...polemikalarımız və itən,

itirilən ədəbi sərvətimiz

Son 30 ildə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının toplanılması, nəşri, tədqiqi, dəyərləndirilməsi, təbliği sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Bununla yanaşı, zamanın sürətlə keçdiyini, hələ qürbətdə şəxsi arxivlərdə, bukinistlərdə, muzeylərdə... kitab, qəzet, jurnal, yaxud əlyazmalardakı bədii, publisistik irsimizin ötən hər gün bizdən daha da uzaqlaşdığını təəssüflə qeyd etməliyik... Bu gün həmin problemdən bəhs etməyəcəyik, məqsədimiz mühacirət ədəbiyyatı, onun təşəkkülü, inkişaf meyilləri və mərhələləri, ideya-istiqaməti ilə bağlı elmi dövriyyədə tez-tez təsadüf edilən polemikalara, çox təəssüf ki, bəzən də bu ad altında daha çox şəxsi münasibətlərin də müyyən rol oynadığı lazımsız mübahisələrə rəvac verən mülahizələrə, mühacirət ədəbiyyatının araşdırılması problemləri ilə bağlı ədəbiyyatşünaslığımızdakı fikir ayrılıqlarına münasibət bildirməkdir.

Bir sıra tədqiqatçılar mühacirət ədəbiyyatı tarixinin orta əsrdən və ondan da əvvəlki dövrlərdən başladığını iddia edir və çox sayda klassikimizin - X.Təbrizi, Ş.Sührəverdi, M.Füzuli, İ.Nəsimi və onlarca digər şairimizin müəyyən səbəblərdən qürbətdə yaşayıb-yaratdığını da qeyd edərək mülahizələrini əsaslandırmağa çalışırlar. Bəzi opponentlər bu fikri qətiyyən qəbul etmir və mühacirət ədəbiyyatının yalnız siyasi mühacirlərin yaratdığı fikrini irəli sürür və mühacirət ədəbiyyatının təşəkkül tarixinin də XX əsrin əvvəllərindən və xüsusilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonrakı illərdən və M.Ə.Rəsulzadə, Əhməd Ağaoğlu, M.B.Məmmədzadə, C.Hacıbəyli, Almas İldırım, Gültəkin, Abay Dağlı, Abdul Vahab Yurdsevər, Mehmet Altunbay və başqalarının simasında formalaşdığını qeyd edirlər. Bu mühakimə, eyni zamanda xaricdə yaşayan, lakin mövzu, ideya-məzmun, dil, hətta üslub, sənətkarlıq cəhətdən milli ənənələrdən uzaq əsərlər yaradan azərbaycanlı müəlliflərin (Ümm-ül-Banu və s.) irsinin mühacirət ədəbiyyatı nümunəsi olduğunu inkar etməkdir. Xaricdə doğulub boya-başa çatan, orada yazıb-yaradan azərbaycanlıların (Kərim Yaycılı, Səməd Ağaoğlu və s.), eləcə də müxtəlif səbəblərdən qısa müddət xaricdə olub geri qayıdan soydaşlarımızın (Gültəkin, Y.V.Çəmənzəminli və s.) əsərlərini də bəzi tədqiqatçılar mühacirət ədəbi irsi hesab etmir.

Filoloji fikir mütəxəssislərinin qənaətləri göz qabağındadır və tədqiqatçıların hər biri müxtəlif arqumentlərlə opponentlərini inkar, özlərini haqlı hesab edirlər. Qənaətimizə görə, mühacirət irsinin nəzəri problemləri ilə bağlı fikir müxtəlifliyi ədəbiyyatşünaslığımızın ciddi problemlərindəndir və başlanğıcda - 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində bu bizim üçün yeni olan sahəyə dair bir elmi-nəzəri axtarış təsiri bağışlayır və maraq doğururdu. İndiki halda bu qəbildən olan yazıların yüksək peşəkarlıqla qələmə alınan, ciddi konseptual və elmi metodik baxışa əsaslanan sanballı, kamil və dolğun əsərlər kimi ərsəyə gəlməsi arzuolunandır.

Bəs sərhədlərimizdən kənarda yaranan ədəbiyyatı hansı xüsusiyyətlərinə görə və necə təsnif etmək məqsədəuyğundur? Fikrimizcə, ölkədən kənarda yaranan ədəbiyyatı aşağıdakı kimi təsnif etməklə həmin nümunələrlə bağlı obyektiv elmi-nəzəri qənaətlər irəli sürmək olar:

- tarixi mühacirət Azərbaycan ədəbiyyatı;

- istiqlal ədəbiyyatı.

Aydındır ki, yarandığı dövrdən və ölkədən asılı olmayaraq, birinci qrupa daxil olan bütün ədəbi əsərlərdə istisnasız olaraq, XX əsrin hadisəsi kimi formalaşan istiqlal ədəbiyyatı nümunələrə təsadüf edilmir. İstiqlal ədəbiyyatı dövründə ərsəyə gələn ədəbi irsimizdə isə istiqlal mövzusundan kənar bədii, publisistik əsərə demək olar ki, rast gəlinmir. Opponentlər istiqlal ədəbiyyatını da tarixi mühacirət ədəbiyyatının bir mərhələsi olduğunu iddia edə bilərlər. Amma fikrimizcə, istiqlal ədəbiyyatı mühacirət tarixində özündən əvvəlki dövr ədəbiyyatından, ideya-məzmun baxımından bənzərsizliyi baxımından və həmin irsdən kəskin şəkildə fərqləndiyindən bu ədəbiyyatın ayrıca tədqiqi məqsədəuyğundur. Biz bu prinsipi əsas götürsək, o zaman mühacirət ədəbi irsini bütün tərəfləri ilə təqdim və təhlil etməyə, doğru elmi-nəzəri qənaətlər çıxarmağa, tədqiqat obyektini çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın tələbləri baxımından dəyərləndirməyə nail ola bilərik. Ən əsası isə bu yanaşma və metodla yarandığı tarixdən asılı olmayaraq, xaricdə Azərbaycan ünvanlı hər cür ideya, məzmun, mövzu, dil, üslub, sənətkarlıq rəngarəngliyini özündə əks etdirən, sahibsiz, diqqət və qayğıdan kənar ədəbi irsimiz qalmayacaq.

Abid Tahirli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 30 yanvar.- S.8.