"At oynatmaq" siyasəti
və ya Əli bəy
Hüseynzadənin
koordinat sistemi
Bəli,
at minmək, sürmək, oynatmaq türkün qədim sənət
növlərindən biridir. Necə ki, atı ilk dəfə ram etmək türkə
nəsib olmuşdur, demək, bahadırlıq tarixinin
başlanğıcını da özünə ad eləmişdir.
Nə qədər ki, o öz atının belində
olmuş, həmin zamanlarda meydanın batı, doğu hissəsini
sulayaraq yerin məhvərini lərzəyə gətirmişdir.
Sonuc olaraq öz dövlətini genişləndirmişdir,
bu varlıq uzun dövrlər dünyanın hakim simasına
çevrilərək cahanı özü ilə
hesablaşmağa məcbur etmişdir.
Fizikanın məşhur qanunauyğunluqlarından biri;
cismin fiziki forması kənar təsir (dartılma,
sıxılma, burulma və s.) zamanı deformasiyaya uğrayaraq
dəyişikliyə məruz qalır. Dövlət
də kənar qüvvələrin təsiri ilə bahəm, tərkibcə
də sabit qala bilmədiyi üçün dəyişir,
zaman da fiziki təsirin nəticəsi olaraq bu möhtəşəmliyi
tarix səhnəsindən çıxarır, yerinə
başqalarını "dəvət edir". Türkün tarixində də dövlət
quruculuğunun mövcudluq və deformasiya vəziyyəti
müxtəlif zamanlarda özünü göstərmişdir.
Əslində böyük bir dövrü əhatə
edən heç bir dövlət başqa xalqların tarixində
də baş verməmişdir və belə baxanda ən
uzunömürlü dövlətlər elə türklərin
zamanına aiddir. Amma paradoks vəziyyət
də bundan ibarətdir ki, cahanşümul bacarıq sahibi kimi
ad çıxarsa da, müəyyən mərhələlərdə
qatı susqunluq və deformativ şəraitdən
çıxa bilməmək prosesinə də məruz
qalmışdır.
Psixologiyanın
ümumi qanunlarından biri; heç vaxt
yaşamadığın hiss uğrunda mübarizə apara bilməzsən!
Yaxud dövlətsizliyin cəzası əsarətdir! Türk qövmünün siyasi qurumsuz
qaldığı dönəmlərdə imperiyalar onun
azadlığını "həzm-rabedən keçirərək"
bu anlayışa maddi olaraq xitam vermişlər. Amma azadlığın, dövlətçiliyin
dadı genetik kodun tərkibində rezus-faktor sistemini tənzimləyərək
qanla daşınmışdır. 300 illik zamanı
özündə birləşdirən Azərbaycan dövlətinin
yoxluğu əsrlər sonra həmin qanın tərkibinə
nüfuz edərək bir toplumu, bir xalqı, bir milləti
oyandırmağa, özgürlük, dirçəliş və
gəlişmə ideyasını inyeksiya yolu ilə venaya yeridərək
birbaşa beynin mərkəzi sinir sisteminə təsir etmək
istəmişdir.
Coğrafi qanunauyğunluq; paralellər və meridianlar
birlikdə Yer kürəsinin dərəcə torunu əmələ
gətirir. Paralellər bərabər uzunluqda, meridianlar isə
müxtəlif ölçüdə olur. Kiçik
meridianlar güney və quzey qütblərinin ərtaf dairəsini
əhatə edir. Əslində dövlətçilik
də belə bir strategiya əsasında formalaşır.
Paralellər - fitri zəka və istedad sahibləridir
ki, onların məqsəd və məramı eyni olduğu
üçün bir idarəçilik təzahürü
yaratmaq fikri ilə bərabər addım atarlar. Amma onlar bu yolda bunu tək bacarmazlar. Bunun üçün meridianlara - fərqli bacarıqlara
sahib olan kütləyə - sıravi xalqa ehtiyac duyarlar. Bu səbəbdən yaşca kiçiyi, qolca
qüvvətlisi döyüşün əsgəri kimi müəyyən
komandanlıq altında nəzərdə tutulmuş qütblərə
yaxınlaşar.
Zamanın bizə inadla sunduğu yenilməz obraz Əli
bəy Hüseynzadənin koordinat sistemi bu qanunauyğunluqlara
söykənərək milli potensialı silkələmək
üçün bir-birilə kəsişən üfüqi və
şaquli sistem yaratmaq uğrunda çarpışırdı. Şaquli xətt
ondan ibarət idi ki, əvvəlcə ideoloji
şüurları formalaşdırmaq, üfüqi xətt isə
əlinə qılınc verərək irəli
şığımaq prinsipi ilə yaşatmaq. Nəticə isə mübahisəsiz olaraq milli
dövlət yaratmaq reallığını həyata
keçirmək.
Əli bəy Hüseynzadənin ideya istiqaməti
çoxşaxəli görünsə də, müxtəlif təbəqələrin
sonucunda məslək və amalca birləşirdi. Siyasi, ədəbi,
bədii, publisistik, tərcüməçilik fəaliyyətinə
həm də həkimlik, rəssamlıq kimi digər sənət
növləri də daxil idi. Bütün
bunlar bu dahi insanın ən böyük və ən dərin
arzusunu həyata keçirməyə
çalışırdı. Əli bəyin
güclü erudisiyasının bəhrəsi olaraq ən ideal
nümunə kimi Şərqin ilk demokratik dövləti olan
ADR yaranmışdır. Bu "bəhər"
dolayısı ilə ADR-çilərin manifesti hesab edilən
"Füyuzat" dərgisinin sosial və şüuraltı
təsirinə cavab olaraq meydana çıxmışdır.
Ensiklopedik
zəka sahibinin siyasi, fəlsəfi, dilçilik, etnoqrafik,
dini və s. sahələrə aid görüşləri cəmiyyətin
idrak bazasının sosial tarazlıq əmsalına xidmət
edirdi. El dilində desək, onun
düşünüb yazdıqları daha ziyalı kütlə
üçün nəzərdə tutulsa da, ideoloq Əli bəy
hər kəsin bunları anlayacaq səviyyə əldə etməsi
üçün kifayət qədər maariflənmə təklif
edirdi. Fəlsəfi müdaxilə; azadlığın və
özünədönüşün altqatında dərketmə
və təhlil bacarığı dayanır! Əli
bəy yenə də haqlı idi.
Yazıçı-publisist
öz amalını "Füyuzat" jurnalının hər
nömrəsində bir az da irəli gedərək
açıqlamağa çalışırdı. Təbii ki, bu imperiyaçıların nəzərindən
yayınmadı. Əli bəyin avazı
yaxşı gəlirdi, oxuduğu isə "Quran"la səsləşən
mütərəqqi dünyabaxış müddəaları
idi. Belə bitkin ictimai və ya sosial-siyasi
mövqe rus geriçilərini qıcıqlandırmaya bilməzdi.
Çar Rusiyasının jurnalın
bağlanması ilə ilgili göndərdiyi ulitimatum
birbaşa qorxunu əks etdirirdi. "Füyuzat"ın
fəaliyyətini özü üçün mövcud siyasi
böhranın təkanverici qüvvəsi sayan Rusiya mətbuat
senzurası dərginin birillik ömrünə "stop!" əmri
verdi. Amma
"partlayışın" radioaktiv dalğaları zəif
deyildi, cəmiyyətə təsirsiz ötüşmədi.
Qeyd etdik ki, Əli bəyin düşüncə istiqaməti
müxtəlif sahələri əhatə edirdi. Onun
yaradıcılığının zirvə həddini
qazanmış "Siyasət və fürusət" əsərində
"fürusət" sözü "at minmək" mənası
daşısa da, əslində müstəmləkə siyasətinin
asılılığa uğramış əyalətlərdə
"at oynadaraq" öz şəxsi hakimiyyətinin qəddarcasına
nümayişini pisləmişdir. Əsər
felyeton təsiri bağışlayır. Sərlövhəyə
gətirdiyi açıqlamasında deyir: "Burada qarelərim,
təəccüb edib deyəcəklər ki, canım, idareyi-məmləkət
ilə, hikməti-hökumət ilə atların nə
münasibəti var?! Qarelər ingilis olsa idi,
buna heç təəccüb etməzlər idi" (məqalədəki
sitatlar "Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərlər "Şərq-Qərb"
Bakı, 2007" kitabından
götürülmüşdür. Səh.
275). "Siyasət və fürusət"
əsəri Rusiya Duma "xadimlərinin" qulamı və
İran nazirlərinin təmsilçiləri ilə olan
dialoqundan ibarətdir. Üçüncü
duma kazaklarının "quyruqlarını oynadan"
Puruşkeviç İrana səfəri zamanı müsahibləri
- təbrizli Mirhaşım, Seyidəli Yəzdi, Şeyx Fəzlullahdan
İran siyasətinin ab-havasını öyrənir. Puruşkeviçin III Duma kazakları olan yerdə
bir kölgədən ibarət olan vücudu "Heyəti-müsəlləsə"
adlanan üçlüklə fikir yürüdür. Onların mükaliməsində tərəflər
ölkənin millət "vəkillərinin"
"tolerant" mövqeyini bölüşürlər.
Məlum olur ki, İran nazirlərinin
"humanistliyi" Dumanın yanında toya getməli imiş.
Bu "keyfiyyətdən" təəssüflənən
"heyəti-müsəlləsə" nəyin bahasına
olur-olsun, qulamdan əxz etdikləri "tərəqqini"
İrana da məsləhət bilmiş, bu xüsusda Kölgəni
ölkənin mərkəzinə dəvət etmişlər. Quyruq oynatmaqda yaxşı təcrübəsi olan
Puruşkeviç -Kölgə öz siyasi mübadiləsindən
məmnun halda şəhərə daxil olur. Maraqlı dialoq Bayquşla davam edir. Bayquş onun danışmasına heyrət edən
Kölgənin təəccübünü azaltmaq
üçün onun "tutilər, papağanlarla"
oturub-durduğunu xatırladır. Puruşkeviçə
diktə edilən hekayə və məsəlləri onun
yadına salmaqla əsl mövqeyini Ənuşirəvanın
xaraba bazarda rastlaşdığı bayquşun indi
özünün qonşusu olması ilə
açıqlayır. Hə,
Puruşkeviç İranda bayaqkı avam "müdavimlərdən"
sonra bu cür təlimçinin olmasına təəccüblənir.
Necə olub ki, İranın "tərəqqipərvər
qüvvələri" Rusiya Dumasına həsəd
aparır? Əsər zamanla müqayisədə
aktual məzmunu ilə seçilir.
Əli bəyin
mətbuat dili ağır ərəb və fars
kəlmələri, izafət birləşmələri ilə
zəngin olsa da, o, türk dilinin əhatə dairəsini,
leksik, qrammatik arealını yüksək dəyərləndirirdi.
Əli bəyin Türkiyə təhsili,
dünyagörüşü çoxillik zamanı
özündə birləşdirirdi. Bu da dövrün osmanlı ləhcəsinin aşkar təsirinin
nəticəsi idi. Sözügedən dövrdə osmanlı ədəbi dilinin üslub forması
onun leksik içliyinə təsir edərək
qarışıq dillərin leksik vahidlərindən
yararlanırdı. Odur ki, indi
anlaşıqsız görünən söz və ifadələr
onun dilində əksər hissə təşkil edirdi.
Yazıçının "Türk dilini öyrənməyin
fəvaidi" adlı məqaləsində "türk dilində
bir ədəbiyyat mövcud ola bilməz"
fikrini doğuranlara qarşı etirazı vardır: "xeyr,
türklər bir ədəbiyyata, hətta mütənəvve
və şayani-diqqət, müfid bir ədəbiyyata malikdirlər.
Lakin bu ədəbiyyata dair asarın
başlıca nümunələri nadir və bahalıdır,
çox kərrə ancaq əl yazısı halında bulunur
və bu növ kitablardan bir məcmuə, bir kitabxana təşkili
böyük bir pul məbləğinin sərfinə
möhtacdır" (səh.80). Türklərin
ilk bədii təfəkkürü şifahi şəkildə
mövcud olmuş, böyük qismini yazıya
köçürməyə həvəs göstərməmişlər.
Burada o, qədim yazıların, mətn və
hekayələrin şərhsiz və təfsirsiz olduğunu
qeyd edərək oxunması üçün imlasının
müvafiq olmamasına təəssüflənmişdir (səh.80).
Ə.Hüseynzadə çağdaş dilimiz ilə
müqayisədə çətin başa düşülən
tərzdə çıxış etsə də, amma hər
zaman milli sözlərdən ibarət təmiz dil arzu
etmişdir.
"Yenə dil müşkilatı" adlı məqaləsində
həmkarlarının fikrini dəstəkləyərək
yazır: "Kəza xalis türkcə kəlmələrin cəmi-ərəbi
qaidəsilə cəmləndirilməsini Əsədulla bəylə
bərabər biz də heç bir surətlə təcviz edəməyiz"
(səh.93). Çünki dilin çətinliyi
dövrün ən ümdə məsələlərindən
biri olan teatr və mədəniyyətin inkişafı
üçün də əngəl yarada bilərdi. Dramaturgiya xalq danışıq dilinə əsaslandığına
görə teatr milli mədəniyyətin tərkib hissəsi
kimi dilin əlvanlığına köklənir. Qafqaz
müsəlmanları arasında H.Məlikov və M.F.Axundzadənin
təşəbbüsünü dəyərləndirən
Əli bəy uzun müddət sükut və tənəzzülə
təəssüf edərək bu barədə
"Şiller" məqaləsində yazır:
"Bunların hər ikisi də öz məsləklərində
böyük bir istedad, qabiliyyət göstərmiş
olduqları halda təşəbbüs etdikləri paydar
olmayıb tərk edildi. İki
işığın ikisi də söndü, həm də
xeyli müddət şölələnməmək üzrə
söndü.
Səbəbi nə idi? Səbəbi bu idi ki,
meydani-mücahidədə tək qalan adam
qəhrəman olamaz. Bu kimi xeyirli işlərin
paydar və qabili-tərəqqi olması üçün
münasib bir cəmaət və öylə bir cəmaətin
ayıqlığı lazım idi" (səh.191). O, əsrin
əvvəllərində bu sahəni dirçəltmək və
ardıcıl olması üçün yeni dramaturqların
formalaşması və teatrın inkişafı
üçün Avropa yazarlarını tərcümə etməyi
lazım bilirdi.
Teatr kimi,
mətbuatı da tərəqqi və dirçəlişin əsas
dayaq nöqtəsi hesab edən ədib dövrünün ən
yayğın (populyar) mətbu orqanı olan "Molla Nəsrəddin"
və "Dəbistan" jurnallarını "qaranlıqlar
içində işıq" sayırdı. Eyni adlı
yazısında "...qəmli bir zamanda böylə bir
müzhik qəzetənin çıxması qərib
görünsə də, ...onun təhtində
bol-bol axan göz yaşları gizlidir" deyə dərginin
məzmunu ilə mövqeyini müqayisə edərək hər
ikisinin haqlı olduğu qənaətinə gəlir. Həmçinin, məqalənin maraqlı tərəfi
ondan ibarətdir ki, Əli bəyin bu yazısı elə
"Molla Nəsrəddin" üslubundadır. Nadanlığın "qoz kötükləri"nə
bənzəyişi dövrün savad və ziya cəhətdən
bərbad olan müsəlman cəmiyyətinin acınacaqlı
vəziyyətini analiz edir. Başqa bir
yazısında ("Kuhi-Qaf və simurğ") məsələyə
bu şəkildə yanaşır; "Ərəblərin
"Huristan" dedikləri məkan Qafqaziyyə deyilmi?
- deyə sual edir. Cavabını isə
özü belə verir: Əvət cismən və bədənən
hur və mələk qədər gözəl xəlq?.. Lakin gözəl cisimdə də gözəl
ruh və fikir olmaq lazım gəlir!.. Öyləmidir? Əlbəttə,
öylədir. Ruh və fikir gözəlliyinin
əlaməti nədir? Şübhəsiz, hüriyyət
və azadlıqdır, azadlığa meyildir!..
Başqalarını bilməm, bəncə, böylədir!..
Ədəbi tənqid də yazıçı-publisistin
qələmini sınadığı sahədir. Türkiyəli tərcüməçi
Abdulla bəy Cövdətin ingiliscədən tərcümə
etdiyi "Şilyon məhbusu" əsəri barədə
yazır: "Bayron yazdığı hər əsərdə
öz ruhuna tərcuman olmuşdur. Bayronun qəhrəmanları
Bayronun heç qeyri deyildir". Əsərdə
Bonivar adlı alim, fazil bir aydınlı vətəninin
azadlığı uğrunda fədakarlıq edərkən
tutulur və İsveçrədəki Şilyon qalasında həbs
edilir. Bonivarın idealı Əli bəyi
o qədər cəzb etmişdir ki, bu əsəri rus,
fransız dillərində oxuduqdan sonra türkcəyə
çevrilmiş variantına da nəzər salır. Hətta türkcə çevirimin digər dillərdəkindən
daha təsirli olduğunu qeyd edir. Məqalə "Həyat"
qəzetinin 1906-cı il, 68, 69 nömrəli
buraxılışlarında çap edilmişdir. Çox güman ki, bu uzaqgörən şəxsiyyət
illər sonra öz taleyinin də Bonivar kimi acılı
keçəcəyini hiss etmişdi, fərq sadəcə qala
məhbəsində yox, ölkəsindən kənarda
yaşamaq məcburiyyətinə olacağını hiss
etmişdi. Həqiqətən də, çar
Rusiyasının təzyiqi altında olan ölkəsinın
azad vətəndaşı ola bilməyəcəyini
qabaqcadan düşünmüşdü. Siyasi və
ideoloji təfəkkür baxımından sovet cəmiyyəti
ilə də səsləşməyən
dünyagörüşünü qorumaq məqsədi ilə
ikinci vətən kimi Türkiyəni seçmişdi. Ona görə bu əsər türk dilində bu qədər
təsirli olmuşdu.
Əli bəy
Hüseynzadənin fikir və ideya istiqaməti hər zaman
öz üslubuna sadiq qaldığı üçün sovet
dönəmində heç cür "bəraət"
almamış, bu mütəfəkkir insanın imzası
"parçala, hökm sür" siyasətinin qorxulu kabusu
kimi mürtəce düşüncəyə qarşı
güclü silah sayılmışdır. Yetmiş
illik bu nəhəng qurum ideoloqun açıq fikirlərini
xalqların özgürlüyünün mənəvi dəstəyi
hesab etdiyi üçün onun fəaliyyətini uzun illər
diqqət mərkəzindən yayındırmış, amma bu
məqsəd tam gerçəkləşmə imkanı əldə
etməmişdir. Məlum müddətdən sonra Əli
bəyin yazılı prinsipləri mükəmməl yolla
milli ictimaiyyətə sızmış, bu əvəzsiz
qaynaqdan güc alan həmfikirlərinin
sonsuz fədakarlığı sayəsində nəhayət
ki, onun arzuları reallaşmışdır. Bu
reallığın ən bariz nümunəsi artıq otuz
illiyini çoxdan tamamlamış müstəqil Azərbaycan
dövlətidir.
Günel ORUCOVA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 26 fevral.- S.18-19.