Fevral - bir günü göynək ay

Cinayət baş verəndə bu işdə kimin əlinin ola biləcəyi adamı düşündürən məsələlərdən biridir. Bu işdə, görəsən, kimin barmağı var? Bəzən qanlı aksiyanın hansı siyasi, ya hərbi qruplaşma tərəfindən həyata keçirildiyi barədə bilgi onların özləri tərəfindən cəmiyyətə ötürülür. Ancaq sui-qəsd və cinayətlərin əsas xüsusiyyəti onun üstüörtülü qalmasıdır.

Dünyada terrorizmin artmasının bir səbəbi böyük dövlətlərin həmin terroru açıq və gizli şəkildə dəstəkləməsidir. Odur ki, dünyanın hər yerində dinc insanların həyatına təhlükə həmişə var. Qulağımızın dibində erməni terror dövlətinin mövcudluğu, fəaliyyəti və dünyaya meydan oxuması belə mənfur siyasətlərin nəticəsidir. Xocalının bir gecənin içində qanına qəltan edilməsi həmin beynəlxalq güclərin ayır-buyur siyasətinin ən dəhşətli nümunəsi kimi tarixin qanlı bir səhifəsi olubdur. Qətliamın soyqırımı faktı kimi dərki, insanlıq tarixində yansıması üçün aparılan təbliğatın bir forması Xocalıda - ümumilikdə Qarabağda, Zəngəzurda baş verən hadisələrin bədii aspektdə qavranılıb ictimailəşdirilməsi ilə bağlıdır və ədəbiyyatımız bu sahədə müəyyən işlər görür. Bu mövzuya aid şeir, poema, nəsr əsərləri yazılıbdır. Xalqın taleyi ilə bağlı belə hüquqi, siyasi problemə bədii yanaşma hər bir müəllifdən məsuliyyət tələb edir. Bu məsuliyyətin əsas şərti mətnin yüksək bədii keyfiyyətlə qələmə alınmasıdır. Bu cür ağır, həssas duruma güclü əsərlə münasibət bildirilməlidir. Belə yaddaqalan əsərlərdən biri Ələkbər Salahzadənin "Xocalı xəcilləri" poemasıdır. Bu poema Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, jurnalist Çingiz Mustafayevin xatirəsinə ithaf olunub. Əsərdə bəşəri cinayətlərə dünyanın göz yumduğu, hər kəsin susduğu bir yerdə Çingiz Mustafayev sanki başqa bir planetin adamı kimi səciyyələnir. Qanlı fəlakətin ixtiyarına buraxılmış şəhərin dadına tək-tənha bir adamın yetişməsi epizodu poemanın ən tragik səhnələrindən biridir. Hamı - yer, göy susur, bircə Çingizin kamerası ayıq və sayıqdır, danışır, göstərir, hadisəyə şahidlik edir. "Sus" yox, "SOS" olmalıdır. Fəqət, dünya "sus"dan ibarətdir. İngiliscə üç hərfdən ibarət bu ifadənin mənası "bizim ruhlarımızı xilas edin" deməkdir. "Sus" yox, "SOS"du, // SOS! SOS! // Amma Avropada, Asiyada, Amerikada, Afrikada... // Dünya susdu".

Lirik-epik növdə yazılmış əsərin Salahzadə üslubuna xas səs-fonem kompleksi diqqəti cəlb edir. Mətnin akustik xarakteri sanki baş verənlərin ətrafda - dünyada eşidilməsi istəyi ilə bağlıdır. Poema "XX əsrin xronikası" adlı giriş, "XXI əsrin "X" ilinin xronikası" adlı sonluq hissədən və 26 fəsildən ibarətdir. 26 rəqəmi, yəqin ki, hadisənin baş verdiyi tarixlə bağlıdır. Girişə aid hissədəki bütün misralar "X" hərfi (səsi) ilə başlayır.

Xroniki torpaq xəstələri

Xaki geyimli,

Xrom çəkmələri ilə

Xışladı xəcil-xəcil

Xışmaladı Xocalını.

Xatın kölgədə qaldı

Xocalıda

Xirosimanı

Xatırlatdı hətta...

Xain, xəbis, xudbin məxluqların Xocalıda Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirdiyi ağlasığmaz qəddar cinayətlərə etiraz edilir və bu müdhiş olayın səbəblərindən bəhs olunur. Əsərin ideyası qlobal səciyyə daşıyır. Müəllif dünyanın müxtəlif yerlərində törədilən kütləvi insan qətllərini xatırladır, 11 sentyabr faciəsinin adını çəkir. "26 fevraldan qupquru çıxanları görüb // Xəncərtək qınını kəsdi // 11 sentyabra tələsdi canilər". Bu misralarda canilərin dəqiq ünvanı göstərilir. "Xəncərtək qınını kəsdi" ona işarədir. Çünki "11 sentyabr" dünyanı yönəldən dövlətlərin birində baş verir.

Xocalı soyqırımı poemanın süjet materialının əsas hissəsini təşkil edir. Əsərdə Qarabağ olaylarının ümumi cizgiləri fonunda regionda baş verən hərbi-siyasi olaylara laqeydlik, dırnaqarası vasitəçilərin və onların arxasında duranların seyrçi mövqeyi tənqid olunur. Üzdə olan üç həmsədrin timsalında, ATƏT-in Minsk qrupuna daxil olan üç ölkənin vasitəçilik fəaliyyətindən belə br nəticə hasil olur. Şair məlum münaqişənin "dondurulduğu" bu uzun illər ərzində həmsədrlərin işinə konkret qiymət verir və Azərbaycanın düşdüyü, düşürüldüyü durum bermud üçbucağı ilə müqayisə edilir.

Üç həmsədr, həmdəm sədr,

Hər üçü də

Həm çox ayıq, həm dəm sədr.

Üçü də bir gəlib-gedir...

Bu gəlib-gedənlər ABŞ-ın, Fransanın, Rusiyanın təmsilçisi kimi problemin həllinə görəvləndiriliblər. Gizli eyham, ironiya misraların alt qatına işıq salır. Bu, diplomatiya yox, usta "rejissorun" quruluş verdiyi məzhəkədir. Müəllif, görünür, mənfur sovet imperiyası zamanındakı məşhur üçlükləri yada salır, bu üçlüyü "Qərbdən Şərqə üçlükmü bu" şəklində mənalandırır. Repressiya illərində ev yıxmaqla məşğul olan üçlüklərin hələ yaşadığını, ancaq indi lokal deyil, qlobal mahiyyət daşıdığını qeyd edir.

İşğalçıya göz yummaqmı

Bu üçlüyün işi-gücü?

İndiyəcən bu hər üçü

Yolmu ölçür, nə üçün?

Nə qorxulu üçlükdü bu,

Bir qurğulu üçlükdü bu.

"Düzəldirəm", "həll edirəm" deyə-deyə vaxtı, qərarı öz istəkləri, gəlir-çıxarları naminə təyin edənlərin insanlıq əleyhinə düzüb-qoşduğu planlar qorxu yaradır. Bu qurğu və cinayətlərin üstünü açmaq ədəbiyyatın da vəzifəsidir. Bu cür əsərlərin realist təfəkkürə istinad etməsi vacibdir. Ələkbər Salahzadə poemanın məzmun və forma bitkinliyinə nail olmaq üçün daha orijinal üslub müəyyən edir və təkcə süjetin geniş imkanlarını deyil, ədəbi yaradıcılığın ən sərfəli "mikrocihazlarını" işə salır. Bu "cihazlar" nitq səslərinin emosional tərkibcə düzgün "yığılmasından" və frazeoloji deyimə əsaslanan semantikadan ibarətdir. Məsələn, diplomat riyakarlığı bir yerdə bu şəkildə ifadə olunur. "Bilirlər nə var, nə yox, Onlar baxır, görürlər, Gözlərilə özlərinin arasına girirlər". Bu misraların düzülüşü ideomatik təfəkkürə əsaslanır. Riyanın pik həddi "özləri" və "gözləri" aralığında çox aydın müşahidə edilir. Problemə göz yumulması çox iyrənc münasibətdir və şair bu məsələnin üstündə xüsusi dayanır. Güclünün gücsüzü əzməsi üçün tarix boyu çoxlu "hiylə-fənd" oyunlarından istifadə olunubdur. Bunu siyasətçilər yaxşı bilirlər. Ancaq bunların tarixin yaddaşında qalması üçün yazıçı qələminə ehtiyac vardır. Bədii sözün çəkisi xeyli dərəcədə ağır olmalıdır, necə deyərlər, şairin, yazıçının sözü daşdan keçməlidir. Ədəbiyyat özünəməxsus yol seçir, mövzunu daha təsirli ifadələrlə, orijinal qayda-qanunlarla şərh etməyə çalışır. Bu sırada "barmaq", "düyün", barmağın, əlin sahibinin kimliyini təyin etmək üçün "kamera", "lent" ifadələri açar söz kimi işlədilir. Çingiz və kamera ilə bağlı fəsillər oxucuda müəyyən qədər optimizm və məmnunluq hissi doğurur. Xocalı həqiqətlərini Ç.Mustafayevin kamerası olmadan nə həyatda, nə publisistikada, nə bədii mətndə ümumiləşdirmək mümkündür. Bu kameranın sehri ilə "barmağın" kimliyi bəlli olur. "Çiyin qola, qol biləyə, bilək ələ, // əl barmağa buyurur. // Barmaq da düyür, burur, // düyün üstdən düyün vurur. // İki gözə yığılıb // baş da baxır yuxarıdan". Bir dəstə, komanda halında işlər yerbəyer olubdur. Üçlüklər, beşliklər... bu cür "taleyüklü" məsələlərə xidmət etməlidir. Daha sonrakı misralarda işin təfsilatı, təfərrüatları bilinir.

Əli Çeyninin çiynində

Buş da baxır yuxarıdan.

Gözlərindən neftli yurda

Od seçilir, alov yağır.

Uransız İraqda axan

Qanı Bler görmür?

Barmaqların düydüyünü

Hələ də əllər görmür.

Süni viruslar kimi, süni konfliktlərin izi gedib yuxarılara çıxır. Birinin əli o birinin çiynindədir və bu əllər, çiyinlər (Çeynilər) hər yanda, hər yerdə hazır vəziyyətdədir. İndi sadə xalq da hansı cinayətdə kimin barmağının ola biləcəyini bilir. "Bir ona bax, - // oyununa bax, // cani olduğunu bilə-bilə // canini cani saymır, // bəlkə də, canilərə // qaynayır qanı, saymır!".

Əsərin əvvəlki səhifələrində bu "barmaqətrafı" dairə açılır və orada Xocalı cinayətini "açmaq" üçün lazım olan ədəbi və tarixi faktlar qeydə alınır. Qlobal çevrədə cinayətləri gizlətmək, hadisələrin izini yox etmək lazım gəlir ki, bu mənada cinayəti ört-basdır etməkdə maraqlı olanların qələm əhlindən qorxusu, çəkilişdən, kameradan yayınması təbiidir. Əsərdə "Çingiz Mustafayev" adı müqəyyəd anlayışa çevrilir. "Çingiz" və "Kamera" bir-birini tamamlayan bitkin obrazlardır. Ə.Salahzadə bu əsərdə jurnalist əməyi və məsuliyyətinin yerini və rolunu göstərməyə nail olur. Bircə KİV nümayəndəsi böyük bir orduya bərabərdir. Ona görə də onların həyatı üçün təhlükə nə qədər böyükdürsə, məkrli-məqsədli niyyətlər də bir o qədər qorxuncdur. Bu səbəbdən:

Arxasınca düşə-düşə

önlədilər Çingizi.

Dəni-dəni yerə sinib

Dənlədilər Çingizi.

Xəbərin dalınca düşənin dalınca düşürlər, ancaq lentdən yaxa qurtarmaq mümkünsüz. "Lentləri açılıb qıvrıldıqca // qıvrılıb açıldıqca // səpələnib saçıldıqca" "kol dibində gizlənənləri" hamı görür. Şair olayn tirajlanması baxımından bir şəxsi çox kimi, altdan-altdan iş görənlərin miqdarını isə az kimi nəzərə çatdırır. O, "dənlədilər Çingizi" yazır. Çingiz həlak olur, ancaq onun "gözü" (kamera) görməkdə, göstərməkdə davam edir. "Kimlərinsə gözünə // girən gözü vurdular, // Kor ilə nə işləri, // görən gözü vurdular". Müəllif medianın gücünü başqa güclərə qarşı qoyur, Milli Qəhrəmanlığın media nümunəsini önə çıxarır. Medianın "milli" satqınlıq nümunələri də var. Məsələn, o vaxtın aparıcı KİV-i haqqında belə yazır:

Bir "Vesti" vardı bir vaxt, bir "Vesti",

ordan bura arası min verstdi.

Oxunu atıb yayını gizlədərdi,

çaqqalın arxasında ayını gizlədərdi.

Əsərə verilən ad - "Xocalı xəcilləri" mətnin, poemanın ideyasının açılmasını şərtləndirir. Yazarın qayəsincə, əsas suç sahibləri ayrı-ayrı xalqlar deyil, xalqların, toplumların, ölkələrin xəbəri olmadan onların başı üzərindən iş görənlərdir. Bədii mətndə mənəvi tələblərin də qabardılmasına ehtiyac duyulur. İnsanı vicdanı ilə üz-üzə qoymaq testi hər zaman gərəklidir. Xocalı xəcilinin xəcalət təri tökə biləcəyi barədə oxucu, görəsən, nə düşünür?! Poemada oxuyuruq: "Gör yer üstdə nə şax gəzir // İnsanın xəcilləri! // İsanın xar xaçlıları, // İsanın xəcilləri".

"Xocalı xəcilləri" poeması siyasi lirikanın ən gözəl nümunələrindən biri hesab edilə bilər. Ölkə üçün bu qədər aktual, ağrılı bir mövzuda yazılmış mətnin sırf bədii-emosional biçimdə qələmə alınması heyrət doğurur. Funksional ədəbi dilin hər hansı digər qatqısına rast gəlinmir. Faktların, rəqəmlərin, adların, xüsusi seçilmiş səslərin, hərflərin sıxlığı, fikrimcə, yeni dünyanın rəqəmsal düşüncəyə əsaslanan ritmi ilə bağlıdır. Məsələn, "fevral" kəlməsi adilik çevrəsindən kənara çıxarılır və əlbəttə, həmin ayın ömrünün nisbətən azlığına şair ayrıca rəng verir. "Gün sarıdan yarımayan // fevral ən gödək aydı. // O ilin iliyində // bir günü göynək aydı". Bir neçə cümlədə faciədən dolayı xalqın yaşadıqları ağrı-acıdan, üzüntüdən bəhs edilir və həmin duyğu "ilin iliyində göynək" kimi mənalandırılır. Ta burada ah-uf, sızıltı səhnələri quraşdırılmır və əvəzində müəllifin siyasi fəhmi çalışır. "Qazı-qazı gəzsə də // yağı // yüz illər keçə - // özünə qəbir qazdı // o günü həmin gecə". Bəli, qisas qiyamətə qalan deyil. Rəqəmlərin sırası sıxlaşdıqca mövzunun aktuallığı da, kəskinliyi də artır, tarixin hadisələri fonunda dünya qan gölünə çevrilir. "366" // bir ilin 366 gününü // o günün içindəcə // tankların altda saldı". 20 noyabr, 20 yanvar, 1905, 1918 və 11 sentyabrlar... Müəllif 1989-cu ili "yağı ili" adlandırır.

İçərini qarışdıran, yeri-göyü alt-üst edən "barmaq" əsərin son hissəsində bir də xatırladılır. Sonda bir qədər fantastik münasibət süjetə qarışır və problemə "yuxarıdan baxılır". XXI əsrin naməlum bir ilində Ayı Yerdən hədələyən barmağın tapılıb kəsilməsi qərarına gəlinir ki, bu "qəribə geyimli canlılar" ta göydə əmin-arxayın ola bilsinlər. Aydan gələn arxeoloqlar yeri qazıb barmaq arayan yerdə qəribə iy duyurlar. "Ay aman, // neft qoxusu gəlirdi yerdən! // Bir qata da çataçatda // barmaqlarını dişlədilər birdən".

Dairə burada qapanır. Barmağın kimliyi və hansı "dərin qatlara" enə biləcəyi ehtimalları gerçəkləşir.

Zakir Məmməd

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 26 fevral.- S.4-5.