlər-allahlarla tanış edir, üç qardaşından Güz xanın qızı Banu ilə evləndirir və qövmünün sabahına arxayın olmaq istəyir. Amma bütün bu addımları şərəflə qəbul edən Oğuzun daxili dünyasına artıq başqa bir güc hakim kəsilmişdir. Bu, tanrıçılıqdır; yuxusunda ona əyan olmuş, ruhunu-düşüncəsini sarmış, Ərkonda gözünə görünmüşdür: "Göy tanrımız var, mən də onun elçisi, yalavacıyam". Ustadı Uslu Xocanın tabusu, çəkindirməsinə baxmayaraq, təkallahlıq inancında əmin və israrlıdır: "Atalarımıza qalsa "doxsan doqquz bayım-bayatım var, deyəcək. Bütün törənmişlər yaradana bağlıdır. Yaradılanla, öldürüləndən Tanrı olmaz. Yonulma ağaclara inananlar yaradıcını qavrayamazlar. Ulu tanrı ilki, sonu olmayan, yaradan, ancaq yaradılmayan, bu gün var olanı sabah yox edən, ancaq özü yox olmayan, yaşam verən, yaşadandır..."

Yeni inancına Oğuz ailədən başlayır; halalı Banu tenqrilərindən dönməyib yeni inancı qəbul etmək istəməyəndə ondan üz döndərir. İkinci əmisi Kür xanın qızı Tərçiçəklə izdivac da eyni sonluqla bitir. Bir daha evlənməməyə qərar versə də, üçüncü əmisi Or xanın qızı Aytacın ağlı, gözəlliyi, sədaqəti onu döndərir; inancını ilk qəbul edən də evləndiyi Aytac olur. Ailədən, yaxınlarından, əmilərindən, atasından başlanan İnanc savaşı Oğuzu xalqı, milləti, millətin gələcəyi yolunda mübarizəyə çəkir: "Beləcə, gecə-gündüz dincəlmədən İnci çayınadək gəldilər. Oğuz tək babasını yenməklə, əmilərini diz çökdürməklə işin bitməyəcəyini anlayırdı. Yəni savaşda birinin ölüb, birinin öldürməsiylə iş bitməyəcəkdi. Bu, o qədər də çətin deyildi. Oğuza görə incikliyin kökündə Tanrı inancı dayanırsa, düyünü də o özü çözməlidir. Di gəl, bu iş saraydan yox, elin-günün içindən başlanmalıdır..."

Tanrı, doğrudan da, "çözür" və Oğuz xan döyüşlərdə qalib gəlir. Ata qatili olmaqdan yayınmağı bacaran Oğuz atasını gələnəklərə uyğun təntənə ilə dəfn edir; və öz inancını dövlət səviyyəsinə qaldırır. Həm də tarixi yaddaşa, ənənələrə arxa çevirmədən. Əksinə, Ərkonda qorunub-saxlanan əvəzsiz dəyərlərə sahib çıxmaqla, gələnəklərə söykənməkliklə. Çin tərəfindən oğurlanmış Yağmur daşı - Tanrı daşının geri qaytarılması ilə: "Bu boyda kişilərdən tək Oğuz bu daşın, eldə deyilən kimi, Cadu daşı yox, Ulu Tanrının yerə endirdiyi müqəddəs ildırım daşı, göy daşı olduğunu bilirdi"; "Yağmur daşının üstünə vurulan Tanrı damğası"nı, Ulu Xan Ata bitikçinin kitabını qəbul etməklə: "Görünür bunlar palçıq, dəri, ağac tenqriciklərə tapınanlar üçün deyilmiş. Bunlar hamısı Göy Tanrıya bağlıdır və gizlinləri də Qam Ata öz istəyiylə yox, Ulu Tanrının iradəsiylə açır".

Ərkonun qoruyucusu Qam Ata Oğuz hələ xaqan olmazdan onu "Tanrı elçisi" kimi tanıyır: "Sən göylərin savçısısan, seçilmişsən. Bunu dan üzü uyğumda gördüm. İnci suyunun yaxınında iki ağac dikilmişdi. Biri fıstıq, bir şam. Ancaq fıstıq da şam təkin güzdə də solmamışdı, yaşıldı. Ağaclar arasında kiçik təpəcik vardı. Baxanda ona göydən bir işıq vurdu. Təpəcik gözümün önündə ulaldı, yarıldı, üstünə bir ag alaçığ çıxdı. Alaçıqda əlində Yağmur daşı sən oturmuşdun, bütün ulus da önündəydi..." Xaqan olandan sonra isə Qam Ata Oğuza türkün tarixi ilə bağlı sənədlər, "dəri bəlgələr"lə birgə xeyir-duasını verir: "Qam Ata sandıqları arayıb başqa bir dəri bükülünü çıxarıb Oğuz xana uzatdı və dedi: -Mən bu bəlgənin ikinci üzünü verirəm sənə. Gedəcəyin yollar və yerlər burda çizilmiş. Bizim olan bütün yurdları, torpaqları burda tapacaqsan. Ulu tanrı sənə bu yurdları birləşdirmək və oralarda yaşayanları yer didişmələrindən qorumaq tapşırığı verib. Sən onların başını dikəldəcək, üzünü Göy Tanrıya çevirəcəksən!".

Göründüyü kimi, yazıçı romanda xalqın "ictimai-siyasi varlığı", özünütəsdiqini ailə-qövm-ritual təfəkküründən irəli bilir, amma kökdən qopmamaq, üzərində yüksəlmək şərtilə. Sabir Rüstəmxanlıya görə bugün də belədir, belə olmalıdır. Göy Tanrını - tanrıçılıq dinini türkə gətirmiş Oğuz xanın təsvirində, dolayısı ilə bəşəriyyətə yeni din - İslamı xəbər vermiş Məhəmməd Peyğəmbərlə analoqu da görmək olur. Yazıçıya görə, bu, məntiqidir; türklük islamdan daha öncədir və təktanrıçılıq inancının daha əvvəl məhz türklərdə olması barədə araşdırmalar var. Belə ki, Sabir Rüstəmxanlı romanda Oğuz ətrafındakı əfsanə torunu dağıtmaq, mövcud "əfsanələri" tarixləşdirmək istəyir: "Mənim yazıçı araşdırmalarımın sonucu nədir? Birincisi, Oğuz xan tarixi şəxsiyyətdir. İkincisi, böyük bir imperiya qurub və Çindən Misirə bir çox xalqları, qəbilələri ram edib "Oğuznamə"lərdə deyilən kimi "boyun əydirib, özünə bağlayıb". Oğuzun nə zaman yaşaması bəlli deyil. Miladdan 4-5 min il öncə yaşadığını deyənlər də var, 2 min il öncə yaşadığını deyənlər də... Bu tarixlər göydəndüşmə deyil. Birinci tarix şumerlərin (subər ya kəngərlərin) Mesopatomiyaya yerləşməsiylə üst-üstə düşür. İkinci tarix qutilərin bölgədəki yüksəlişi və Qoşaçay arasındakı yüzillik hakimiyyəti ilə bağlıdır. Ata-oğul münaqişəsini əsas götürüb Oğuzu Hun imperatoru Mete ilə eyniləşdirmək cəhdləri də olub. Oğuzun miladdan öncə yeddinci yüzilə bağlanması isə sak-skif birliklərinin axını və Azərbaycanda İşquz dövlətinin yaranmasıyla uyğun gəlir. Oğuzun mifik başlanğıc, Göy Tanrı inancını yayan peyğəmbər olduğunu nəzərə alanda şübhəsiz daha qədimlərdə yaşadığı nəticəsinə gəlirik..." (Sabir Rüstəmxanlı, Göy tanrı. Bakı, Qanun, 2005; s. 412)

Birinci boyun sonunda "Əski tarixin sonu" çatır və İkinci boyda Oğuzun günbatana doğru (həm də yazıçının xatırlatdığı tarixi əyyamların hər birindən motivlənərək) "Böyük köç"ü başlayır. "Biz yurdlarımızı atıb getmirik! Yeri bütövləşdirib, ulusumuzu onun bəyi qılmağa gedirik! Günçıxanın yaxa daşları ucaldılmışdır. Dönüşdə o daşları Kadırğan dağlarının o üzünə, Böyük dənizə daşıyacağıq. Günbatanda hamını el edib, qüdrətimizi artırıb dönəcəyik!" Niyyət ali olsa da, geriyə dönüşü əngəlləyən "sirr" də romanda əksini tapmışdır: "Tanqut ordusu darmadağın edilmiş, uyğurların uzun sürəcək dincliyi qurulmuşdu. Ancaq elə bir iş də baş vermişdi ki, savaşda yenilsələr, ondan yaxşı olardı. Yağı Ərkonun yolunu bulub, sızraya girmiş və mağaraları yağmalayıb, dağıdıb, bitikləri alıb getmişdilər"

Romanda əski Oğuz tarixini Ərkon dəyərləri, bitikləri, kuralları təmsil edir; Oğuz xan bu dəyərləri Göy tanrı - tanrıçılıq mərtəbəsinə qaldırır, "Oğuz xan törəsi"ni yaradır. Bütöv bir dəyərlər sistemi, andlar, alqışlar, nizam və qaydalardan ibarət konstitusiya ilə ("Oğuz xan törəsi") dövlətçiliyin əsasını qoyur. Artıq Ərkon yağmalandığından, indi türkün ana kitabı Oğuz xanın qurduğu dövlət və cəmiyyət normaları, dəyərlərinin özündə ehtiva olunur. Oğuz xan Ərkondan aldığı həmin gücü Günbatana daşıyır, böyük Oğuz imperiyasını qurur.

Əslində, romanda Oğuzun günbatana doğru yürüşlərinin özü də "geri dönüş" kimi təfsir olunur. Müəllif türklərin Qafqazdan, Xəzər sahillərindən gündoğana gedib, sonrakı yürüşlərdə qayıdışı barədə mülahizələrdən bəhrələnməyə çalışır. "Türklərin Qara dəniz dedikləri Pont dənizinin quzey-doğu çevrəsindən... qamərlərin gözlənilməz basqını Oğuz xanın günbatana yürüş istəyini alovlandırır"kən, "ona qoşulmaq istəyən Az ərləri" hüzuruna gəlir: "Alpan bəy dedi: -Bizim ulularımız Qazlıq deyilən buzlu dağlardan perikiblər. On beş, iyirmi doğuş öncə Quzeydən keçilməz dağları aşıb gələn, qarışqa sürüsü təkin sayı bilinməyən, bizim dildə danışmayan yırtıcı axın bizi yerimizdən qopardı..." Romanın sonrakı fəsillərində "Oğuz xanın Savalanda, adını bilmədiyi maqla görüşü", "Savalanda ilk yay", "Man elbəyi Akışərlə elat torpaqlarının başlanğıcında görüşü", Assur - Manna - Midiya münasibətlərində həlledici rolu və s. motivlər Oğuzu Azərbaycan torpaqları ilə daha da yaxından bağlayır: "Qazlıq dağının o üz- bu üzündə, Azər gölüylə Göyçə gölü arasında xırda-xırda ellər, bəyliklər, boylar bir-biriylə çarpışırdılar. Başlı-başınalıqdı. Azərlər, kəngərlər, sabirlər, kaspilər, albanlar onların gəlişini qutlayır, axın-axın Oğuz xanın başına toplanırdılar..."

Oğuzun yürüş etdiyi türk ellərində İnancı özündən də əvvəl bu qövmləri fəth etmiş olur. Orta Asiyadan Misirə, Hind elindən Qara dənizin şimalına - harda türklər məskun olmuşsa, Oğuz xan və oğlanlarının sayəsində Oğuz imperiyasında təmərküzləşir, təmsil olunur. Oğuzun oğlu Gün xan Assur hökmdarı Şarronu yenib qızı Sumirəylə evləndikdən "Bir il sonra bu evlilikdən həmin yüzilin ikinci yarısında İnci çayından tutmuş Babilə qədər, Asiyanı yerindən oynadan, adıyla oğuz adını bir az da böyüdən, sorağından tük salanların Əfrasiyab kimi tanıtdıqları Alpər Tonqa doğulacaqdı..." Bununla belə, tarixən olduğu kimi, bugün də Oğuz fəlsəfəsi, türk əqidəsi dəyişməz olaraq qalır: "Bu boyda yerlər bəs eləmədimi sənə?", - sorarlar məndən, - düşünürdü Oğuz xan. - Yad torpaqlarda gözümüz yoxdur. Yalnız öz soylarımıza yiyə durmaq, ellərimizin toxunulmazlığını qorumaq, Tanrının sözünü yaymaq istəyirik. Çöllərdə azad, qalasız-divarsız yaşayırıq deyə, hər kəs üstümüzə ayaqlanmasın! Yerlərini göstərdik! İndi qoy yaşasınlar - yolumuzu kəsməsinlər. Bu diləklə Oğuz xan son yürüşünün yolunu cızırdı. Bu yürüş Midiyadan keçərək Kaspinin güneyindəki kəndləri elə bağlamalıydı, Oğuz dünyası çevrələnməliydi..."

Romanda əfsanəvi və tarixi şəxslərin obrazları real planda, tarixi simalar kimi təqdim olunur: Qara xan, Güz xan, Kür xan, Or xan, Gün xan, Alpər Tonqa, Qorqud... Sonuncuda dastandan tanınan Dədə Qorqud obrazının çizgilərini görmək, genealogiyasını izləmək çətin deyil: "Elin baş bögüsü, bilgini, keçmişdən və gələcəkdən soraq verən, hər kəsin işinə yarayan, hər kəsin sevimlisi, yerin-göyün və canlıların dilini bilən Ulutürk oğlu Qorquddu. Qorqud Gün xanla bir böyümüşdü. Yeniyetməlik illərində elin ünlü dəliqanlılarından biriydi. Getdikcə, əli qılınca uzanmalıykən, qopuza uzandı. Söz sinəsini deşirdi. Söz deyib, saz çalmaq, ır qoşmaq ruhunu sardı. Ulu xan Ata Bitikçinin kitablarını söylər, qoşqularını oxuyardı. Sonra özü də bir bitikçi oldu. Sözüylə, çalğısıyla göyləri, yerləri işıqlandırdı. Adamların ürəyinə girdi. Üzə baxıb, başa gələcəkləri oxudu. Göyə baxıb, alın yazısını, yerə baxıb, torpağın verimini dedi. Adlandı, güvənc qazandı. Acısı olan ondan yardım istədi. Sevinci olan onunla bölüşdü. Yan-yörəsinə xoş duyğular saça-saça, elin bilicisi, baxıcısı olaraq ad çıxardı..." Romanda mifik Boz qurd motivinə də toxunulmuş, Oğuz xanın boz qurdla rastlaşması, ünləşməsi, söhbəti, hamiliyinə sığınması şəklində, ayrıca fəsil ayrılmışdır: "Boz Börüyə yum verəlim, bəylər..." ("Boz qurdla söhbət")

Oğuzların əbədi-əzəli düşməni - Çindir; romanda ilk səhifələrdən türklərin inkişafına daim əngəllər törədən Çin hiyləgərliyi və yalanlarını ifşa edən ayrıca süjetlər yer almışdır: "Yağmur daşı"nın oğurlanması"; "Çin dustağı", "Çin barmağı", "Tabğac - hiylə yuvası" və s. Bütün bunlar, təbii ki, rəqibi məğlub edən "Çin yürüşü" ilə sonuclanır. Bununla belə, Oğuz xanın əzəli və əbədi qonşuları - çinlilərə münasibətdə müdrikliyi də diqqəti çəkir; "Çin çöksə, biz də çökərik..." mövqeyi romanda düşündürücü motivdir.

Romanın müasirlik və aktuallığını təmin edən keyfiyyətlərindən biri də dili və dilə münasibət məsələsidir. Yazıçının özünün də xatırlatdığı kimi, roman "bir nəğmə" kimi, Oğuz haqqında nəğmə kimi, Dədə Qorqud avazında qələmə alınmışdır; həm də bu zaman Sabir Rüstəmxanlının türkçülüyü, türkün tarixini oxucularına ən yaxın məsafədən təqdim etməyə çalışdığı ən uğurlu vasitələrdən biri, bəlkə də ən birincisi alınma sözlərdən bacardıqca imtina edərək, əski türk sözlərinə önəm verməsidir. Hətta bu səbəbdən romanın iki variantı ortaya çıxmışdır: "Beləliklə, işə yalnız 2004-cü ilin yanvarında başlaya bildim və aprel ayının 6-da nöqtəsini qoydum. Di gəl, iş bununla bitmədi. Həmin variantda əvvəldən axıra bircə kəlmə də kənar, ərəbdən, farsdan gəlmə söz işlətməmişdim. Personajları ən əski çağların türkcəsiylə danışdırmışdım, müəllif təhkiyyəsi çağdaş dilimizdəydi, vətəndaşlıq qazanmış işlək ərəb-fars kökənli kəlmələrin yerinə arxaik türkcəmizdən alınmış sözlər və neologizmlər işlədilmişdi... Yazıyla ilk dəfə tanış olan dilçilərimizdən biri ağır oxunduğunu deyəndə - bütün mətni bugünkü bədii dilimizə uyğun yenidən işləyəsi oldum. Eksperimenti özüm üçün eləmişdim, əsərsə oxucu üçün yazılır. Ancaq maraqlı bir fakt kimi və təmiz türkcənin imkanlarının böyüklüyünü göstərmək baxımından o ilk variantı da saxlayıram. Daha doğrusu əlyazmamı dəyişdirməmişəm..." (Sabir Rüstəmxanlı, Göy tanrı. Bakı, Qanun, 2005; s.410)

Sabir Rüstəmxanlının romanlarına kompozision tamlıq xasdır. Əgər birinci boyun yekunu "Oğuz xan törəsi" ilə səciyyələnirsə, ikinci boy gələcəyi, vəsiyyətlərini görk edən "Oğuz xanın yuxusu" ilə başa çatır. Uyğusunda gördüyü altun "yayın kirişinin enlənib bir yola dönməsi"ni gənəşçi belə yozur: "Yay xaqanlığın, ox gücün göstəricisidir. Tanrı yer üzünü sizin soyunuza, uğurunuza vermiş". Savalanda görüşdüyü maqın sorağı ilə Azərbaycan torpaqlarına üz tutan Oğuz xan onun "mağaranı tərk edib, üzü gün çıxana Kaspinin o üzünə getdiyini" biləndə düşüncələrə dalır: "Birdən-birə Oğuz xan Ata mağaradan başlamış dünya boyu hər getdiyi yerdə tapınaqları, məbədləri xatırladı. Bütün bunlar nə üçünmüş? Hansı sirləri arıyırmış? Tapdıqları, bildikləri onun ömrünü uzatdımı? O sirlərin əbədi yaşamasını istəsəydi tanrı özü qoruyardı onları. Bəlkə tapınaqları Tanrıya daha yaxın yerlər bilmişəm! Yox yanlış düşüncəymiş. Göy tanrı göylərin altında hər yerdədir. Ona yaxınlaşmaq üçün məbədlərə toplaşmaq artıq işdir. Əksinə məbədlər insanı Tanrıdan uzaqlaşdırır. Tanrı insanın içindədir. Buna görə də üstündə ucalan Kurqan da bir gün insan oğlunun tapınaqlarından birinə çevriləcək..." Və Kurqanını buradaca ucaldıb son Oğuznaməyi düzüb-qoşur: "-Son olaraq dinləyin, -dedi. - Tanrı çağırır artıq. Qılınc qurşananın, at minənin, yol keçənin, yaranmış Tanrınındır. Tanrını öy, könlünü düy. Gəlmişik ox təkin, gedirik yox təkin. Doğan ərənlər məngü olmazlar. Tanrı törənişi boğacaq, Günəşlə ulduzlar yenə doğacaq. - Söylədi, göylə dolu gözünü yumdu. 116 il yaşayıb köçdü" .

Romanı Sabir Rüstəmxanlı, üslubuna xas ənənəvi ithafla - "Oğuz xanın ruhuna" sözlə bitirir: "Aradan min illər keçdi. Sözün dilimizdə, qanın damarımızda, gücün ruhumuzda... yaşayırıq! Sən açan yollar bir daha qapanmadı..."

"Göy tanrı" romanı ilk kəlməsindən son nöqtəsinədək türkün erkən dövrlərində keçdiyi şanlı tarixi vərəqləyir, Ərkondan Orta Asiyaya, Orta Asiyadan Qafqaza, Qafqazdan Avropaya yayılan Tanrıçılığın keçdiyi yollara qürurlu, fəxarətli, inamlı, bir qədər də nostalji ilə nəzər yetirir. Romanda S.Rüstəmxanlı bizi, sözün ən yaxşı mənasında, türk olmağımızla fəxr etməyə məcbur edir. Sanki romanın hər sətrinin gizlinində bir səs gəzişir: "Ey türk xalqı, özünə qayıt! Sən özünə qayıdanda böyük olursan!"

Yazıçının özünün qənaəti isə daha tələbkar səslənir: "Bu kitabı başlayanda xalqımızın ilkin çağları haqqında sözümü deyib ürəyimi boşaldacağımı, bədii sözlə uzaq minilliklərin bir neçə qaranlıq səhifəsinə işıq tutacağımı düşünürdüm. Ancaq indi görürəm, əslində hələ heç nə deməmişəm. Sadəcə tariximizin sirli qatlarına aparan bir cığırı tapmışam. İmkan olsa bunun dalınca oğuzların sonrakı taleyini, Gün xanı, Alpər Tonqanı, Meteni, Çağrı bəyi, Alparslanı yazardım..." (Sabir Rüstəmxanlı, Göy tanrı. Bakı, Qanun, 2005; s. 410-411)

Tehran ƏLİŞANOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 30 yanvar.- S.28-29.