Tarix həmişə və birgə xatırlamaqdır

Bişkek... Aytmatov forumu... zalı tərk edən ermənilər

2009-cu il idi. Bişkekdəydim. Beynəlxalq Çingiz Aytmatov Forumunda. Forum 24-27 fevrala, Xocalı soyqırımının baş verdiyi məşum tarixə təsadüf edirdi. İspaniyadan Çinə qədər onlarca ölkədən nümayəndə heyəti gəlmişdi. O cümlədən Ermənistan nümayəndələri də, Rusiyadan olan ermənilər də.

Tanınmış yazıçılar, rejissorlar, jurnalistlər... Şahnazarov da orda idi. Prezident sarayının böyük zalında 7-9 nəfərlik Rəyasət Heyətində oturmalı oldum. Bu, qabaqcadan nəzərdə tutulmamışdı. Azərbaycandan məndən başqa, daha 2 nəfər vardı. Onlara təklif etdim ki, rəyasət heyətində oturacaq nümayəndəmiz (əslində həmin şəxs müəyyənləşmişdi də) Xocalı soyqırımını mütləq xatırlatsın, çünki bu çox əlverişli imkan, uğurlu beynəlxalq platforma idi. Cavabında unutmayacağım məyusedici sözlər eşitdim: - Sən Allah, qanqaraçılıq salma, siyasi məclis deyil bura... Və sair və ilaxır. Sonra iş elə gətirdi, dil baryeri səbəbindən təklif elədilər ki, mən oturum orda. Razılaşdım, amma dedim ki, mənim adımı yazmasalar da olar, amma qoy sənin adını götürsünlər, bircə Azərbaycan sözü qalsın orda, o sözün arxasında məmnuniyyətlə oturdum. Əvvəl Qırğızıstanın o vaxtkı Mədəniyyət naziri çıxış etdi, sonra MDB Dövlətlərarası Humanitar Əməkdaşlıq Fondunun icraçı direktoru. Daha sonra Rusiyadan bir nümayəndə, gərək ki, "Drujba narodov" jurnalının baş redaktoru Ebonaidze. Sonra mən. Çıxışımın əvvəlində Xocalını xatırlatdım. Dedim ki, işığına yığışdığımız, Azərbaycanda bizim öz klassiklərimiz qədər sevdiyimiz böyük qırğız yazıçısı Aytmatovun da bölüşdüyü humanist ideallar naminə biz bu gün düz 17 il əvvəl - onda 2009-cu il idi - Azərbaycanda yer üzündən silinmiş bir qəsəbəni, vəhşicəsinə öldürülmüş yüzlərlə insanı, qoca qadın və kişiləri, hamilə gəlinləri, uşaqları xatırlamalı, onların ruhunu bir dəqiqə sükutla yad etməliyik. Buna borcluyuq. Rusca danışırdım, amma digər dillərə sinxron tərcümə vardı. Hamı ayağa qalxdı. Dedim ki, əlbəttə, biz indi bu hadisə səbəbiylə toplaşmamışıq, bu hadisənin kimlərin törətdiyini müzakirə etmək üçün yığışmamışıq, amma siz bilirsiniz ki, Azərbaycanla kimlərin, hansı qonşularının problemi var...

Erməni nümayəndələrinin bəziləri mən çıxış edən zaman, xüsusən o bir dəqiqəlik sükut anında zalı tərk etdilər... Şahnazarov da.

Maraqlısı sonra baş verdi. Kofe fasiləsinə çıxanda. 4-5 KİV nümayəndəsi, jurnalistlər məni əhatə elədi, 17 il əvvəl Azərbaycanda nə baş verdiyini soruşdular, təbii ki, məlumat verdim. Axırdan-axıra çiynimə bir əl qondu. Sarıyanız, zərif, ziyalı bir adamdı. Aramızda belə bir dialoq oldu:

- Utanıram soruşmağa, 17 il əvvəl Bakıda nə baş verib? - İcazə verin soruşum, siz kimsiniz? - Mən Rusiya Mədəniyyət nazirinin müaviniyəm. - Hadisə Bakıda yox, Xocalıda baş verib, Qarabağda. Xocalı adlı Azərbaycan şəhəri, qəsəbəsi genosidə məruz qalıb. - Bunu kim edib? - Ermənistanın qanunsuz hərbi birləşmələri, Rusiya qoşunları, 366-cı motoatıcı alay.

Qarşımdakı adam, adını unutmuşam, ağappaq ağarmışdı, bir neçə dəfə udqunandan sonra dedi:

- Mən həm öz adımdan, həm də Rusiya hökuməti adından sizdən də, Azərbaycan xalqından da üzr istəyirəm. Bu dəhşətdir. Bu hadisə haqqında daha ətraflı öyrənmək istəyirəm.

Ona saytlarda necə, nə cür axtarış verməyin yollarını izah etdim.

"Ermənilər sizdən nə istəyirlər?" - deyə soruşdu.

"Parisi" - dedim.

Xatırladığım 2 hadisə isə Serbiyada baş verib. Belqradda. Dünya Ədiblərinin Beynəlxalq görüşündə, şeir festivalında. Həmkarım Elxan Zalla qatılmışdıq o tədbirə. Fransadan bir şair vardı. Deyəsən, Sen-Simon idi adı. Arada indi də facebookda da görürəm. Adam ilk gündən sağa gedirdi, gözünü məndən ayırmırdı, sola gedirdi, gözümün içinə baxırdı. Doğrusu, əvvəl-əvvəl heç nə başa düşmürdüm. Sonra xəfifcə çiyin vurdu mənə. Çaşdım. Gözüm asma çantasına sataşdı, "Qarabağ Ədəbiyyat Festivalı" sözləri yazılmışdı üzərində. İngiliscə. Çantasına o biri tərəfdən baxdım bir müddət sonra. "Qədim Efiopiya əlifbasında" yəqin ki, eyni sözlər yazılmışdı. Anladım ki, bu fransız ermənilərin Qarabağda təşkil etdiyi tədbirdə iştirak edib, onları sevir, indi isə bunu kobud şəkildə və nədənsə, məhz mənim diqqətimə çatdırmaq istəyir.

Tədbirin ikinci, ya üçüncü günü ayrıldıq Elxan Zalla, proqrama görə o, başqa şəhər və qəsəbələrə, mən də başqa yerə gedəsi oldum, hətta nəzərdə tutulan bir görüşdə iştirak etmədən Belqrada qayıtdım.

O vaxtlarda çomaq-keçi məsəli yenə həmin fransızın qaşındığını gördüm. Səbrini imtahan eləmək üçün həmin gün tam laqeyd bir davranış göstərməyə başladım fransıza. Hətta gün ərzində onun da bulunduğu çevrəyə yaxınlaşır, hamıyla bilərəkdən ucadan danışır, söhbətləşir və onu isə heç görmürmüş kimi davrandım. Sabahı gün səhər yeməyi vaxtı mənə yaxınlaşdı, səbri büsbütün tükənmişdi, tərcüməçi Çislovla bərabər idik. Salamsız-kalamsız soruşdu ki, siz ermənilərdən nə istəyirsiniz. Dedim, suala ancaq bir şərtlə cavab verə bilərəm. Dedi ki, nə şərtdi elə. Dedim, sual düz qoyulmalıdır. Soruşdu ki, necə düz? Dedim, tərsinə. Bir az fikrə getdi və soruşdu:

- Demək istəyirsiniz ki, ermənilər sizdən nəsə istəyir?

- Bəli, - dedim.

- Yaxşı, ermənilər sizdən nə istəyirlər? - soruşdu.

- Parisi, - dedim və əlavə elədim ki, verib-verməməklə bağlı qərara gəlməmişik hələ. Sonrakı günlərdə o fransız bir dəfə də olsun mənimlə üz-üzə gəlmədi.

Elə Belqradda olduğumuz o günlərdə, lap sonuncu gün, hətta Bakıya uçmağımıza 6-7 saat qalmış gecə başqa bir hadisə baş verdi. Səfər zamanı yoldaşlıq elədiyimiz tanınmış rus şairi Sergey Qlovyuk bizə olan hörmətini daha qabarıq göstərmək və sanki borclu qalmamaq üçün bizi Belqraddakı Rus Mədəniyyət Mərkəzinə - "Russkiy Dom"a dəvət etdi. Bildirdi ki, oranın rəhbəri, həm də əski dostu Mixail Denisov istefada olan xüsusi xidmət generalı olmaqla bərabər (bəlkə də polkovnikdi, şairlər şişirtməyə meyillidirlər), həm də bir zamanlar prezident Yeltsinin köməkçisi olub. Nə isə... Denisov bizi yüksək səviyyədə qarşıladı. Xalis rus məclisi quruldu. Mən içmirdim, Denisovla daha çox Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərindən danışırdıq. Qlovyuk da, Denisov da Azərbaycanın Rusiya üçün, xüsusən, iqtisadi cəhətdən daha ciddi tərəfdaş olduğundan danışırdılar. Nə bilim, bəlkə də bizə xoş gəlsin deyə belə deyirdilər. Qəfil (ərəb əsilli fransızdilli) Belçika şairi Moris Karemin bir şeiri yadıma düşdü, söhbəti dəyişib şeiri oxudum, rusca oxuduğum şeirin sonuncu misrası beləydi: "İ poçuvstvueş, çto pesn tvoya falşiva". Yəni: "və hiss edəcəksən ki, oxuduğun nəğmə saxtadır". Şeir bitəndən sonra dedim ki, cənab Denisov, haqlısınız, Ermənistanla müqayisədə bizim sizlərə verə biləcəyimiz sıfırla on kimi bir şeydir. Bunu özünüz deyirsiniz. Bəs onda nəyə görə qondarma erməni soyqırımının 100 illiyini burada, "Russkiy Dom"da təntənə ilə qeyd etmək istəyirsiniz? İçəri girəndə elanı gördüm, gələn il üçün planlaşdırırsınız. Onu da gördüm ki, Mərkəzinizdə ermənilərə yer də veribsiniz. Sözüm tapança kimi partladı. Qəfil çıxışdan sarsılan cənab Denisov çekist kimi, söhbəti ayrı axara yönəltməyə çalışdı, hətta kürəkəninin Azərbaycandan olduğunu, udin olduğunu söylədi. Və ayrılanda Rusiyanın "xüsusi xidmət generalı" ünvanıma difiramb oxumağa başlayanda sözünü kəsdim, minnətdarlıq edib söylədim ki, cənab Denisov, siz hər halda gözlənilən erməni tədbirini təxirə salın, bizim səfirliklə dostluq edin, biz azərbaycanlılar dostluğu yüksək dəyərləndiririk...

...Sizi bilmirəm, amma mən Puşkinin, Tolstoyun, Brodskinin dilində danışıram.

2018-ci il idi. Həmidə xanımla Polşada idik. Qdanskda. Avropa Azadlıq Şairi Beynəlxalq Şeir Müsabiqəsinin son tədbirlərində. Tərcüməçi İlahə xanım da bizimlə idi. Moldovadan yaxın tanıdığım şair Dumitru Qrudu da. İlk gündən bizimlə birgə əyləşir və söhbətləşirdik. İkinci günün səhər yeməyi vaxtı iki nəfərin bizim masaya doğru yaxınlaşdığını gördüm: qadının erməni olduğunu o saat anladım. Sonra başa düşəcəkdim ki, bu müsabiqəyə Ermənistandan qatılan şairədir, Tatev Çaakyan. Yaxınlaşdı, ingilis dilində salam verdi, özünü və kişini təqdim elədi. Üzünü mənə tutub danışırdı. Dedi ki, Azərbaycana hörmətlə yanaşır, məni tanıyır, Qafqazın tanınmış şairlərindən biri kimi, dedi ki, biz dost olmalıyıq və sair və ilaxır. Başqa xoş sözlər də dedi. Nəisə, mən də Həmidə xanımı və Dumitrunu təqdim elədim, İlahə xanım otağında idi, hələ aşağı düşməmişdi. Məlum oldu ki, yanındakı kişi polyakdır, onun əridir. Polyakın gözlərində qəribə bir qorxu vardı. Eyni qorxu, Saxarovun da gözlərində vardı, bunu Yelena Bonner ilə bərabər olduqları bir çox şəkillərdən sezmək olardı.

Ona rus dilində ölkəmin ünvanına və şəxsimə söylədiyi xoş sözlər üçün təşəkkür etdim və təbii ki, nəzakət xatirinə öz masamızda çay içmək üçün əyləşə biləcəklərini söylədim. Oturdular və elə ilk başdaca qadın rusca dedi:

- Biz axı niyə Putinin dilində danışmalıyıq? - Gözləmədiyim halda dostum Dumitru Qrudu da təsdiqləyici şəkildə: - Hə də, niyə axı, - dedi.

Dedim ki, sizi bilmirəm, amma mən Puşkinin, Tolstoyun, Brodskinin dilində danışıram. Hesab edirəm ki, imkanları böyük və gözəl bir dildir. Və burda polyakcadan başqa, hansı dildə danışsaq yad dil sayılacaq. Araya çökən sükutu uzatmağın mənası yoxdu.

- Tərcüməçi ilə işləməliyəm, bizi üzrlü sayın, - deyib Həmidə xanımla masadan qalxdıq.

Dostluqdan və komplimentlərdən bolluca istifadə edən erməninin özünü faş eləməsi üçün 3 gün bəs elədi. "Şekspir" teatrında Avropa Azadlıq Şairi Beynəlxalq Şeir Müsabiqəsində iştirakçı şairlərin şeirlərindən ibarət teatrallaşdırılmış səhnələr göstərilirdi.

Tatevin şeiri oxunanda diksindim, əvvəl "İŞİD", sonra "Həmas", sonra isə "Əliyev" sözlərini eşitdim. Az keçmədən səslənən mətni əldə etdik və tərcüməçi İlahə Kərimova vasitəsilə məzmunu dəqiqləşdirdik. Poeziya olmaqdan yüz verst uzaq, şüarvari populist bir mətndi. Tamaşa bitən kimi Qdansk şəhərinin merinə (meriya tədbirin əsas təşkilatçısı idi) yaxınlaşdım, özümü təqdim etdim və ondan bunun niyə baş verdiyini, terror təşkilatları ilə ölkəmizi, dövlət başçımızı, bir sıraya qoyan belə bir mətnin necə seçilə biləcəyini, meriyanın bu layihəni nə üçün maliyyələşdirdiyini soruşdum, hətta heç vaxt özümə icazə vermədiyim həyəcan və əsəblə. Mer özünü itirmişdi, üzr istəyir, bundan xəbərsiz olduğunu və yaradıcı insanların fəaliyyətinə qarışmadığını söyləyirdi. Mən bunun Azərbaycana qarşı sabotaj olduğunu, meriyanın buna görə cavabdehlik daşıdığını təkrar qeyd elədim. Və tələb etdim ki, Meriya mədəniyyət idarəsinin rəhbəri, festivalın direktoru, teatrallaşdırılmış səhnənin rejissoru, müsabiqə münsiflərinin sədri toplaşsınlar. Gecə 12-yə işləyir. Baş verənlərin nə demək olduğunu polyaklara izah edirəm. Rejissor və ssenarist özlərini itiriblər. Erməni müəllif qeybə çəkilib. Arqumentlərə cavab yoxdur. Yalnız "bizi bağışlayın, biz bilmirdik, səhv etmişik, bu, bilərəkdən olmayıb" kimi cümlələr söyləyirlər. Son sözüm belə oldu ki, əgər bu doğrudan da bilməyərəkdən baş veribsə, onda mənə söz verməlisiniz ki, burada baş verənlərin nə videoyazısı, nə audioversiyası, nə də reportaj xarakterli hər hansı informasiya Polşa resurslarında heç vaxt yer almayacaq. Əks təqdirdə, bu məsələnin nə qədər böyük səhv olduğunu başqa üsullarla anlayacaqlar, festival da nüfuzdan düşəcək. Qdansk Mədəniyyət İnstitutunun (yəni idarəsinin) müdiri söz verdi ki, belə bir şey olmayacaq. Mən sonradan tələbimi yazılı da göndərdim onlara.

Bir il sonra idi gərək ki, o meri seçkiqabağı görüşlərin birində qətlə yetirdilər. Vecsiz və təəssüf doğuran bir ölümdü.

Erməni şairə isə 44 günlük savaş vaxtı fb üzərindən şəxsən mənə qarşı təxribat etməyə çalışsa da, bu işlərin sonu "dibsiz erməni kədəri"nin məlum və dərinləşən zarıltısı ilə bitdi.

Kölgə... və qəhvə ətri...

İranın məşhur "Çeşmə" nəşriyyatı Saleh Səccadinin tərcüməsində şeirlər kitabımı nəşr etmişdi. Mustafa Məsturun təşəbbüsü və redaktorluğu ilə. Tehrandakı "Şəhri-Kitab"ın təşkilatçılığı ilə 2019-cu ilin fevralında təqdimat mərasimi gerçəkləşdi və mən də həmin tədbirdə iştirak etdim. Düşünürəm, təqdimat mərasiminin Xocalı soyqırımı ərəfəsinə salınması təsadüf deyildi. Əvvəl tarixi dəyişməyi düşünmüşdümsə də, sonra fikirləşmişdim ki, Xocalını xatırlamağın bu imkanını da dəyərləndirməliyəm.

Elə də olmuşdu. Girişdəcə Xocalını, şəhidlərimizi xatırlamışdım. Sonra da Tehrandakı səfirliyimizin o günlərdə təşkil etdiyi, Xocalı soyqırımı ilə bağlı düzənlənən sərgiyə dəvət etmişdim iştirakçıları. Və yalnız bundan sonra başlamışdı ədəbiyyat söhbətləri...

Amma zaldaykən bir görüntü də diqqətimi çəkmişdi. Qara plaşlı (örtüklümü deyim, plaşlımı deyim, doğrusu, bilmirəm) bir adam vardı arxa cərgədə. Plaşının yaxalığa bitişik papağı da vardı üçbucaq formasında, orta əsr fransız cəlladlarının "uniformasına" oxşayırdı, fikrimcə, erməni kilsəsinin nümayəndəsi idi; yeri gəlmişkən, geyimi eynən erməni katalikosunun geyimiydi elə bil. Özü də elə oturmuşdu ki, üzünü görmək olmurdu. Fikrimcə, bu adam Tehrandakı böyük erməni dini mərkəzinin, kilsəsinin nümayəndəsi idi. Səssiz gəldi, dinlədi, kölgə kimi çəkilib getdi.

Bu qənaətə niyə gəlmişdim? Bir gün əvvəl səfərim boyu mənə yoldaşlıq edən həmkarımız Səid Muğanlı ilə yerləşdiyim "Hoveyze" otelinin ətraf küçələrini, eləcə də Firdovsi meydanına düşən mərkəzi yerləri gəzəndə iki şey diqqətimi xüsusən çəkmişdi. Böyük əraziləri tutan xeyli erməni kilsəsi varmış Tehranda - onların heç biri əsla "sıradan" dini mərkəzə oxşamırdı... Hə, bax, kilsələr məni düşündürmüş, "çayxor" olsam da küçəboyu gəzərkən tez-tez hiss etdiyim qəhvə ətri məni ovsunlamışdı.

Biz Səidlə o gün və sonrakı günlərdə piyada çox gəzmişdik. Hər dəfə də kilsələri düşünmüş, qoxunu hiss eləmişdim. O gəzintilərin sonuncusunda Səid heç vaxt unutmayacağım sözləri demişdi: - Mən iyirmi ildi ki, Tehrandayam. Bu küçələrdən tez-tez keçirəm. Hər dəfə də bu ətri hiss edirəm. Amma bir dəfə də olsun bu qəhvəxanalara girib qəhvə içmirəm.

- Niyə? - deyə təəccüblə soruşanda, "ermənilərindi bu qəhvəxanalar" - deyə cavab vermişdi.

***

Hər fevralda Xocalını xatırlayırdıq. Bundan sonra da xatırlayacağıq. Amma ikinci ildi ki, bir az başqa cür. Əslində, bu 30 ildə ilin elə ayı, elə günü olmadı ki, Xocalını unudaq. Amma fevral Xocalı qətliamını unutmadığımızın, birgə xatırladığımızın ayıdır. Tarix də - elə birgə və həmişə xatırlamaqdır.

Rus telekanalları lap bu günlərdəki ruslara qarşı törədilmiş hansısa soyqırımdan danışırdı, mən isə əvvəl Xocalını, sonra isə Pasternakın "Fevral. Mürəkkəbi götür, ağla!" şeirini (əslində "...Qələmi götür, ağla!" kimi tərcümə eləmək daha düz olardı) düşünürdüm. Həmin şeirin bir yerində Pasternak deyir ki, bir araba tut, kirayələ, 6 qriven ver və təkərlərin səsi, cırıltısı altında leysanın göz yaşları və mürəkkəbdən daha şıdırğı yağdığı yerə get... Qriven Ukraynanın milli pul vahididir. Amansız istəklərə və bölgülərdə qurban edilən gözəl Ukraynanın.

Belə... bəzi olanları xatırladım... bir hissəsini daha əvvəl də nağıl etdiyim hadisələri.

Səlim BABULLAOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 26 fevral.- S.2-3.