Lirik şeirin bədii imkanları
Şairlik
- xoşbəxtlik, ağ kağızla üz-üzə oturmaq
qəhrəmanlıqdır. Bir şərtlə
ki, ora yazdıqlarım İlahidən göndərilmiş
olsun. Onda "şeir yazanın adı
şeir vasitəsilə aləm səhifəsində əbədi
olaraq qalır" (Füzuli). Şeir də ki şeir ola, daha hər qafiyəli nəzmi şeir
adı ilə təqdim etməyəcəm. Parlaq istedad sahibi
Mikayıl Müşfiq deyirdi: "Şeir divanədir, ona dəymədim,
qoy hara gedirsə getsin". Deməli, şeir
azadlıq pərisidi, onu nəzəriyyənin qanunları ilə
zəncirləmək olmaz. "İlham pərisinin
büllur gərdəninə istibdad zənciri salınmaz, ipək
saçlarına istiqlal çələngləri vurular
(İsmayıl Hikmət Ərtaylan).
Mən bu
ülvi duyğularla Əbülfət Mədətoğlunun
"Mənim kimi sevə bilsən" (2012) "Ürəyim
sənlə danışır" (2015), "Bir
qadına" (2019), "Ancaq O" (2020), "Dörd divar... Allah, O və Mən" (2021) şeir
kitablarını nəzərdən keçirdim. Əbülfətin özü kimi, şeirləri də
təvazökar, utancaq, abır-həyalıdır. Bu
şeirlər qışqırıb "mən varam"
demir, sakitcə oturub vaxtını-vədəsini gözləyir.
Bütün
enerjisini vaxtı gələndə üzə
çıxarır, onları yazdıran ilham pərisinə
hörmət bəsləyir, onun baş-bəzəyini pozmur...
Xalq yazıçısı, professor Elçin Əbülfətin
bu misralarını misal verib yazır:
Mən hələ
də qəm çözürəm,
Çözdüyüm qəmə dözürəm.
Boyat dərdimdən
bezirəm -
Təzə
ünvan duyan kimi...
"Və əslində, bu lirik qəhrəmanın təhtəlşüur
duyduğu "təzə ünvan"da illüziyadan
başqa bir şey deyil". Bu misraların hamısı
poetik-aforistikdir, qəm çözmək, boyat dərddən
bezib, dərdin təzə ünvanını axtarmaq!
Ürəyimi
gözlərinin
Ürəyinə
elçi saldım
Ürəyinin
gözlərindən
Ürəyimə
imza atdım
Ürəyimi
açıb sərdim
Ürəyinin düz önündə.
Bu
misralarda yaxşı mənada söz oynatmaq, sözün
çoxmənalılığını nişan
vermək istedadı ilə yanaşı, az sözlə -
ürək, göz, imza, sərmək, önündə,
elçi salmaq bədii-fəlsəfədən, psixoloji duyumlu
lövhə yaratmaq bacarığı göz önündədir.
Bu qocalan
ümidlərim
Vaxtsız
vədəsiz qarıdı
- mücərrəd bir anlayışı olan
ümidə iki sinonim sözlə - qocalmaq və qarımaq
sözləri ilə təşbih yaradılır. Mənim fikrimcə, "Ümid" ən şirin,
ən cazibədar aldanışdı, yalandı. Ümidə ümid bəsləmək olmaz. Hələ
heç kim ümiddən fayda görməyib.
Günlərim
pərəm-pərəmdi
Sanki
dağılmış darıdı
- cəmi bu iki misrada böyük bir psixoloji ovqat
yaradılır.
Başım
üstə bulud - dam
Kövrəlib
dolmuş buludam
Bilmirəm
necə qurudam
İçimə
süzülən yaşı...
Bulud gələndə
yağış yağar - bu, bir təbiət hadisəsidir,
şair onu insaniləşdirir - lirik qəhrəmanın
psixoloji durumu kimi tamamilə başqa labirintdə təqdim
edir: yağış əvəzinə yaş süzülür,
özü də hara lirik qəhrəmanın içinə. Ləyaqətli
adam dərd gələndə içində
ağlayır.
"İncidin
ki, soruşmadan, iznsiz, Tellərinə toxunmuşam - meh
kimi" və yaxud "Baxışınla kirpiyimi sil
barı!" zərif, incə obrazlardır, tellərinə
toxunmuşam meh kimi, baxışınla kirpiyimi sil barı - orijinal, bədii-fəlsəfi
baxımdan tutumlu, poetik ifadələrdir. Misralar
oxucunun yaddaşına kəpənək gül üstünə
qonan kimi qonur.
Ulduz
qovub, dan açdım,
Öz bəxtimlə
dalaşdım...
O, didərgin,
mən qaçqın
Bezdirmişəm yuxumu.
Lirik qəhrəman
sərkərdan bir durumdadır: gecə yuxusu ərşə
çəkilib, ulduz qovur, dan yerinin sökülməyini
gözləyir, bəxtini yamanlayır, didərgin, yuxusu ilə
öz qaçqın taleyi arasında uğurlu poetik paralel və
müqayisə aparır, qaçqınlıq dərdi onun
yuxusunu da bezdirib.
Əsl şair odur ki, o, təbiətin dilini,
ağacların, otların xışıltısını,
küləyin vıyıltısını, suların
şırıltısını, quşların civiltisini,
arıların vızıltısını duya, anlaya bilir. Böyük hürufi
şair, filosof Nəsimi deyib: "Kimsə Nəsimi dilini fəhm
edə bilməz. O, quş dilidir, onu Süleyman bilir ancaq".
Əfsanəyə görə, Hz. Süleyman təbiətin,
quşların, heyvanların dilini bilirmiş. Peyzaj
poeziyası təbiəti tərənnüm etməklə
kifayətlənməməli, onun dilində
danışmağı bacarmalıdır:
Mən
indi
Ayrılıb
insanlardan
yapışıb xəyallardan
bağrıma basıb
yarpaqlardan
Xəzəl
dilində danışıram
öyrənin xəzəl dilini -
təklərin anladığı -
ilkin, əzəl
dilini.
Gözəl
psixoloji paralelizmdir; şair ənənəvi olaraq təklik
faciədir demir, ağacdan qopub düşən xəzəlin
ölmüş yarpağın dilini tək qalanlar bilər,
deməklə oxucunu təklərin yanına ünvanlayır.
"Gəldim" şeirindən bəzi misralara nəzər
salaq:
Bu
yorulmuş ürəyimi
Arxamca
sürüdüm gəldim...
Ömrümə
ələnən dərdi
Bir yerə
kürüdüm gəldim
İlahi,
sənə sevgimə
Ruhumu bürüdüm gəldim.
Böyük
sufi Mövlana Cəlaləddin Rumi deyirdi:
"Gəl, hər kimsənsə gəl". Sanki
Əbülfət Mədətoğlu onun dəvətinə
cavab verərək, "Gəldim!" deyir. Ancaq necə:
"Yorulmuş ürəyini arxasınca sürüyərək,
ömrünə ələnən dərdi kürüyərək,
Allaha olan sevgisinə - Ruhunu bürüyərək! Xəyal,
göz yaşı, boyat kədər, göyərən dərd,
ruhun duası, yaş süzülən kirpiklər -
Əbülfət Mədətoğlunun romantik
lirikasının obrazları - psixologizm yaradan
atributlarıdır:
Ürəyimə
əkirəm -
Bir də
göz yaşlarımı
Dərdimin
üstə gəzmə
Göyərən
görsən, əzmə -
Yerdə, göz yaşlarımı.
Deyə bilərəm ki, Əbülfət Mədətoğlu
zərif lirik duyğular şairidir. Onun həm sevgi
şeirlərində, həm təbiətə həsr
olunmuş peyzaj lirikasında hamının görə bilmədiyi
bir psixoloji paralelizm var. Ümumiyyətlə, o, həm real aləmə,
maddi gerçəkliyə, həm də romantik - xəyal
dünyasına gözəllik meyarı ilə
yanaşmağı bacarır. O, təbiətin predmetləri
ilə söhbət etməyi, ağacı, yarpağı,
çiçəyi, torpağı dilləndirməyi və
dinləməyi bacarır. Bu, nadir adamlara nəsib
olan bir istedaddır. Əbülfət bəstəkarlar
kimi eşidilməyən səsləri eşitmək qabiliyyətinə
malikdir.
Budaqlar
çırpıb atdı,
Xəzəlin səsi gəlir.
Qapımdan
payız adlı -
Gözəlin
səsi gəlir!
Ay ürəyim,
möhkəm ol
Yaşın tənəsi gəlir.
Peyzajdan insana ona görə keçə bilir ki, o, təbiəti
də insan kimi dindirə və dinləyə bilir. Qədim
zamanlarda bir vilayətdə əzazil bir şah olub. Onun ən böyük düşməni
ağıllı, şəxsiyyətli, savadlı adamlar
imiş. Əzazil şah həmin
adamları kiçik bir bəhanə ilə türməyə
saldırıb, ancaq bir qab iylənmiş su, bir parça kiflənmiş
çörək verməklə, bir həftəyə
öldürtdürürmüş. Növbəti
dəfə həbs olunan alim iki həftə keçməsinə
baxmayaraq, ölmür. Şah onu hüzuruna gətizdirib
deyir: - Hesabla, sən bir həftə ərzində ölməli
idin. Sağ qalmağının sirrini desən səni azad edəcəyəm.
Alim deyir: - Şah sağ olsun, mən sizin verdiyiniz suyu
içməmiş, onunla söhbət etdim, ona dua etdim. Su canlandı və mən həmin suyu içdim.
Sözlə,
şeirlə, dua ilə, nəğmə oxumaqla cansızlara
can vermək olar. Bu şərtlə ki, onlar səmimi
qəlbdən, ilahidən, həqiqi istedaddan yaransın.
İlhamla, tizfəhmlə, səmimiyyətlə
yazılmış lirika belə bir gücə malikdir.
Əbülfət Mədətoğlunun şeir
kitablarından biri "ancaq O" (2020) adlanır. O, yəni İlahi-Tanrı
- Allah şairin ən əziz, doğma, tanıdığı
lirik qəhrəmandır. Bütün dövrlərdə
poeziyanın dahi yaradıcıları - Nizami, Nəsimi, Cami,
Mövlana, Rumi, Nəvani, Sədi, Hafiz, Füzuli öz əsərlərini
Allaha, Peyğəmbərə müraciətlə - minacat və
nəmlə başlamışlar. Bu sadəcə bir ənənə
deyil, daha çox onunla bağlı idi ki, o klassiklər
ağır bir iş görmək, əsər yazmaq
üçün Allahdan güc, ilham, yardım istəyirdilər.
Həmin bədii yaradıcılıq, söz
"Allahın mədhi - sənası, nəzməsi"
(Füzuli) idi. Əbülfət Mədətoğlu
da sələflərinin bu mistik ənənəsini davam
etdirir. O ya müraciət edir. Belə
müraciət son zamanlar nəsrimizdə də var. Xalq
yazıçısı Elçinin "Baş"
romanının əsas qatı Onun romanıdır.
Haqqın
yerdə zərrəsi,
Ruhun
şehli - tər səsi!
Ürəyimin
pərdəsi
Ancaq O.
Və
yaxud:
O dan
üzü - and içdiyim, ancaq O
Hər halından söz biçdiyim ancaq O.
Və
yaxud:
Ancaq
Allah, ancaq O
Savab,
günah ancaq O!
Bu
gün, sabah, ancaq O
Bilmirsən...
"Səssiz yuyulub gedir - həsrətimin dəhnəsi"
misralarındakı "Həsrətimin dəhnəsi"
ifadəsi orijinal deyimdir, "şehli - tər səsi" də
poetikdir.
İllərdən
töhfədir həsrətin mənə
Çevrilir
anbaan saçımda dənə...
Kirpiklər
öyrəşən gözdəki nəmi -
Üzümə
şeh kimi sıxıb getmişəm
Hələ
də qalıram görüş yerində
Sən elə bilmə ki, çıxıb getmişəm.
"Getmişəm"
şeirində misal verdiyimiz bu beytlər "Həsrət
töhfəsi - saçda dən", "kirpiklərin nəmnəsi
üzümə şeh kimi sıxıb getmişəm",
"hələ də görüş yerində gözləyən.
Lirik qəhrəmanın tükənməz həsrətini
Əbülfətin şair ürəyində gördüm.
Ümumən, şeh şairin çox işlətdiyi poetik
obrazlardan biridir: Əbülfət onu lirik qəhrəmanın
içinə axan, həsrətdən üşüyən bənövşəni
göz yaşı, vətən həsrəti ilə uçan
durnanın dimdiyindən düşən ərməğan kimi
mənalandırır. Şeh - baharda təzə
açılan çiçəklərin, yarpaqların təzəlik
rəmzidir, poeziyanın sübh çağıdır.
Heç
vaxt köhnəlməyən köhnə bir deyim var:
"Şair həmişə özün yazır!". Şairin qəlbi nə qədər
dərindirsə, şeirləri də o qədər
güclüdür. Şeirin predmeti
heç də materialistlərin iddia etdikləri kimi, maddi aləm
- gerçəklik deyil, şairin qəlb aləmi, xəyalının
gedə bildiyi mistik aləmdir. "İçimdəki
heykəlim" bu Əbülfətin təkcə bir lirik
şeirinin adı deyil, həm də şair obrazıdır:
Qəmdən
çadır qurmuşam -
Damında
ah oturur...
***
Ruhumu
basdırmışam -
Təkliyimin
küpünə...
***
Bədxərclik
edən əlim,
Çıxmır, dərdin cibindən.
Birinci iki
misra Füzuliyanədir: qəm çadırının
damında oturan ah aydın görünür. Ruhu basdırmaq
şair hünəridir - özü də təkliyin
küpünə - təkliyə dəfn olunmuş Ruh! Bu Əbülfətin növbəti lirik, psixoloji
obrazıdır. "Dərdlər məni
üyüdüb, qaya idim - qum edib" şairin səssiz
harayını ifadə edir. "Baxışımı
telinə tax!" - şairin son əlacı
kimi səslənir.
Əbülfət Mədətoğlunun poetik
obrazlarından biri də xatirədir. O adamın xatirələri olur ki, o,
zəngin, mənəvi cəhətdən dolğun bir ömür,
daha doğrusu, tale yaşasın. Əbülfətin
xatirələri də özünəməxsusdur.
"Xatirə olacaqmı" şeirindən
Çartlayan dodaq da... eh... sağalacaq.
Qurumuş
kirpikdən duz töküləcək
Tək
onun saçları tez ağaracaq...
İzinə
saralmış söz töküləcək!
Kirpikdə o qədər yaş gilələnib ki, göz yaşından kirpik duz bağlayıb. Mübaliğə gözəldir, "saralmış söz" ifadəsi isə xatirənin simvolu kimi yenidir, hardasa işləndiyini xatırlamıram. "Salam, xatirələrim" şeirini bütövlüklə misal gətirmək istəyirsən. Əbülfət Mədətoğlunun şeir kitablarının hansı səhifəsini açsanız mənalı, bədii cəhətdən süslənmiş, lakonik şeir çıxacaq qarşınıza. Onun dünyaya baxışı şairanədir, o, istənilən predmetin gözəl tərəfini görə bilir. Əbülfətin hisslərini, duyğularını çılpaqlaşdırmağı sevmir, dərin intibalarına hörmət bəsləyir. Onun yaradıcılığında həssas söz duyumu var. O, Sözün qəlbini görə bilir. Ümumən, Əbülfət XXI əsrin sözü urvatdan düşməyə qoymayan Azərbaycan şairidir.
Onun şeirlərində mən yüksək mənəviyyat gördüm. O, gizli sevgi şairidir, gözəlliyin nəfəsini hiss edə bilir. Şeirlərinin başlıca məziyyəti duyğularına uyğun söz seçə bilməsi, az sözlə geniş məna ifadə edə bilməsi, hamının bildiyi sözü özününküləşdirmək bacarığıdır. Mən onun şeirlərini oxuyanda dincəldim, ruhən sakitləşdim, sözə hörmət məni heyrətləndirdi.
Nizaməddin
ŞƏMSİZADƏ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 16
aprel.- S.16.