Gizli aşağılanma azadlığı

Yaşamaq başqa biri olmaqdır!

Fernando Pessoa

"Vətən" kəlməsi dilin özündən daha qədimdir. İnsanın dili olmayanda vətəni vardı. Və o dilsiz insan adını bilmədiyi bu coğrafi ərazini qoruyurdu, uğrunda ölürdü, suçlu olanda oradan qovulurdu, mutlu olanda orada bölüşürdü. Ac qalanda oranı söyürdü, tox olanda oranı öyürdü.

İlk vətənin də dörd bir yanı qürbət idi; Qürbət kəlməsi də vətən kimi dilin özündən qədimdir.

Vətən qürbətin cənnətidir.

Dünyada qürbətlərin sayı vətənlərin sayından çoxdur!

Vətən qovur, qürbət bağrına basır. Qürbət həmişə vətən olmaq istəyir, amma ola bilmir. Qürbət həmişə vətəni qısqanır.

Qürbətin cəhənnəm olduğundan xəbəri var.

Roman Rolland Birinci Dünya müharibəsində vətəni Fransanın mövqeyini dəstəkləməkdən qorxurdu ki, adı intellektual panteonda vətənpərvər kimi hallanacaq, bəşəri düha səviyyəsi xalqın günlük milli siyasi ehtiraslarının səviyyəsinə düşəcək, tarix üçün bəslədiyi aydın imici bayraqla, gerblə, himnlə korlanacaq. Özünün şəxsi tarixini xalqının milli tarixinə qurban vermək istəmirdi. Zəka milli yox, bəşəri olmalıdır, deyirdi və s.

Bəşəri olan milli olanın qənimidir!

Roman Rollandın və onun kimilərinin vətən və dünya haqqında nə düşünməsindən asılı olmayaraq, qürbətə lənət yağdıranlar həmişə sənət, elm adamları, filosoflar olublar; fikir didərginləri; yunan şairi Kavafisin təhrifinə yol verdiyimiz misrası ilə desək: "Xəbərdarlıq olunmadan vətənin çölünə həbs edilənlər". Laməkan dərvişlər belə "vətən" deyib gildir-gildir göz yaşı töküblər. Dünyanı fəth etmiş fatehlər həmişə vətənə tələsiblər. Vətən hər kəsin "vəd edilmiş torpağıdır". Qürbət vətənin çölündəki həbsxanadır.

Çünki insan (əgər anadangəlmə süləngəc ruha sahib deyilsə) özünü qürbətdə tanımadığı bir ev sahibinin mərhəmətinə sığınmış küçə iti kimi hiss edir. Hərdən Bulqakovun "Şarik"i olmaq ehtimalı da var, əlbəttə.

Səbrim uzunçuluğa səbəb olacaq arqumentlərin çoxluğuna müqavimət göstərdiyi üçün rahatlıqla deyə bilərəm ki, bu sözlərim dünyaya güzəran "magellançılığına" çıxan insanlara aid deyil. Bilirəm ki, əxlaq anlayışı ilk çörək kündəsinin icadından sonra yaranıb və zamanla şəkildən-şəklə düşərək bu gün də onun xidmətçisidir. Əxlaqın varlığı da, yoxluğu da tabağın ovqatından asılıdır. Vil Dürantın sözləri ilə desək, katedral və parlament binası, muzey və konsert salonu, kitabxana və universitet, sadəcə, bir pərdədir, arxasındakı sallaqxananı gizləyən bir pərdə. Mədəniyyətin ən böyük düşməni ac qarındır.

Əxlaqdan söz düşmüşkən, gəlin onun haqqında qısa bir xülasə verək. Əxlaq, bir növ, sosial inancdır, o, etikadan öz qətiliyi ilə fərqlənir. İngilis filosofları Hobbs və Hyum əxlaqı tamamilə sekulyar bir norma kimi görürdülər, onun dini, ilahi mənşədən gəldiyini rədd edirdilər. Spenser isə əxlaqı bioloji akt kimi izah etməyə cəhd edirdi. Xaksli bunu eşidəndə dəli olmuşdu və bildirmişdi ki, təbiətdə ədalət və məhəbbət yox, dişlər və caynaqlar söz sahibidir.

Yəhudilərin öldürmək istədikləri Spinozaya görə, həyatın ən yaxşı normalarını determinizm yaradır; səbəb-nəticə əlaqələri. Həyatda heç kim günahkar deyil, hər nəticənin özündən asılı olmayan bir səbəbi vardır. Əclaf nə üçün əclaf olduğunu bilmədiyi üçün əclafdır. Əxlaq öz işini o, əclaflıq edənə qədər görməlidir ki, bunun da yolu sosial nizamın ağıl üzərində qurulmasından keçir. "Ensyslopaedia Britannica"nın 1798-ci il nəşrində irqçi mövqedən yazıldığı kimi, "hər kəsi özbaşına buraxsan, zənci olar".

Kanta görə, əxlaq ağıl qanunlarıdır. Yaxşını və pisi ağıl müəyyən etdiyi üçün Kant hesab edirdi ki, ağıl həm də əxlaqi öhdəliklərin təməlidir. Kantın əxlaqı iradə azadlığına əsaslanır ki, bu da praktik ağlın öz istədiyini etdiyi halda xeyirxahlığa yönələcəyinə inamdır. Kant deyir ki, iradəsi azad olmayan adam əxlaqlı ola bilməz.

Kantın "azad iradə əxlaqını" öz evində əlisilahlı Napoleon əsgəri kimi görən Hegel isə praktik ağılın xeyirxahlığına şübhə ilə yanaşırdı, çünki o, Kantdan fərqli olaraq, Fransız İnqilabı zamanı Robespyerin öz ağlının gücünü bütün mədəniyyətə qarşı qoyaraq nə hoqqalardan çıxdığını öz gözləri ilə görmüşdü. Gilyotin dəmirdən düzəldilmiş Pobespyer idi.

Əslində, bu iki filosofun əxlaqa münasibətini maarifçiliyə münasibəti müəyyən edir. Hegel fransız rasionalistlərinin və Napoleonun qanlı əməllərinin şahidi olduğu üçün maarifçiliyi təkcə ağılın azadlığı kimi anlamağın yanlış olduğunu düşünürdü. Kant isə Russo sentimentalizminin heyranı idi; iddia edirdi ki, ağlın yüyəni hissin əlində olmalıdır. Yalnız bu zaman zəka düzgün qərarlar verə bilər.

Hegelin əxlaq anlayışı bir az qanuna oxşayırdı. Hegel hesab edirdi ki, Fransız İnqilabında baş verən vəhşiliklər Kantın əxlaq dediyi şeyin xarakteristik bir təzahürü idi. Hərəkətə keçən ağlın nəzarətindəki azad iradə bütöv bir ölkəni yaxıb-yandırırdı. Odur ki, Hegel əxlaqi öhdəlikləri fərdin üzərindən götürüb cəmiyyətin üzərinə qoyurdu. Rasional təməllərə fərd yox, cəmiyyət söykənməlidir. Üstəgəl, ağılla bərabər müdrikliyə də ehtiyac var. Həm də Joze Saramaqonun "Nobel nitq"də göylərə qaldırdığı yazıb-oxumağı bacarmayan "saqqallı uşaq" müdrikliyinə.

Nitsşe isə ümumiyyətlə, əxlaq deyə bir şeyin olmadığını söyləyirdi. O deyirdi ki, əxlaqi həqiqətlər deyə bir şey yoxdur və indiyə qədər insanı əxlaqlı etməyə cəhd edən bütün təlimlər qeyri-əxlaqi olub.

Nitsşeyə görə, insanın məzmununu nə Tanrı yaradıb, nə cəmiyyət, nə ailə, nə də özü. Heç kim var olduğuna görə məsul deyil, nə gəndəlaş kolu, nə insan. İnsan, sadəcə, var olan bir bütünün parçasıdır. Gerçək olan yalnız bu bütündür. İnsanın bu bütünün bir parçası olmaqdan savayı heç bir statusu yoxdur.

Onu heç kim və heç nə yaratmadığı üçün, heç kim və heç nə də mühakimə etməyəcək, cəzalandırmayacaq. İnsanı mühakimə etmək bütün varlığı mühakimə etmək deməkdir. Yəni soxulcandan turpa qədər hər şeyi məhşər ayağına çəkmək deməkdir.

Nitsşeyə görə, sirk ustası bir heyvanı necə əhliləşdirirsə (cəzalandıraraq, mükafatlandıraraq), əxlaqi təlimlər də insanı o cür əhliləşdirirlər və bunu ona yaxşılıq adına etdiklərini deyirlər.

Halbuki xristianlıq monastıra soxub ilk insanı günahkar elan etməklə onu daha da əxlaqsızlaşdırdı. İndi o, qəfəsə salınıb hər şeyə şübhə və qorxu ilə baxan rəzil bir məhbusdur. Xristianlıq bir cəllad metafizikasıdır. Bunlar fəlsəfəni çəkiclə yaradan Nitsşenin sözləridir.

Əxlaqın bu çoxsaylı təriflərindən sonra biz vətən-qürbət mövzusuna əxlaqın gözü ilə baxmayacağıq. Ona görə də bu yazını oxuyanlara deyə bilərik ki, bir vaxtlar buyurulduğunun əksinə olaraq elm dalınca Çinə qədər getməsən də, çörək dalınca hara gəldi gedə bilərsən. Bayaq dedik axı mədəniyyətin düşməni boş baş deyil, boş qarındı. Burada əxlaqa zidd heç nə yoxdur. Əxlaqa zidd olan qürbəti vətənə qarşı qoymaqdır. Ellinizmdən tutmuş, neoliberalizmə qədər bütün ideologiyalar ümumdünya vətəndaşı yaratmaq istəyib, amma bu istək gücləndikcə, insan öz vətəninin sərhədlərinə daha bərk-bərk sığınıb. Qloballaşma cəhdləri tarixin bütün dövrlərində dünyanın daha çox vətənlərə bölünməsi ilə nəticələnib.

2,8 milyon il əvvəl Afrikada görünən ilk insan - ancaq onun tüklü-müklü bədəninə, əyri belinə, uzun goreşən caynaqlarına, yırtıcı dişlərinə baxanda demək olmazdı ki, bu məxluq cənnətdən qovulub, ilk insan daha çox cəhənnəmdən qovulana oxşayırdı, - qida dalınca düşərək bütün planeti bürüdü. Qədim insan üçün qaldığı yox, getdiyi yer vətən sayılırdı. Qədim insan əsl qlobalist idi, azadlıq və rifah onu həmişə qürbətdə gözləyirdi, ta ki, özü kimi biri ilə qarşılaşana qədər.

Qürbət azadlığı! Onun başqa adı yad cəmiyyətdə heyvani olmayan heç bir məsuliyyət daşımamaq azadlığıdır; sosial, siyasi, mədəni öhdəliklərini sənin əvəzinə başqalarının yerinə yetirməsi rahatlığıdır. İnsan qürbətin ev heyvanıdır. Qürbətin hər an səni əhliləşdirdiyini hiss edirsən, buna ehtiyac olmasa da. Sən sadəcə, kütləvi səhnənin heç vaxt nəzərə çarpmayacaq mərkəzində olmağınla sevinirsən. Fernando Pessoanın "kim məni xilas edəcək var olmaqdan" sualının cavabıdır qürbət. Qürbətdə həm varsan, eyni zamanda, həm də yoxsan. (Kinosevərlər mənimlə razılaşarlar ki, kütləvi səhnələrdə diqqət sıx mərkəzə deyil, seyrək ucqarlara yönəlir). Məcnun aşiq avtoritetini ucqara qaçandan sonra qazandı. Don Kixotun köməyə tələsən cəngavərliyi darıxanda həmişə üfüqə, ucqara baxırdı. Hamlet kral sarayın ucqarı idi. Peyğəmbərlər həmişə çobanlıqdan, çöldən, ucqardan gəldilər. Özünü tapmaq istəyənlər həmişə ucqara qaçdılar.

Qürbət səni ucqar olmağa, çoxluqdan, sıxlıqdan seçilməyə qoymaz.

Qürbət "ölü canlar"ın vətənidir! Əmin ol, qürbətdən gedişin məhlə baqqalından başqa, kimsənin vecinə olmayacaq.

Qürbət azadlığın, qürbət rahatlılığın bədəli yad kültürün sənə ikinci, üçüncü növ insan rolu biçərək gizli aşağılamasıdır.

Ümid edirəm ki, aramızda qəfil qarşılaşdıqları yad fikirlərə özünüqoruma instinkti ilə ilk emosional reflekslə reaksiya göstərən kütlə insanlarının, Orteqa i Qassetin sözləri ilə desək, "tarix səhnəsində avaralanan ibtidai vəhşilərin sayı azdır. Ona görə də qürbət xoşbəxtliyinə qoyduğum adı içimdəki sükutun var gücü ilə deyə bilərəm: "Gizli aşağılanma azadlığı". Vətəndən fərqliliyi odur ki, qürbətin səni atmosfer təzyiqi kimi hiss etdirmədən aşağılamasına cavab verməyə özündə mənəvi haqq da görə bilmirsən. Vətəni söyməyə nə var ki?

"Bir dəfə başqa bir şəhərdə yaşayan bir naşir onunla şam yeməyinə razılaşana qədər mənimlə imzalanacaq müqaviləyə qol çəkməyi yubatdı. Köməkçisindən mənimlə yemək yeməyin onun üçün niyə bu qədər əhəmiyyətli olduğunu soruşduqda məlum oldu ki, naşir, sadəcə, mənim necə yemək yediyimi gözləri ilə görmək istəyirmiş". Bu sözlər Kolumbiya Universitetinin professoru, uzun illər qürbətdə yaşamış xristian ərəbi, şərqşünas Eduard Səidin Qərb xatirələrindədir. Gəlmənin yeməyi də, danışmağı da, ölümü də qürbətin əyləncəsidir. Qürbət adama vətənə qarşı səmimi olmamağı öyrədir; sən addımbaşı öz vətənini qürbətlə müqayisə etməli və üstünlüyü qürbətə verməlisən. Şeytan allahın, allah da şeytanın qürbətidir; birinə tapındınsa, o birini lənətləməyə məhkumsan! Səid inadkar idi, rədd edirdi bu mədəni eniqmanı.

Qürbətin himayəsini övladlığa götürdüyü uşağı tərbiyə edib, özünə oxşatmaq üçün professional nəvazişlə danlayan bir atanın hərəkəti ilə müqayisə etmək olar.

Qürbətin himayəsi həmişə "Böyük başqası"nın himayəsidir. Kusturicanın "Underground" filmində zirzəmiyə - küçədəki müharibənin qürbətinə qaçan insanları idarə, eyni zamanda himayə edən Markodur. Qürbət sənin bədbəxtliyini öz xoşbəxtliyi üçün himayə edir.

Qürbətin əynində həmişə üniforma var. O, səninlə rəmzlərin, simvolların dili ilə danışır. Sənin dilin orada bir işə yaramaz. Öz ana dilini küçələrdə, avtobuslarda, kafelərdə üstündə ağır və lazımsız bir yük kimi gəzdirərsən. Qürbətdə sənin olan sənin çəkin deyil, sənin yükündür, həm də gərəksiz yükündür. Qürbət sənə özünü də bir yük kimi hiss etdirər. Sənin qürbətdəki adın Yükdür, həm də pis bir yük.

Qürbətdə öz ana dilini də bir yük olaraq ağzında deyil, belində daşıyarsan. Hətta hiss edərsən ki, bu gərəksiz dil yükünü dalına şələləyib pullu ayaqyoluna belə özünlə apardığın üçün insanlar sənə qıraqdan baxıb gizli-gizli gülürlər. Qürbətdə özünü bir karikatura zənn edərsən. Dilini bir yük kimi bir anlıq da olsun üstündən götürmək, dincəlmək, sonra qalxıb yenidən dalına alıb Sizif kimi daşımağa davam etmək üçün özün kimi birini axtararsan. Amma qarşına insan şəklində çıxan xeyirxah təsadüflərin hamısı sənin günündədir, hamısının üstündə o ağırlıqdan, o yükdən, o lazımsız dildən var. Qürbətdə öz ana dilinlə qarşılaşmaq karın qəfildən eşitməsi, lalın qəfildən danışması, korun qəfildən görməsidir.

İndi illərlə öz dilində düşünməyə imkanı olub da danışmağa imkanı olmayan insanı düşünün; öz dilində düşüncə qəbizliyindən əziyyət çəkən o qürbət "bəxtəvərini"...

Qürbət, insanı ona aid olmayan bir həyatın parazitinə çevirir. Vətəndən gətirdiyin adamı öz əllərinlə öldürməlisən, onsuz da, onu saçını kəsdirdiyin bərbərxanada qayçılaya-qayçılaya, şorba içdiyin kafedə qaşıqlaya-qaşıqlaya, növbəyə durduğun köç idarələrində yubada-yubada öldürəcəklər. Qürbət xoşbəxtliyi də intihara oxşayan bu "qətldən" sonra başlayacaq.

Havayı cənnət yoxdur. Cənnəti qazanmaq üçün əvvəlcə zəhmət çəkib ölməlisən! Amma cənnət xoşbəxtliyinin qürbət xoşbəxtliyindən bir üstünlüyü var ki, qürbətdə qadağan olunan milli kimlik cənnətdə yerli-dibli xatırlanmır. Cənnət kosmopolit məkandır. Cəhənnəm, əksinə, vətən kimidir, aid olduğun həyatın davamını yaşayırsan. İnsana cənnəti və qürbəti sevdirən də bu ümiddir - aid olduğun həyatın davamını yaşamayacağın ümidi.

Özünə aid olanın əzabı, yoxsa başqasına aid olanın həzzi? İnsana yaşadığını hiss etdirən hansıdır? İnsan həm də həyatını qaxaclaşdıran, xatirəyə çevirib tək qalacağı günlər üçün saxlayan bir canlıdır. İnsana aid olmayan həyat xatirəyə deyil, yaddaşa çevrilir. Xatirə duyğunun anabioz halıdır. Yaddaşdan fərqli olaraq xatirədəki duyğu yenidən dirilə, canlana bilir. Sənət yaddaşdan çox, xatirəyə istinad edir.

Yaddaş, sadəcə, məlumat qəbiristanlığıdır. İnsan hətta bəzən yaddaşının cansıxıcı qəbiristanlıq sükunətindən qaçıb xatirələrinin zümzüməsinə sığınır. Çünki xatirələr ruhun oksigen balonlarıdır. Sabir Rüstəmxanlı milli yaddaşımızı xatirələşdirmək, çürüməkdən qorumaq, tariximizi lazım olanda yenidən diriltmək üçün yaddaş sözünün əvvəlinə "qan" sözü artırdı, ondan "qan yaddaşı" adlı milli, anabioz bir duyğu düzəltdi.

Özünə aid olmayan həyatı yaşamaq illüziyadır, uzunmüddətli ölüm aktının mərhəmtli formasıdır.

Bu yerdə məndən üç yaş böyük olan türk yazar Tolqa Akalının "Kendimetre" romanının son cümləsini xatırlayıram: "Heç kim özünə aid olmayan bir həyatdan sağ çıxa bilməz!".

Mən də bayaqdan bunu demək istəyirdim: Qürbət insanın özünə aid olmayan həyatıdır. Orada yalnız bir ölü kimi yaşaya bilərsən...

Aqşin YENİSEY

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 31 dekabr.- S.20-21.