Nigar Eyvazova: "Axı hanı bu evin yiyəsi…”
- "Varislər" rubrikası
"Varislər"in
bugünkü qonağı unudulmaz insan, şeirləri dillər
əzbəri olan istedadlı şair, televiziya və teatrlar
üçün qələmə aldığı pyesləri
hələ də yaddaşlarda yaşayan dramaturq, sevilən
yazıçı Camal Yusifzadənin ömür-gün
yoldaşı Əntiqə Bağırova və qızı
Nigar Eyvazovadır.
Tarixçi
- şair
1941-ci ilin avqustunda, yurdumuzun cənib mirvarisi Lənkəranda
gəlmişdi dünyaya. Orta məktəbi doğma Lənkəranda
bitirən Camal Yusifzadə 1960-1965-ci illərdə BDU-nin Tarix
fakültəsində ali təhsil
almışdı. Hələ yeniyetmə
yaşlarından şeir yazmağa başlayan şairin ilk
şeiri 1963-cü ildə Lənkəranda çıxan
"Leninçi" qəzetində işıq üzü
görmüşdü. Camal Yusifzadə ədəbi
fəaliyyətə də elə ilk şeiri çap olunan qəzetdə
ədəbi işçi kimi başlamış, eyni zamanda Lənkəran
şəhər 2 saylı orta məktəbdə tarix dərsi
demişdi. Onun sonrakı həyatı və
fəaliyyəti paytaxtla bağlı idi. Müxtəlif
illərdə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında elmi redaktor,
böyük elmi redaktor, "Ədəbiyyat və incəsənət"
qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, şöbə
müdiri işləmişdi.
Camal Yusifzadənin həyatının qalan hissəsi Azərbaycan
Dövlət Radio və Televiziya Verilişləri QSC-də
keçdi, onlarca ədəbi-dram verilişinin layihəsi, ərsəyə
gəlməsi, sevilməsi onun adıyla bağlıdır. Pyesləri
televiziyada, teatrlarda tamaşaya qoyulmuş, ona oxucu və
tamaşaçı sevgisi qazandırmışdı.
-
Əntiqə xanım, bu gün ötən il
80 yaşı tamam olan Camal Yusifzadədən
danışacağıq. Camal müəllim
atası Yusif kişinin adını bir ömür öz ədəbi
təxəllüsü kimi yaşatdı və fiziki
ölümündən sonra da bu adı oxucularının,
dostlarının xatirəsində yaşadır. Kim olub
Yusif kişi? Necə ailədə
böyüyb Camal müəllim?
Beş
uşaqlı dul qadın
Əntiqə
Bağırova: - Yusif kişi İkinci
Dünya müharibəsinə Sovet ordusu əsgəri kimi
gedib, müharibədən qayıdıb və bir müddət
sonra dünyasını dəyişib. Anası
ibtidai sinif müəllimi işləyib. Camalgili ailədə
beş uşaq olublar. Dörd
qardaş, bir bacı. Camal ailənin ən
kiçik övladı idi. Ailədə bütün
uşaqlar savadlı, ziyalı olublar, hamısı ali təhsil alıb. Böyük
qardaşı Arif müəllim Lənkəranda çay tədarükü
üzrə ilk peşəkar mütəxəssis olub.
Uzun illər Lənkəranda çay fabrikində işləyib,
daha sonra Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində
yüksək vəzifədə çalışıb, sonra
da elmi dərəcə alıb və ömrünün sonuna qədər
Lənkəran Dövlət Universitetində dərs deyib. İndi Lənkərandakı Arif Bağırov
küçəsi onun adını daşıyır.
Camal müəllimin anası Aliyə xanım əsrin əvvəllərində
xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Bakıda
açdığı "Qızlar gimnaziyası"nda təhsil
almışdı, oranın ilk məzunlarından olub. Çox nurani, mehriban, geniş
dünyagörüşlü qadın idi. Böyük
Hüseyn Cavid onlara dərs demişdi. Camalın ana
babası Salman kişi də ziyalı olub.
Hətta qızlarını Bakıya oxumağa
göndərdiyi üçün Lənkəranda onu
qınayırmışlar. Camalın
xalalarının hamısı savadlı qadınlar idi. Kişi hamısını oxutdurmuşdu. Camalın dayılarının üçü həkim
idi. Əmilərindən Türkiyədə
yaşayanlar var. Dayılarının ikisi Səmərqənddə
yaşayıb, indi onların ailələri ordadır.
- Bəli,
ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanın
əksər bölgələrində, xüsusilə cənub
zonasında qız uşaqlarının təhsil alması
unikal hadisə sayılırdı. Məncə, Salman kişi böyük ürək və cəsarət
sahibi olmaqla yanaşı, həm də gələcək cənublu
qızlar üçün yol açıb. Nə
yaxşı ki, belə adamlarımız, böyüklərimiz
olub.
- Əlbəttə, bu çox böyük hadisə idi
o zona üçün. Camalın böyük qardaşı Arif
müəllim gedib Türkiyədəki qohumları
tapmışdı. Onların arasında
tanınmış rejissor olanı, iş-güc adamı kimi
tanınanı var.
Rəşt
xanının qızı
Camalın atasının anası Mərziyyə xanım
Rəşt xanının qızı olub. Babası
qaçırtmışdı onu. Camal
deyirdi ki, biz ona "ərüst nənə" deyirdik, "ərüst"
sözünün farcadan tərcüməsi gəlin deməkdi.
Ucaboy, gözəl, xanım-xatın qadın
olub. Camalın əmiləri o zonada məşhur
tacirlər kimi tanınıblar, Həştərxan
limanında gəmiləri olub. Nəslin
soyu-köyü qaramanlardan gəlir. Bu nəsilin
əcdadları XII-XV əsrlərdə Orta Asiyada Qaraman bəylərbəyliyini
yaradıblar. Camal maraqlanmışdı,
Qara Yusifin qoşun başçıları arasında da
Qaramanlar olub. Bu adamlar cəsur, qorxmaz, səxavətli,
xəyanəti bağışlamayan igid nəsil kimi həmişə
hörmətlə qarşılanıblar. Camalgilin
nəsli XVII əsrin əvvəllərində Rizədən
Azərbaycana köçüb. Camalın
babası Lənkəranda qızlar üçün uşaq
evi açıb. Kimsəsiz ailələrin
qız övladları həmin evdə yaşayıb, həm də
təhsil alıblar. Sonra Stalin
sürgünə göndərmişdi o kişini.
- Camal
müəllim ali təhsil alandan sonra bir
müddət Lənkəranda həm qəzetdə, həm də
məktəbdə işləyib. Bəs
Bakıya gəlməyinin səbəbi nə olub? Kim dəvət eləyib onu? Kimə
üz tutub gəlib?
Hörmətlə
xatırlanan Rəsul Rza
- Əslində, konkret heç kəs dəvət etməyib. Bakıya gələndən
az sonra rəhmətlik Rəsul Rza onu
ensiklopediyada işə götürüb. Camal tələbə
ikən ilk şeiri qəzetdə çıxıb. Tələbə yoldaşları onu həvəsləndiriblər.
Beləcə, şeir yazmağa davam eləyib.
Sonra Rəsul Rza Camalın şeirlərinə
"uğurlu yol" yazıb, qəzetə göndərib.
Yəni Rəsul Rzanı Camal həmişə
hörmətlə xatırlayırdı. Camal
tarixi yaxşı bilirdi. Onunla Azərbaycan
tarixi ilə bağlı söhbət eləmək adama
çox xoş gəlirdi. Sonra Əli Kərim
onun şeirləri haqqında rəy yazıb, çap etdirib.
Uzun illər Əli Kərimlə dostluq eləyiblər.
Əli Kərim dünyasını dəyişəndən
sonra da onun xanımı bizim ailə ilə əlaqə
saxlayırdı, Camal da unutmurdu onları. Ensiklopediyadan
sonra Camal bir müddət "Ədəbiyyat və incəsənət"
qəzetində şöbə müdiri işlədi. Camal "Ədəbiyyat qəzeti"nə gələndə
mən artıq redaksiyada işləyirdim. Mən
ondan on yaş kiçik idim.
"Əllərim
əlində qalsa..."
- Hə,
söhbətin maraqlı yerinə gəlib çatdıq. İndi bəzi sirləri açaq. İstəyirsiniz, Nigar qızıma deyim,
qulaqlarını tutsun, biz danışaq (gülürük).
Necə tanış oldunuz? İlk
görüş, ilk təəssüratlar necə qalıb
yaddaşınızda?
- Məni
unudulmaz Hüseyn Abbaszadə götürmüşdü
işə. Mən o vaxt axşamlar ali təhsil
alırdım, gündüzlər mütləq işləməliydim.
Təsəvvür edirsiniz, rəhmətlik Məmməd Araz, Məmməd
Aslan, Məmməd İsmayıl, Sabir Əhmədov, Sabir
Rüstəmxanlı, Siruz Təbrizli kimi adamlarla eyni redaksiyada
işləyirdim. Nəriman Həsənzadə
baş redaktor gələndən sonra mən çıxdım
işdən. Camalın "Əllərim əlində
qalsa..." sətri ilə başlayan bir şeiri vardı.
Şeiri oxudum xoşuma gəldi. Rəhmətlik İsa İsmayılzadə ilə
bir yerdə işləyirdik. Ona dedim, ay İsa, bu nə
yaxşı şeirdi. İsa dedi ki, sizi tanış
eləyərəm. Camal redaksiyaya gələndə
İsa onu mənə göstərdi. Təbii
ki, əvvəlcə onun həmin o şeirinə
vurulmuşdum. Sonra Camal da bizim redaksiyada
işə düzəldi. Mən elə
şeyləri danışmağı xoşlamıram. Görünür, qismətdə bir yerdə
yaşamaq varmış.
-
Peşman olmadınız seçiminizdə? Şair
xanımı olmaq, məncə, çətindi. Yəqin,
sizin kimi Camal müəllimin şeirlərinə vurulanlar az olmayıb...
- Camal
çox gözəl xasiyyətli insan idi. Nəsildən
gələn bir şeydi yəqin. Cəsur
idi, dostcanlı idi, ailə qədrini bilən idi. Üstəlik, savadlı, həm də məsuliyyətli
idi. Əlbəttə, yəqin, onun
şeirlərini sevənlər çox olub, amma Camal bilirdi mən
qısqancam, çalışırdı ürəyimə
toxunan nəsə olmasın.
Bir sənədli filmin ssenarisini yazmaq üçün
altı ay işləyirdi, material toplayırdı. Mən fikir
vermişəm, indinin özündə də onun filmlərdindən
istifadə eləyirlər, o filmlərə istinad eləyirlər,
amma Camalı yada salmırlar.
- Bəs
niyə qəzetdən çıxıb, televiziyaya getdi?
Doğma,
əziz televiziya
- Qəzetdə
müəyyən çətinliklər yaranmışdı,
maliyyə problemləri vardı. Həm də uşaqlar
böyüyürdü, televiziyada maaş
da yaxşı idi, qonorar da. Camalı rəhmətlik
Elşad Quliyevlə Nahid Hacızadə dəvət elədi
televiziyaya.
- Məncə,
onun dramaturq kimi tanınmasında televiziyanın rolu oldu.
Ədəbi-dram verilişləri redaksiyasında işləyəndə
pyesləri televiziyada çəkilirdi...
- Hə,
televiziya onun istedadının başqa tərəfini də
üzə çıxartdı. Ümumiyyətlə, Camal
saçından-dırnağına qədər
yaradıcı adam idi, onun
üçün ədəbiyyatla məşğul olmaq
zövq idi. Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Şəki,
Sumqayıt, Lənkəran teatrlarında əsərləri
tamaşaya qoyuldu. Onun dram
yaradıcılığına həvəsi böyük idi.
İyirmidən çox pyes yazıb. Uşaqlar üçün də səhnə əsərləri
var. Onun "Meydan oyunları" pyesi haqqında çox
söz-söhbət getdi. Bir ara
"Azdrama"da onu səhnələşdirmək istəyirdilər,
hətta hazırlıq mərhələsi də
başlamışdı, rejissor da ayrılmışdı.
Rejissor
pyesi geri qaytardı
Rəhmətlik
Ağakişi Kazımov sonra dedi ki, Camal, bu çox
ağır əsərdi, mən bunu işləyə bilməyəcəyəm.
Çünki əsər meydan tamaşası
estetikası üzərində qurulub. Teatr
biliciləri deyirdi ki, bu, Azərbaycan dramaturgiyası tarixində
ilk belə əsərdi. Yazıçılar
İttifaqında Seyran Səxavət var, Camalın ən
yaxın dostlarından biridir. Allah ondan
razı olsun. Həmişə Camalı
xatırlayır, elə "Meydan oyunları" pyesinin
tamaşaya qoyulması üçün ən çox
çalışan odur. Camalla bizim
münasibətlərimizdə Seyran qardaşın da
böyük rolu olub. Elə bizim nikah
şahidlərimizdən biri də Seyran Səxavət idi.
İsi Məlikzadə, İsa İsmayılzadə
də orada idilər. Camal qələmi götürüb
nikah sənədini imzalayanda İsi müəllim zarafatla dedi
ki, Camal hələ ki gec deyil, yaxşı-yaxşı fikirləş.
Seyran qardaş da zarafatla deyirdi ki, nə qədər
imzalamamısan, gəl çıxaq aradan. (Əntiqə xanım bir anlıq o anları
xatırlayıb gülümsəyir, sonra üzünə qəribə
bir kədər çökür, başını
aşağı salır, kövrəldiyini hiss edirəm).
- Nigar
xanım, qız uşaqları ataya daha çox bağlı
olurlar. Necə ata idi, Camal müəllim?
Evdə uşaqların cəzalandırılması işinə
kim baxırdı?
Nigar
Eyvazova: - Biz ailədə iki bacı, bir qardaşıq. Anam da
dedi, atam çox yaxşı adam idi, həm
də səbirli idi. Tutaq ki, olur da adam əsəbiləşir,
uşaqlar adamı haldan çıxarırlar, belə olanda
bir sözü vardı: "Köpəy
uşağı!" vəssalam. Bundan da sərt
sözü "Səfeh köpək uşağı!"
olurdu. Dərslərimizlə daha çox
ana məşğul olurdu. Dəqiq elmlər
ananın, humanitar elmlər atanın boynuna
düşürdü. Amma ata da dəqiq
elmləri bilirdi. O, hərtərəfli savadlı adam idi. Qardaşım Rəssamlıq
Akademiyasını bitirib. İnteryer
dizayneridir. Bacım musiqiçidir. Mənsə İnşaat Universitetini bitirmişəm.
-
Atanızın hansı nəsihətli sözünü indi də
xatırlayırsınız? Və həyatda elə
olubmu ki, həmin nəsihətə əməl etməyə məmnun,
ya da əməl etməməyə peşman olmusunuz?
"Heç
kəsə güvənmə"
-
Valideynin hər sözü, hər rəftarı, belə
götürəndə elə hər tənbehi nəsihətdir.
Valideynlərimiz bizi göz bəbəkləri
kimi qoruyublar. Hər ikisi nəsihət də
verib, lazım olanda öyüd də. Atanın
nəsihətləri çox idi, hamısını
xatırlayıram, əlbəttə. Amma
bir sözünü ümumiyyətlə unutmuram. Deyirdi ki, qızım, heç vaxt heç kəsə
arxayın olma. Mən Camalın
qızıyam, bütün qapıları üzümə
açacaqlar, mənə görə kiməsə xahiş eləyəcəklər,
belə şeylərə arxayın olma. Öz
gücünə, öz ağlına arxalan. Öz ayaqlarınız üstə durmağı
bacarın. Bir də deyirdi, birdən səndən
kimsə soruşsa ki, sizdə filan şey var, o dəqiqə
var demə, de ki, qoy gedim baxım, görüm varsa verərəm.
Lap elə kimsə çörək istəyər,
deyərsən var, amma gəlib görərsən ki, yeyilib, pərt
olarsan.
İndi "Azərbaycan" nəşriyyatına gələndə
qəribə hisslər keçirtdim. Axı bir vaxtlar atamla
bu binaya çox gəlib-getmişəm. "Ədəbiyyat
qəzeti"nin redaksiyası doqquzuncu mərtəbədə
idi. Mən də şuluq uşaq idim. Bütün otaqların altını-üstünə
çevirirdim. Burda hamı məni
çox istəyirdi.
- Nigar
xanım, qızlar ailə quranda valideyn məsləhətinə
önəm verirlər. Siz ailə quranda ata nə dedi, nə məsləhət
gördü?
- Ata belə
məsələlərə demokratik yanaşırdı.
Əlbəttə, ilk növbədə xeyir-dua verdi.
Həm də çox ciddi şəkildə dedi ki, seçim
sənindi, hər şeyin məsuliyyəti sənin öz
üzərinə düşür. Mən
xalamın gəliniyəm. Atam artıq bu
ailəni uzun illər tanıyırdı, qohum idilər.
Dedi ki, biz onsuz da qohumuq, elə yaşayın ki, bu qohumluğa
sizə görə xələl gəlməsin. Həyat
yoldaşım atasız böyüyüb, atam onları
çox istəyirdi.
Əntiqə
xanım: - Camal özü də atasız
böyümüşdü axı. Bacım
uşaqları da atalarını tez itirmişdilər. Camal onları öz balalarından
ayırmırdı.
- Əntiqə xanım, evdə uşaqlarla Camal müəllimin
dostluğu tuturdu?
- Camalla
hamının dostluğu tuturdu. Evdə elə ən
üzüyola adam Camal idi. Aramızda
belə bir şərt kəsmişdik. Demişdim,
Camal, əgər mən uşaqlardan hansınasa "yox"
demişəmsə, sən mənim sözümü heçə
verib "hə" demə. Uşaqlar bir
yerə getmək istəyəndə əvvəl atalarına
üz tuturdular, o da mənim üstümə göndərirdi,
deyirdi gedin ananızdan soruşun, icazə verirsə gedin.
Əgər mən "baxarıq" deyirdimsə,
demək, hələ tam qərar verilməyib. Amma bütün hallarda son sözü yenə Camal
deyirdi. Kənardan baxana elə gələrdi ki, evdə qərarları
mən verirəm, ola bilsin, sözü mən
deyirdim, ancaq mən də onun sözünü deyirdim.
- Adamlar bəzən
özləri ilə baş-başa qalanda nəsə
zümzümə eləyirlər. Camal müəllimin
zümzümə elədiyi mahnı var idi?
Onun
zümzümə etdiyi mahnılar
- Hə,
bu onun ovqatından asılı idi. Kefi yaxşı olanda
"Ay lolo"nu, qayğılı, kədərli olanda
"Qaragilə"ni zümzümə eləyirdi.
- Onun
yaxın dostları kim idi bəs? Evə gəlib-gedən dostları var idimi?
- Ən yaxın dostları Lənkəranda
uşaqlıqdan tanıdığı adamlar idi. Ailəvi dost idik onlarla. Bakıda yaşayırdılar. Azad, Mahir, Alməmməd,
Nazim Abbas. Xalaoğlu deyirdilər Camala. Biz onlara gedirdik, onlar bizə gəlirdilər. Süfrə açılırdı, yeyib-içir,
şeir deyir, sənətdən danışır, oxuyurdular.
Maraqlı olurdu onlarla. Bəxtiyar Vahabzadə,
İlyas Əfəndiyev, Vaqif Səmədoğlu çox istəyirdi
Camalın xətrini. Hətta Vaqif Səmədoğlu
onun karandaşla şəklini də çəkib. Vaqif müəllim ona rusca "bednıy geni"
(kasıb dahi) deyirdi. İlyas müəllim
gecə saat on ikidə də zəng vura bilərdi. Ələkbər Salahzadə ilə qapı qonşu
idik. Vidadi Məmmədov idi dostu.
İsa İsmayılzadə, İsi Məlikzadə, Əli Kərim,
Seyran Səxavəti dedim. Seyranla ayrılmaz dost idilər. Məmməd Aslanla eyni blokda yaşayırdıq.
O da tez-tez gəlirdi bizə. Qadın dostları da var idi:
teatrşünas Ədilə Əliyeva, yazıçı
Xalidə Hasilova, jurnalist Mailə Muradxanlı.
- Yeməklərə
seçim eləyirdi Camal müəllim? Ən sevdiyi
yemək hansı idi?
- Əslində, Allah verəndən nə qoysan
qabağına yeyərdi, amma talış mətbəxindən
"turşu kabab"la plovu sevirdi. "Ləvəngi"
öz yerində, "çölmə kabab"
xoşlayırdı. Mən də öyrənmişdim
onları bişirməyi. Bir də
talış "tərə"sini xoşlayırdı, bircə
onu yaxşı bişirə bilmədim Camal üçün.
Belə deyək də, cənub mətbəxini
sevirdi.
- Camal
müəllimin 75 illik yubileyini xatırlayıram. Amma bir az keçəndən sonra onun ölüm xəbərini
eşitdik. Sağlam görünürdü
axı. Nə oldu Camal müəllimə?
-
Camalın ürəyi ağrıyırdı, başqa
heç bir problemi yox idi. O yaşda adam eynəkdən
istifadə etmirdi. Deyim də necə oldu. Mənim qardaşım oğlu var idi - İlqar, Camal
onun başına and içirdi, çox istəyirdi o
uşağı. Danışırdılar,
məsləhətləşirdilər. O uşaq qırx
bir yaşında qəfildən dünyasını dəyişdi.
Bu, Camala çox pis təsir elədi. Çox istəyirdi
axı onu. Camal o uşaqdan sonra
sındı elə bil. Unuda bilmirdi onu.
Elə hey ondan danışırdı, onu fikirləşirdi.
Hər şeyi ürəyinə salırdı həm
də. Ürəyindən əməliyyat
olunmalıydı, getmədi ki. Heç
cür razı sala bilmədik. Gah bu gün-sabaha
saxladı, gah filan işimi də qurtarım gedərik dedi. Həkimlə də danışmışdıq.
İki dəfə infarkt keçirmişdi.
Mütləq əməliyyat olunmalıydı.
Gecə idi. Bir də onun
xırıltısına oyandım, elə bildim xoruldayır.
Oyatmaq istədim ki, ay Camal xoruldama,
gördüm yox, halı özündə deyil.
Həmişə deyirdi ki, Əntiqə, mənə bir
şey olsa, neyləyərsən? Deyirdim, sənsiz həyat
çətin olacaq. Allah səni bizə çox
görməsin.
- Əlbəttə, çətin olur...
- Çox çətin olur.
Nigar Eyvazova: - Atamın məşhur bir
şeiri var, "Ay qonşu, bu evin yiyəsi hanı...".
Atamın ölümündən sonra böyüdüyüm,
yaşadığım ev mənə qərib gəlməyə
başladı. Elə hey içimdə bir haray var,
qarşıma çıxan hər kəsdən soruşmaq istəyirəm:
Axı bu evin yiyəsi hanı? Axı mənim atam var idi!
Hanı mənim atam, hanı?
- Hə, o şeir çoxumuzun əzbərindədi:
"Uzaqdan, uzaqdan,
Çox-çox uzaqdan,
Darıxıb gəlmişəm, qaçıb
gəlmişəm,
Ay qonşu, bu evin yiyəsi hanı?".
Söhbətləşdi: Əyyub QİYAS
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 19
fevral.- S.26-27