Mirzə İbrahimovun

“Pərvanə” romanındakı türk

Xatırlayıram, 80-ci illərin sonunda "Azərbaycan" jurnalında bir yazı dərc olunmuşdu. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun 50-ci illərdə Azərbaycan dilinin yaşaması, inkişafı uğrunda mübarizəsi həmin yazıda geniş şəkildə öz əksini tapmışdı. Elə bir dövr idi ki, sovet imperiyasının dayaqları sarsılmışdı və qadağan olunmuş mövzular mətbuata gətirilirdi. İnsanlar tarixin açılmamış səhifələrini acgözlüklə oxuyur, bir-birinə ötürürdülər. Bizim də yeniyetməliyimiz bu dövrə təsadüf etdi. Bu yazıları oxuduqca içimizdə vətənpərvərlik hissi cuşa gəlirdi və bu hiss bizi xalqımızın azadlığı, istiqlalı uğrunda mübarizənin episentrinə - meydanlara çıxartdı.

1956-cı ildə Mirzə İbrahimov Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri idi. Həmin ilin avqustunda Azərbaycan SSR Ali Sovetinin üçüncü sessiyasında "Azərbaycan SSR-in dövlət dili haqqında Azərbaycan SSR Konstitusiyasına (Əsas qanununa) maddə əlavə edilməsi haqqında qanun" qəbul edilir. Bu qanunun qəbul edilməsi üçün yazıçı illər boyu mübarizə aparmışdı. Azərbaycan dilinin milli varlığımızın ayrılmaz bir parçası olması haqqında saysız məqalələr yazmışdı. "Azərbaycan dili dövlət idarələrində" məqaləsi isə geniş müzakirələrə səbəb oldu. Yüksək səviyyəli iclaslarda yazıçı dəfələrlə antimilli qüvvələr tərəfindən hücuma məruz qaldı. Azərbaycan KP MK-nın 1959-cu il iyun ayının 16-17-də keçirilmiş səkkizinci plenumunda bütün çıxışlar yazıçının əleyhinə idi. Mirzə İbrahimov yazıçıya xas təmkin və səbrlə onu millətçilikdə ittiham edən əleyhdarlarını susdururdu. Bu, həmin dövrdə yüksək intellekt və böyük hünər tələb edirdi. Bunlardan da artıq mənsub olduğu xalqın dilinə sonsuz sevgi və məhəbbət. Əslində onun mübarizəsi sadəcə, bir yazıçının etirazı deyildi, mənsub olduğu xalqın milli varlığının yaşaması uğrunda apardığı müqəddəs bir cihad idi. "Azərbaycan" jurnalında həmin plenumun stenoqramı dərc edilmişdi. Yadıma gəlir, həmin stenoqramı necə böyük həyəcan hissilə oxumuşdum.

Sonralar "Gələcək gün" romanını oxuyarkən bu tükənməz sevginin, vətən aşiqliyinin bəlirtilərini onun az qala, hər cümləsində hiss elədim. Bəzən sovet dövründə yaşayıb-yaratmış yazıçılarımızın yaradıcılığına ideoloji yarlıqlar yapışdırıb onların əhəmiyyətini azaltmağa çalışırlar. Lakin unudulur ki, dilimiz məhz onların yaratdığı əsərlər sayəsində yaşadı. Bu gün gənclər Əli Vəliyevin, Süleyman Rəhimovun, Mir Cəlalın, Hüseyn Abbaszadənin, Mirzə İbrahimovun əsərlərini oxuduqca dilimizin ifadə imkanlarının zənginliyinə heyran qalırlar. Yazıçı olmaq istəyən gənclərə həmişə onların əsərlərini oxumağı tövsiyə edirəm. Və bu gün sovet dövründə yaşayıb-yaratmış ədiblərimizin əsərlərinin müstəqil nəşriyyatlar tərəfindən təkrar-təkrar nəşr olunması məni sevindirir.

Məlum məsələdir ki, sovet ideologiyası yazıçı və şairlərimizə öz əsərlərində türk sözünü işlətməyi qadağan etmişdi. Amma sən demə, özündə cəsarət tapıb bizim türk olduğumuzu açıq-aşkar romanlarında yazan tək-tük ədiblərimiz olub. Onlardan biri də Mirzə İbrahimovdur. Bu günlərdə yazıçının "Pərvanə" romanını oxuyurdum. Bilənlər bilir, əsər ictimai-siyasi xadim, yazıçı, həkim Nəriman Nərimanovun həyat yolundan bəhs edir. Eyni zamanda romanda XIX əsrin ortalarından üzübəri böyük bir epoxanı əhatə edən epik lövhələr yaradılıb. Miqyası etibarilə epopeya səciyyəsi daşıyan bu əsərdə böyük maarifçi Mirzə Fətəli Axundzadənin də obrazı yaradılıb. O, Nərimanın müəllimi olmuş Sahibin həyatında həlledici rol oynayan şəxsiyyət kimi təsvir edilib.

Diqqətimi cəlb edən bir məqam. Mirzə İbrahimov 1965-1970-ci illərdə yazdığı "Pərvanə" romanında qeyd edir ki, "türkdilli xalqlar içərisində Azərbaycan dili Qafqazda beynəlxalq dil idi. Qafqaz Avropadan gələnlər üçün ekzotik məkan olaraq son dərəcə cəlbedici idi. Fransadan və digər Avropa ölkələrindən gələn səyyahlar mütləq Qafqaza, İpək yolunun üstündə yerləşən Azərbaycana da səyahət edirdilər".

Əsərin bir neçə yerində xalqımızın türklüyünü isbat edən açıq və cəsarətli fikirlər öz əksini tapıb. Demək, Sahibin anası Hürü feodal-patriarxal zülmündən qaçıb Tiflisə sığınır, orada Peterburq Universitetinin Şərq şöbəsində təhsil alan Nataşa adlı inqilabçı qızla tanış olur və oradan da Peterburqa köçürlər. Yazıçı yazır:

"Nataşanın türkdilli xalqlar tarixinə, ədəbiyyatı və folkloruna xüsusi maraq göstərməsi təbii idi. Bu sahədə o, yaxşı mütəxəssis olmaq istəyirdi. Bu istək gələcək universitetdə türk ədəbiyyatları üzrə müəllim olmaqdan ibarət idi. Nataşa ağıllı və düşüncəli qız idi. Türk dillərini yalnız kitablardan öyrənməklə kifayətlənmək istəmirdi. Bu dillərdə danışan xalqların həyatı və adətləri ilə yaxından tanış olmağın, gündəlik yaşayışda və məişətdə onların danışığına qulaq asmağın nə qədər vacib və faydalı olduğunu başa düşürdü".

Qafqaza olan marağı onu Tiflisə gətirib çıxarmışdı və burada Hürü ilə tanış olmuşdu. Hürü ilə dostluğu ona türk dilini və adət-ənənələrini yaxından öyrənməyə kömək edirdi. Nataşa Hürüdən türk dilini, Hürü isə ondan rus dilini öyrənirdi. Nataşanın Tiflisə gəlişiylə bağlı yazıçı yazır:

"Bu ölkədə (Tiflis nəzərdə tutulur- müəllif) türkdilli bir xalqın - azərbaycanlıların yaşadığını, Lermontovun yazdığına görə, bu dilin Qafqazda fransız dili kimi beynəlxalq bir dil olduğunu bilən Nataşa mütləq Qafqaza getməyi qərara aldı".

Mirzə İbrahimovun "Pərvanə" romanı 1971-ci ildə Azərnəşr tərəfindən kitab şəklində çap olunub. Daha sonra, 1984-cü ildə "Yazıçı" nəşriyyatı əsəri yenidən nəşr edib. Düşündürücüdür, bu fikirlər o zaman senzuradan necə keçib? Həmin illərdə yaşayanlar yaxşı bilir, "Qlavlit"in gözündən bircə eyham belə yayına bilməzdi. Mirzə İbrahimov bütün bunları bilə-bilə vətəndaş qeyrəti, ziyalı mövqeyi nümayiş etdirir, öz xalqının kimliyini qorxmadan, çəkinmədən dilə gətirir.

Ötən yazılarımdan birində yazmışdım, 80-ci illərdə Xəlil Rzanın kitabı çap olunanda şeirlərin altında "Türkan" sözü yazılmışdı. Şair Türkanda, bağ evində yazdığı şeirlərin altında yazıldığı yeri qeyd edirdi. Hətta "Türkan" sözündən belə qorxurdular, şairi məcbur etmişdilər ki, bu sözü çıxartsın.

Xalq yazıçısı Anar 70-ci illərdə "Qobustan" toplusunu nəşr etdirəndə orada çap olunan yazılardakı bir neçə türk sözünə görə başı nə qədər bəlalar çəkmişdi. Mərkəzi Komitədə toplunun sayları müzakirə olunmuşdu. Hətta "Qobustan"da çalışan rəssamın adının Elturan olması da onların kürkünə birə salmışdı.

Anar "Sizsiz" əsərində yazır:

"...Elturan bilirsiniz də nə deməkdir: yəni Turan eli - pantürkistlərin xülyası...

D.Quliyev məzəmmətlə başını bulayır, mənə baxır.

- Axı, mən bu adama necə deyim ki, adını dəyişsin? - deyirəm.

On il sonra, 1982-ci ildə H.Ə.Əliyev yoldaşla birlikdə Şuşada Vaqifin məqbərəsinin açılışına gedənlər arasında mən də vardım. Qonaqları şəhərin mədəniyyət abidələriylə tanış edirdilər. Qədim qala divarları üzərində Pənah xanın şəkli çəkilmişdi. "Qobustan"ın on il əvvəl verdiyi təklif həyata keçmişdi, düzdür, başqa janrda, heykəl yox, şəkil (əfsus ki, bayağı və zövqsüz şəkil) janrında. Onu da deyim ki, qonaqlara izahat verən həmin o memar Elturan Avalov idi - adını dəyişib eləməmişdi. Onu da deyim ki, D.P.Quliyev çoxdandı ki, katib deyildi...".

Bütün bunları ona görə sitat gətirirəm ki, belə bir zamanda (70-ci illərdə) türk sözünü öz romanında geninə-boluna işlətməyin nə demək olduğu haqda aydın təsəvvür yaransın. Mirzə İbrahimov "Pərvanə" romanında bu cəsarəti nümayiş etdirmişdi. Təbii ki, bu roman həmin illərdə milyonlarla oxucu tərəfindən oxunmuşdu və insanların ürəyinə həqiqət toxumları səpmişdi. Bizi Milli Azadlıq Hərəkatına aparan yollar həm də "Gələcək gün"dən, "Pərvanə"dən, "Gülüstan"dan, "Qızılgül olmayaydı"dan, "Yaxşı padşahın nağılı"ndan keçirdi.

Ötən həftə, 17 dekabrda Mirzə müəllimin anım günü idi. Həmin gün dünyasını dəyişib. Yoxluğundan bizi iyirmi doqquz illik zaman ayırır. Hər dəfə hörmət və ehtiram hissilə xatırlanır. Nə yaxşı ki, belə böyük kişilər olub. Bu günümüzün mənəvi-ideoloji təməllərini hələ o zaman öz əsərləriylə, fikirləriylə qurublar.

Bir də çox istərdim ki, "Pərvanə" romanı latın qrafikasıyla yenidən nəşr olunsun. Yeni nəsillərin bu romandan öyrənəcəyi çox şeylər var. Xalqımızın yenilməz ruhu, istibdada qarşı mübarizəsi, keçdiyi ağır, əzablı yollar səhifə-səhifə gözlərimiz önündən keçir. Bu yollarda canını fəda etmiş işıqlı insanların parlaq obrazları yaddaşımızda silinməz izlər buraxır. Monarxist rejimin mütərəqqi fikirli insanları təqib etməsi, xurafatın, fanatizmin basqısı, elmsiz, təhsilsiz, hüquqsuz insanların çarəsizliyi və buna rəğmən zorakılığa qarşı yekdil, əlbir olması nəticəsində cəhalətdən xilas olub qaranlıqdan işıqlığa çıxan xalqın möhtəşəm qələbəsi yazıçının qüdrətli qələmi vasitəsilə milli yaddaşımıza hopur.

Mirzə müəllimin ruhu şad olsun!

Kənan HACI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 24 dekabr.- S.26.