Alp Ər Tonqa-

Turanın qurucusu

Türklərin atası. Əl Biruni onu Tuc ət Türk (türkün çətiri) adlandırır. Zəki Vəlidi Toğana görə, Əhəməni-kəyanilər tərəfindən Azərbaycanda öldürülən Alp Ər Tonqanın qisasını Keyxosrovdan "Amazon-Massaget oymaqlarını yönəldən" "Turanlı Tomris xanım elə Azərbaycanda - Araz çayının sahilində" alıb. Türk tarixinin bilinən, yazılan ilk hadisələri Azərbaycanda baş verib və dünyada türk yurdu olaraq görünən ilk Vətən Azərbaycandır. Azərbaycanın ilk fatehi isə Alp Ər Tonqadır. Gündoğandan günbatanadək yayılmış məmləkətində Ərdəbil, Naxçıvan, Şabran, Gəncə, Bakı, Qəzvin, Qum, Mərv, Buxara, Turfan, Almalı, Ramitan, Daşkənd, əski adı Əfrasiyab olan indiki Səmərqənd, Barçuk, Balasaqun... və özünün Ordu Kənd adlandırdığı Kaşqar da daxil olmaqla bir çox şəhərləri Alp Ər Tonqa qurmuşdur. Marağa "yaxınlığında bəzi yerlər və bir körpü Əfrasiyabın yapısı olaraq göstərilir". Nerşahinin "Tarixi-Buxara" əsərinə istinad edən Osman Turan yazırdı ki, "Əfrasiyab dünyanı fəth etdiyi üçün Xarəzm, Xorasan, İran və Azərbaycanda da bir sıra şəhərlər onun tərəfindən qurulmuş və xatirələri oralarda yaşamışdır". Zəkəriyyə Qəzviniyə istinadən Zəki Vəlidi Toğan Şabranın Alp Ər Tonqa tərəfindən paytaxt olaraq qurulduğunu deyir. Evliya Çələbi isə "Səyahətnamə"sində Naxçıvan "zamani-qədimdə Şah Əfrasiyab tərəfindən bina edilmişdir. Bu gün də atalarının dəfn edildiyi qübbələr mövcuddur. Onun vaxtında Naxçıvan çox abadlaşmışdır", - deyir. Deməli, Naxçıvanda Alp Ər Tonqanın atalarının dəfn edildiyi qübbələr Evliya Çələbi zamanına, yəni XVII yüzilə qədər qalırmış... Və təkcə şəhərlər deyil, Əfrasiyab - Alp Ər Tonqa bütün türklərin mənqəbəvi atasıdır. Firdovsi "Şahnamə"sindən əlli il əvvəl qələmə alınmış "Muruc üz-Zehab" əsərinə istinad edən Osman Turan yazır: "Ərəb müəllifi Məsudi türklərdən və türk xaqanlarından bəhs edərkən bir çox şəhərlərə sahib bulunan çeşidli türk qövmlərindən, Oğuz, Dokuz Oğuz, Karluk, Gimek, Xəzər və Barskanlardan, Fərqanə və Daşkənd bölgələrində oturan uzun boylu və gözəl karluklardan bəhs etdikdən sonra: - "Əfrasiyab bu türklərin hökmdarı və xaqanlar xaqanı olub, bütün türk ölkələrinə hakim idi; digər xanlar ona tabe bulunurdu. İrana hökm edən Əfrasiyab bu xaqanlara mənsub idi", - deyərkən Gök Türk (Oğuz) mənşəyini və xanədanını Əfrasiyaba bağlayırdı". Mete xanı tarix səhnəsinə çıxaran Hunlar da, Satuq Buğra Xaqanın timsalında qaraxanlılar da, qaramanlar da, uyğurlar da, səlcuqlular da, xarəzmşahlar da, yakutlar da, kınık boyu da öz şəcərələrinin Əfrasiyabdan gəldiyini söyləyirlər. Əbülqazi Bahadur xan "Şəcərei-Tərakimə" əsərində yazır: "Səlcuqlular öz ulu babalarını sayaraq, otuz beşinci nəsildə (onları) Əfrasiyaba çatdırırdılar". Deməli, türk tarixində Əfrasiyabın nəslindən olmadan, "Ali-Əfrasiyab" sayılmadan hər hansı bir sülalənin hakimiyyət və xanədan qura bilməsi mümkün hesab edilməyib.

"Troyanın Turana dəxli varmı" yazımdan sonra Turanın qurucusu Əfrasiyab - Alp Ər Tonqa barədə yazmağı zəruri hesab etdim. Çünki Troyanın ardınca Etrusk sivilizasiyasından sonra tarix səhnəsinə Turan imperatoru Alp Ər Tonqa çıxır.

Assur yazılarında Maduva, pəhləvicədə Franqrasyan, yunanca Madyes, farscada Əfrasiyabdır. Haqqında ilk məlumatı, daha doğrusu, Əfrasiyabın Alp Ər Tonqa olduğunu Kaşqalıdan iki il əvvəl (və ilk dəfə) Balasağunlu Yusuf soraq verir: "Bu türk begleri de adı bilgülüg...Tunga Alp Er erdi katı bilgülüg. Tacikler ayur annı Efrasyab. Bu Efrasyab tutu iller talap". (Bu türk bəyləri arasında adı məşhur, iqbalı ayan-bəyan olanı Tunqa Alp Ər idi. O, yüksək bəyliyə və çox fəzilətlərə sahib idi; bilgili, anlayışlı və xalqın seçkini idi. Seçkin, yüksək, yigit adam idi!.. Əfrasiyab axınlar salıb, ölkələr fəth etmişdir".(Reşit Rahmeti Arat nəşri. Ankara, 1959).

Türk mifoloji təsəvvüründə Əfrasiyab sanki yunan Aresi əvəz edir. "Türk Milli kültürü" əsərində İbrahim Kafesoğlunun qənaətincə, Əfrasiyab adının etimolojisi elə savaş tanrısı anlamına gəlir.

Türk Cahan hakimiyyəti, yaxud İran-Turan müharibələri. Zəki Vəlidi Toğan yazır: "Türk dastanlarında Tonqa Alp Ər, İran dastanlarında Əfrasiyab adı ilə tanınan qəhrəmanı, böyük Saka dövlətinin ən şövkətli dövrünü yaşadan böyük qəhrəman olaraq qəbul ediyoruz".

Saka imperatorluğuna xaqanlıq etdiyi illərdə Alp Ər Tonqa, az qala, həm də dünyanın hökmdarına çevrildi. Xəzəri həm şimalından, həm də cənubundan dolaşmış (Z.V.Toğan) ilk fatehimizin hakimiyyət arealı Azərbaycan və Anadolu da daxil olmaqla Türküstanın içərilərinə qədər yayılmışdı. Alp Ər Tonqa Balkanlardan Çin səddinə qədər, Türküstan və İranı da içərisinə almaqla Misirədək uzanan bir cahanın imperatoru idi. Qıpçaq çölləri, Əfqanıstan, Seyhun, Məkkə, Mədinə, Qüds Alp Ər Tonqanın hakimiyyətini tanıyır. Çinin də sahibi odur. Assur kralı Esarhaddon, Misir fironu I Psammetik Alp Ər Tonqa ilə sülh bağlamağa can atırdı ki, Misir Alp Ər Tonqa ordularının ayaqları altında qalıb əzilməsin. Türküstan fəthindən sonra Əfrasiyab Hindistanın, Suriyanın, Yahudiyanın, Misirin də fatehi oldu, Urartu dövlətinin cahan səhnəsindən çəkilməsinə səbəb də Alp Ər Tonqa olmuşdu. Hətta İranı fəth etdiyi və İran taxtına sahib olduğu illərdə İrana hücum edən ərəblərlə də savaşmışdı. Hətta "Şahnamə"nin bir yerində fars Firdovsi ərəblərə qızaraq, - "Bir zamanlar çöldə dəvə südü və kərtənkələ ətiylə keçinən ərəblər işi o qədər artırdılar ki, Keylərin taclarını istəməyə başladılar. Tfu, sənin üzünə, ey qəhbə fələk, tfu",- deyir. Turanlılar İran taxtını ərəblərdən qorudu, amma buna rəğmən farslar İran və Turan arasındakı antaqonizmin səbəbi kimi onu görürlər. Və heç şübhəsiz ki, bu antaqonizm bir təfəkkür məsələsidir. Ziddiyyət Mahmud Kaşqarlının Divanı ilə Firdovsinin "Şahnamə"si arasında da davam edir. "Şahnamə"nin aşağıladığı Əfrasiyabı "Divani-lüğət it türk" yüksəklərdə dalğalandırır. Amma buna qədər də bu antaqonizmin özəl bir səbəbi də olmamış deyil. Çünki Alp Ər Tonqanın atası Pəşəng "Alp Ər Tonqa atalarının öcünü almalıdır" deyib oğlunu İran-Turan müharibəsinə uğurlamışdı və həmin savaşda Alp Ər Tonqa atalarının öcünü almış, İran şahı Nuzəri öldürmüş və İran ölkəsini hakimiyyəti altına almışdı.

Bu, kəyani İran ölkəsində turanlıların ilk zəfəriydi. Keyxosrov ondan İran tacını istəyirdi: "Ey Əfrasiyab... Heç vaxt keçirmədən qalx, İrandan çıx get. Madam ki, Turan ölkəsindən çox xoşlanırsan, elə isə İranda nə işin var sənin? - deyə yazdığı məktuba Alp Ər Tonqanın verdiyi cavab Cahan Hakimiyyətinə iddialı Turan imperatorunun açdığı savaşların tarixi mahiyyətindən soraq verir: "İranın mənim olmasının ilk səbəbi, Firidun oğlu Tur soyundan gəlməmdir. İkincisi isə İranı ərəblərdən boşaltmamdır". Alp Ər Tonqanın varisləri sonralar bunu qəznəlilərin, qızılbaşların, əfşarların, qacarların simasında İran torpaqlarındakı min illik hakimiyyətləri ilə təsdiq etdilər.

"Tövrat"da yəhidilərə və babillilərə ünvanlanmış belə bir xəbər var: "Quzeydən bir ordu gəlir. Dünyanın uclarından böyük bir ulus hərəkətə keçir. Atlara minib gəlirkən, kükrəyən dənizi andırır səsləri".

Bu sözlərin Sakalara aid olduğu etiraf edilsə də, heç kəs bu ordunun başındakı hökmdarın adını xatırlatmır. Heç kəs etiraf etmir ki, bu ordu Alp Ər Tonqanın ordusudur. Sakaların hökmdarı odur...

Mahmud Kaşqarlının Divanında isə belə bir xəbər: "Barçuk Əfrasiyabın qurduğu şəhərdir... Əfrasiyab Barçukda Buthünasrın oğlu Betzeni həbs etmişdi".

Zəki Vəlidi yazır ki, Keyxosrov "babaları çağında özlərinə tabe olan Şimali Midiyanı və doğu Anadolunu Sakaların əlindən almaq üçün qəddaranə planlar qururdu. Dostluq göstərərək etimadını qazandığı Maduvanı ziyarətə çağıraraq sərxoş edib, pusquda qoyduğu qüvvətlərlə hücum edərək Maduva başda olmaqla, bütün Saka böyüklərini ələ keçirərək öldürdü". Hadisə miladdan öncə 624-cü ildə baş verib.

"Anadolu və Azərbaycan fatehi" adlandırılan Alp Ər Tonqa Keyxosrovun hiyləsinin qurbanı oldu. Kaşğarlı Divanındakı ağıda da bu hiylədən söhbət gedir: "Ödlək yarağ gözətti... Oğrı tuzak uzattı. Bəglər bəgin azıtdı..." (Fələk fürsət gözətdi. Gizli hiylə uzatdı. Bəylər bəyin şaşırtdı). Hadisənin baş verdiyi məkan fərqli versiyalarda təqdim olunur. "Avesta"da Səadət və fərəh ilahəsi Aşi-yə ünvanlanmış yalvarışlardan aydın olur ki, hadisə Çayçast gölünün, yəni böyük ehtimalla ya Urmiya gölü, ya da Göyçə Gölünün sahilində baş verib. Və Zəki Vəlidi Toğanın bildirdiyinə görə, indi də "Təbriz qapılarından biri Əfrasiyabın başının dəfn olunduğu yer" kimi tanınır... (Təbriz Alp Ər Tonqa zamanında Tarmakis adlanırdı).

Alp Ər Tonqa öldü. Fars milli düşüncəsində Əfrasiyab əclaf, hiyləgər və qəddar biri olsa da, buna rəğmən, türk milli düşüncəsində onun ölümüylə "zaman zəifləyir, ululuqlar azalır, zəif və düşkün olan kimsələr qüvvətlənir..."

Türk tarixində heç vaxt farslardan qurtuluş günü bayram edilməyib. Ancaq farslar, Zəki Vəlidinin yazdığına görə, iyunun 26-da türklərdən qurtuluş gününü tregan bayramı kimi qeyd ediblər.

Alp Ər Tonqanın bayrağı. Əfrasiyab ordusunun bayrağı qara rəngdədir. Bahəddin Ögələ görə, qara rəng türklərdə müqəddəs tutulur. Fuad Köprülü Turan ordusunun bayraqlarını təsvir edərkən yazır ki, Əfrasiyabın bayrağının üzərində qurd təsviri vardı. Orhan Şaik Gökyaya görə, üzərində qurd təsviri olan bayraq yalnız Göy Türklərdə və uyğur xaqanlarında olub. Yenə də Fuad Köprülüyə görə, türklər sancağın başına ataları olduğunu iddia etdikləri Qurdun xatirəsinə hörmətən qızıldan bir Qurd başı taxarlardı".

Alp Ər Tonqanın atası Pəşəng. Alp Ər Tonqanın atası Pəşəngi Zəki Vəlidi Toğan Peçeneqlərlə əlaqələndirir: "Peçenek və Gecene eynidir. Beşenek Əfrasiyabın babasının ismi sayılmış...". Pəşəng adının fars dilində etimoloji izahı yoxdur. Nəvaiyə görə Pəşəng Firudinin nəvəsi, Turun oğludur. "Şahnamə"yə görə Pəşəng İranı məğlub edən ilk türk hökmdarıdır.

Alp Ər Tonqanın inancı. Alp Ər Tonqanın dini inancı nə idi? Onun ölkəsində insanlar hansı ilahi qüvvəyə tapınırdılar? Maraqlı sualdır. Amma cavab birmənalı deyil. 1. Alp Ər Tonqanı özlərinin əcdadı hesab edən Göytürklər Tək Tanrı inancında olublar. 2. Uyğurlar ya maniheist, ya da buddist idilər. 3. Sakalar ilahlara tapınırdı. 4. Yenə də ilk müsəlman dövlətini qurmuş Qaraxanlıların nəzərində Əfrasiyab Qaraxanlı hökmdarlar sülaləsinin birinci adamı idi.

Astiaq, yaxud Alp Ər Tonqa. Əfrasiyabın - Alp Ər Tonqanın Saka imperatorluğuna hakimlik etdiyi dönəmdə Babilistana Buthünnasr (II Nebukadnezar) krallıq edir, Babil kralı Nebukadnezarın xanımı Midiya kralı Astiaqın bacısı idi. Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri sayılan Babil asma bağları da onun üçün inşa edilmişdi.

Burda bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Əli bəy Hüseynzadə "Əfrasiyab, yaxud Astiaq ki, Turan və Midiya padşahı olub, bir aralıq İranın Mazandaran cəhətlərində də hökumət sürmüşdür", - yazır. Hüseynzadənin bu təqdiminə tarixçilər nə üçünsə həssas yanaşmayıblar və hələ də yanaşmırlar. Baxmayaraq ki, belə bir qənaət Şəmsəddin Saminin "Kamus-ül-Alam" kitabında da var: "Əski yunanilərin Midiya təbir etdikləri və Azərbaycan ilə Mazandaran və sair o cəhətlərdən ibarət məmləkətin daha əski İranilər indində Turandan ibarət bulunmuş olduğu anlaşılır. O tərəflərin mədəni abidələrini tədqiq edən alimlər əski Midiyalıların Turani qövmlərdən olduqları haqqında nəticə hasil etmişlərdi... Bu halda Əfrasiyabın Astiaqdan ibarət olacağına şübhə qalmayıb, İran və Turan arasında cərəyan edən "Şahnamə"də o qədər möhtəşəm surətdə hekayə olunan macəraların cümləsi daha əski Persiya ilə Midiya, yəni Fars ilə Azərbaycan arasında cərəyan etmiş olur".

Astiaqın Əfrasiyablaşması təəccüb doğurmamalıdır. Yunan qaynaqları şəxsiyyətləri gözlənilmədən birləşdirib, heç gözlənilmədən də eyni adamı bir neçə fərqli adama çevirsə də, hər halda, məsələ ilə bağlı aşağıdakı qənaətlərə gəlmək üçün, məncə, heç bir maneə yoxdur. Sadəcə, elmə və millətə hər hansı bir faydası olmayan vasvası yanaşmaları bir kənara qoyub inanmalıyıq ki, Midiya Turan imperatorluğunun - böyük Saka dövlətinin nüfuz dairəsindəki ölkələrdən biri olub. Özlərini Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) övladı sayanların hamısı Şəmsəddin Saminin nişan verdiyi coğrafiyada yaşayır: "Turan ismi Midiya ilə kifayətlənməyib Türk əqvamıyla məskun olan bütün şimali Asiyadan bəlkə Avropanın şimal-şərq hissəsinə də aid olunmuşdur". İnanmalıyıq ki, Astiaq özü də türk mənşəlidir. Heredot da, Ksenofot da II Kiri Astiaqın qızı Mandanın oğlu hesab edirlər. Və Herodotun yazdığına görə, Astiaqın atası Kiyaksar Alp Ər Tonqa ilə yaxın dost olub, hətta Maduvanın - Alp Ər Tonqanın əsgərləri Kiyaksarın əsgərlərinə döyüş sirlərini öyrədib. Hətta belə olduğu təqdirdə belə Alp Ər Tonqa Midiya dövlətinin güclənməsində iştirak edir. Əhəməni Kir, yəni Keyxosrov ana babasının - Astiaqın ölkəsində dövlət çevrilişi edib və Turan Azərbaycanındakı hakimiyyəti mənimsəyib. Herodot xəbər verir ki, "Perslər başlarına bir adam keçincə özlərini çox utandıran med boyunduruğundan qurtulmaq üçün sevincdən atıldılar". Aşkar və aydın yazılıb. Perslər, yaxud farslar özlərindən olmayan bir qövmün, medlərin və onların hökmdarının boyunduruğundan qurtulacaqlarına sevinirlər. Yaxud yenə də Herodotun "Tarix"ində hakimiyyəti midiyalılardan almış Perslərin üzərinə gedən ordunun başında Saka çarı Madi dayanır. Ancaq bunu da Herodot xəbər verir ki, Astiaqın atası Kiaksar saka hökmdarı Madi (burada Madi Əfrasiyabdır) və onun sərkərdələrinə ziyafət verib, sonra da Madini öldürür.

Yuxarıda yazdım ki, Astiaqın Əfrasiyablaşması təəccüb doğurmamalıdır. Firdovsinin "Şahnamə"si və Heredotun "Tarix"i arasında şəxsiyyətlərin və xronolojilərin təqdimində yaranmış xaotik vəziyyəti Əli bəy Hüseynzadə də bir neçə yerdə sezmişdi: "İran tarixi sonralar yazılan kitablarda, ələlxüsus Firdovsinin "Şahnamə"sində şairanə mübaliğələrə boğulduğu halda haqqında söhbət gedən sülalə ilə həməsr olan yunan tarixçiləri tərəfindən daha təbii bir surətdə zəbt olunmuşdur. Bunların əsərlərini bugünkü İran tarixçiləri tərcüməyə qeyrət etməlidirlər. İranın Keyqubadını, Keykavusunu, Səyavuşunu və Keyxosrovunu yunan tarixçiləri Kirus və Kambis namları ilə zikr ediyorlar. Ancaq Kirus Keykavusamı, yoxsa Keyxosrovamı və Kambis Keykavusamı, yoxsa Keyqubadamı dəlalət etdiyi göstəriləmiyor. Lakin bəzi hadisə və adların bənzərliyinə görə, Kambisin Keykavus və Kirusun Keyxosrov və Astiaqın Əfrasiyab olduğu anlaşılıyor".

II Kir - Keyxosrov Maduvanı - Alp Ər Tonqanı hiylə ilə öldürəndən yüz il sonra tarix səhnəsində Tomris görünür. İran dövlətini cahan tarixinin ən böyük imperiyasına çevirməyi bacaran II Kir (Keyxosrov) Alp Əp Tonqanın ölümüylə də kifayətlənməmişdi. Misir fironunu qarşısında diz çökdürsə də, Babilistanı yerlə-yeksan edəndən sonra Sakaların sonuna çıxıb Turanı tarix səhnəsindən silmək üçün uğraşan II Kirin ən çox qorxduğu qüvvə Tomris idi. Dünyaya hökm edən Kir səltənətini qorumaq üçün Tomrisə evlənmək təklif etdi. Tomris isə m.ö. 529-cu ildə, Herodotun yazdığı kimi, II Kiri əsir aldı və Azərbaycanda Araz sahillərində dünyanın bu günə qədər unutmadığı, hətta Rubens kimi böyük rəssama ilham verən bir hadisəni törətdi. Yəni Tomris Kirin başını kəsib onu qan dolu tuluğa atdı.

Herodota görə, "Massagetlərin hökmdarı dünyasını dəyişmiş hökmdarın arvadı idi". Amma Heredot onun hansı hökmdarın qadını olduğunu bildirmir. Tomrisin cahan səhnəsində görünməsi ilə Alp Ər Tonqanın ölümü arasında keçən dövr barədə Zəki Vəlidi yazır: Milad öncəsi "625-ci sənəsində Sakaların rəhbəri öldürülüb, onların Ön Asiyadakı hakim vəziyyətinə son verilməsi hadisəsi ilə 546-cı ildə Kiruşun səfəri arasında keçən zaman rəfində İranlılar və Türklər (Sakalar) arasında mücadilə davam etmişdir". Əlbəttə, Sakaların rəhbəri Alp Ər Tonqadan massagetlərin başçısı Tomrisə qədərki dövrdə perslərlə türklər arasında savaş davam edib, ancaq bu savaşların müddəti barədə dəqiq fikir söyləmək mümkün deyil. Çünki xatırlanan müharibələr mifoloji kəyanilərlə başlayıb tarixi əhəmənilərlə sona çatır. Tomrisin isə məhz Alp Ər Tonqanın qatili ilə haqq-hesab çürütməsi onun Alp Ər Tonqanın yaxın əqrəbası olduğunu iddia etməyə əsas verir. Keyxosrovun (II Kirin) başının kəsilərək öldürülməsi də sırf qan düşmənçiliyinə işarət kimi anlaşıla bilər.

Heredot massagetlərin günəşə tapındıqlarını yazır. Bakıda Gürgan kəndində tapılmış 2500 yaşlı daş parçasının üzərindəki təsvir - günəşə boylanan Qurd (canavar) buranın qədim bir massaget, saka, Turan yurdu olduğunu təsdiq edir. Məsələ burasındadır ki, sakaların-iskitlərin tapındığı baş ilahə Tabiti həm də günəşin hamisiydi. Massagetlər yalnız Günəşə tapınırdılar. Eyni zamanda, Tabiti mifoloji təsəvvürlərdə qanadlı canavarlarla bir yerdə qalıb. Oğuz Xana görə, Günəş Oğuz övladının bayrağı idi. Qədim Türk hakimiyyət sülalərində hökmdarların taxtı üzü Gündoğar səmtinə baxırdı. Türk düşüncəsində isə güc və qüdrət simvolu sayılan Günəşin doğduğu tərəf qutsal bilinirdi.

Heredot skiflərdən (saka-iskit) yazarkən onlara yaxın olan, eyni xüsusiyyətləri paylaşan nevrlər barədə də fikir bölüşüb. Skitiyada yaşayan nevrlər ildə bir dəfə (və bir neçə gün) qurda, canavara çevrilir, sonra yenidən öz əsl şəkillərinə - insan halına qayıdırlarmış. Latışev yazır ki, milad öncəsi IV yüzildə yaşamış Filostrot vaxtilə Skitiyada nevr adlanan xalqın hunlardan başqası olmayacağını bildirib. Əhəmənilər də bizim məmləkətə - Turana "keşvare qorsar", - yəni "qurd ordusunun yaşadığı yer", - deyirdilər...

İndi Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksində qorunan Gürgan mənşəli daş parçası, daşın üzərindəki qurd və günəş Heredotun (və digər qədim müəlliflərin) dediklərini 2500 ildən sonra bir daha təsdiq etdi. Bu daş parçası həm də Bakının dünyadakı ən qədim türk yurdlarından biri olduğunu sübut edir. "Avesta"da Frasyak-Əfrasiyabın sarayı Bakuir dağının altındadır.

Əfrasiyabın - Alp Ər Tonqanın övladları barədə. Kaşqarlıya görə, onun Barsgan, Barman, Zəki Vəlidiyə görə, Alanca, Xalıq Koroğluya görə Qara xan, Ruyin Xan, şair Dəqiqidən Firdovsiyə keçən bilgilərə görə isə Ərcasb adlı oğulları varmış.

Əlişir Nəvainin "Tarihi-Müluki-Əcəm" əsərində Ərcasp türk padşahı olaraq tanıtdırılır: "Arjaps binni Əfrasiyab kim türk padişahı erdi". Zəki Vəlidi Toğan isə Ərcaspı mifdən tarixə köçürüb, onu Hun hökmdarı olaraq tədqiq edir.

Nəsillər dəyişir. Alp Ər Tonqadan sonra oğlu Ərcasp xaqan olur Keyxosrovdan (II Kirdən) sonra isə kəyan taxtına oğlu Löhrəsb çıxır və səltənətini Bəlxdən idarə edir. Keyxosrovun oğlu Löhrəsbi Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) oğlu Ərcasp öldürür. 583-cü ildə Ərcaspın Bəlxə hücumları sırasında Bəlxdəki atəşgədədə 77 yaşlı Zərdüştü qurd dərisinə bürünmüş qurd sifətli turanlı Rvaxş Tur - Gök Börü Quz - Boz Qurd öldürür.

Çox düşündürücüdür ki, şahı da, şahın tapındığı dinin peyğəmbərini də - Löhrəsbi də, Zərdüştü də Alp Ər Tonqanın oğlu Ərcasp cəzalandırdı.

Qız qalası. Əfrasiyabın qız övladının adı Mahmud Kaşqarlıya görə, Qazdır. Qaynaqlarda onun Menijə adlı bir qızının da adı keçir. Dəmirçi Gavənin oğlu Bijenin sevgilsidir. Lakin Kaşqarlı Divanında yalnız Qaz barədə ətraflı məlumat verilib. Qaz Səyavuşun xanımıdır. Qazın adıyla ünvanlaşan çox yerlər var. Sibir yörəsindəki Qaz dağı da, Qaz dağının yaxınlığından axan Qaz çayının da Əfrasiyabın qızı Qazın adı ilə bağlı olduğunu Zəki Vəlidi xəbər verir. Urmiya gölünün yaxınlığında da saka dönəminə aid edilən bir Qız qalası vardır. Alp Ər Tonqa fəth etdiyi, yaxud qurduğu şəhərlərdə Qazın şərəfinə Qız qalaları tikdirib. Bir də Bakıda Qız qalası var. Qala nə üçün Qız qalası adlanır? Qız qalası ilə bağlı uydurulmuş rəvayəti bir kənara qoyub əfsanədəki vacib bir detala diqqət yetirək. Heç şübhəsiz, əsl mahiyyəti təhrif edilmiş həmin əfsanədə Qız qalasını Bakı xanı öz qızı üçün tikdiribmiş. Əfrasiyabın - Alp Ər Tonqanın bir adı da Buku xandır. Buku xanı tarixə bağışlamış uyğurlar da özlərini Əfrasiyab nəslindən sayırlar və hətta Buku Xanın özünün bir başqası deyil, məhz Alp Ər Tonqa olduğuna inanırlar. "Güveyni ayrıca xalq arasında Buku xanın Əfrasiyab olmaq üzrə tələqqi edildiyini", - söyləyir. Doqquzoğuzların və Alp Ər Tonqa mənqəbələrinin yayıldığı bir sahədə bir uyğur mənqəbəsində hələ Bukunun Əfrasiyab olmaq üzrə tanınmasına heyrət etməməlidir", - deyən Fuad Köprülünün "Türk ədəbiyyatı tarixi" əsərində yazdığına görə, Bukunu maniheizmi dövlət dini olaraq qəbul edən Uyğur xanı olaraq qəbul etmək doğru deyildir. Buku xan o xanın, sülalənin mənqəbəvi cəddidir". Bu mənada Baku Bukunu assosiasiya etdiyi kimi Qız Qalası da Əfrasiyabın-Alp Ər Tonqanın - Buku xanın Qaz üçün Azərbaycan ərazisində tikdirdiyi qalalardan biri kimi assosiasiya olunur. Qız qalasını sasanilərə bağlayanların nə üçün məhz həmin dönəmdə yaşamış Alp Ər Tonqanı-Əfrasiyabı, Əfrasiyabın qızı Qazı unutduqlarını anlamaq olmur. XX yüzildə heç şübhəsiz, sasani meyilli düşüncənin ortaya çıxardığı bir əfsanədə təbii ki, ata öz qızına aşiq ola bilərdi.(İnsest kəyanilər üçün qeyri-adi hal deyil) Bəlkə yeni əfsanə yaradanlar Qız qalasını türk mənşəyindən ayırmaq üçün Buku xanı - Əfrasiyabı Bakı xanı Qantemir, Əfrasiyabın qızı Qazı isə Qantemirin qızı Durna ilə əvəz ediblər?

Əfrasiyab amili türklərin həm də şəcərə, soy məsələsidir və bu məsələyə ilk sistemli-elmi baxış Oğuz Xanla Alp Ər Tonqanı (Əfrasiyabı) eyni qəhrəman sayan Osman Turan tərəfindən gerçəkləşdirilib. Ziya Gökalpın "Türk Mədəniyyət Tarixi", Nihal Atsızın "Türk tarixində məsələlər" əsərlərində Oğuz Xan Tanrıkut Mete ilə birləşir, eyniləşir. Ziya Gökalp, Osman Turan və Nihal Atsızın timsalında romantik türk tarix düşüncəsi (Əfrasiyab) Alp Əp Tonqa, Tanrı Kut Mete ve Oğuz xanın eyni adamlar olduğunu irəli sürməklə zamanın dərinliklərində gələcək böyük Turanın bünövrəsini qoyur. Əslində, onlar Alp Əp Tonqanın Saka dövrünə (m.ö. VII - m.ö. III), Tanrı Kut Metenin isə Hunlar çağına (m.ö.III - m.s.216) aid olduğunu yaxşı bilirdilər. Amma Ziya Gökalp ən qədim türk dövlətini türklərlə əqrəbalıqları sabit olsa belə, dövlət təşkilatlarına, mədəniyyətlərinə, harslarına dair heç bir məlumatın olmadığı Şumerlərdən, İskitlərdən, Midiyalılardan, Sakalardan, Hiksoslardan deyil, tarix səhnəsində öz dövlət təşkilatı ilə, yazılı mətnləri ilə görünən Orhun türklərindən, hunlardan, Gök Türklərdən, tukuyelərdən başlamağın tərəfdarıydı. Türk dövlətinin tarixini araşdırmaq baxımından Zəki Vəlidi Toğan bütün müasirlərindən fərqli konsepsiya irəli sürdü: "Oğuz Əfrasiyabın idarəsində bir komandan olsa gərək". Onun "Türk milli dastanının təsnifi" əsərində səsləndirdiyi hipotez heyrət doğurur. Zəki Vəlidi mifolojidən tarixə keçid edir: "Dişi qurd tərəfindən bəslənən ilk türklərin yurdu Isık Göl yaxınlarındakı Azık Art dağlarıdır. Türkün dörd oğlu olur və bunlardan Tüngun...oğlu Alp Ər Tonqa Türk hökmdar sülalələrinin qurucusu olur... Alanca Qara Xandan sonra məmləkət türk və oğuz və ya moğol və tatar, - deyə ikiyə ayrılır. Moğol nəslindən Qara Xanın oğlu Oğuz Xan (və ya Oğuz Ata) böyük fəthlər yapır... Oğuz Xandan sonra oğlu Gün Xan hökmdarlığa keçir... Gün Xandan sonra hökmdarlıq Oğuz sülaləsindən Buğra Xan sülaləsinə keçir. Qaraxanlıların dastana keçmiş şəkli olan Buğra Xandan sonra olağanüstü bir doğuşla dünyaya gələn Çingiz başa keçir".

Beləliklə, mifoloji baxımdan əcdad Oğuzdur. Tarix yönündən isə sülalənin başlanğıcı, yəni əcdad kultu bütün türk aləmində - Oğuzlarda da, Qıpçaqlarda da böyük Saka xaqanı Alp Ər Tonqaya bağlanır.

Haşiyə: Tarixə bu rakursdan yanaşmaq həm də 2500 il əvvəl Qarabağda toxunmuş Pazırıq xalçasındakı saka və oğuz elementlərinin hansı səbəbdən iç-içə girməsinə aydınlıq gətirərdi. Çünki 24 oğuz boyunun şifrələndiyi xalçada təsvir olunan atların üzəngisiz olması onu saka amili ilə bağlayır. Dünyada hələlik ən qədim xalça Altay yaxınlığındakı Pazırıq kurqanından Rudenkonun tapdığı həmin xalçadır. Xalça təxminən Alp Ər Tonqanın yaşadığı illərdə toxunub, dediyim kimi, sak-iskit dövrünün əlamətləri və türk-oğuz yaddaşının bütün tarixi mərhələləri ilə əlaqəlidir. Pazırıq xalçasındakı hədsiz harmoniya və rəmzlər oğuz ruhludur. Firudin Ağasoğlunun tədqiq etdiyi xalçadakı döyüşçülərin atları üzəngisiz olduğuna görə, onlar Hunlardan daha əvvəlki dövrün, dünyada ilk dəfə atı ram edən, onu əhilləşdirən, minib çapan, onu bəzən müqəddəs bir varlıq kimi əziz tutan iskit döyüşçüləri olaraq dəyərləndirilir...

Alp Ər Tonqanın bacısı oğlu və kürəkəni Səyavuş. O həm də Keykavusun oğlu və Keyxosrovun atasıdır. Hüseyn Cavidin eyni adlı əsərində Səyavuş anasının adını Xubçehr olaraq xatırladır. Əvvəl "Avesta"ya, sonra da "Şahnamə"yə görə Səyavuşu dayısı Əfrasiyab öldürür və bu, İran-Turan müharibələrinin daha da şiddətlənməsinə səbəb olur. "Başda həkim Firdevsi olaraq şu vaqiəyi təsvir edənlər az deyil. Müəllif də yorğun duyğularını dinlətmək üzrə şu mevzuya doqundu və "Şahnamə"yə yaqlaşmaq istərkən uzaqlaşmış bulundu". Bunu Hüseyn Cavid "Səyavuş" faciəsinin epiqrafında yazıb. Cavid həqiqətən "Şahnamə"yə yaxılaşmaq istərkən uzaqlaşıb. Səyavuşun ölümünə qərarı dayısı Əfrasiyabdan qabaq, atası Keykavus verir. "Səyavuş" faciəsində İran şahı Keykavus Çin elçisindən Əfrasiyab barədə fikirlərini soruşur. Çinin Əfrasiyab - Alp Ər Tonqa haqqında, dolayısı ilə türklər barədə qənaəti belədir: "O bir təhlükədir Irana, Çinə, / Gündən-günə aşıb durur həddini, / Həm sizə, həm bizə qarşı var kini". İranla Çin Turana münasibətdə yekdil qənaəti bölüşür: "Qorqutmaz bizi öylə fırtına, / Məndən səlam edin Çin xaqanına! / Dostluğumuz sağlam, təməlli olsa, / Altay üfüqləri batar həp yasa". Cavidin "Səyavuş"u geopolitik məqsədlər daşıyan bir əsərdir. "Avesta" da, "Şahnamə" də Səyavuşun timsalında, təkcə Turan üçün deyil, daha çox Azərbaycan üçün əbədi problem yaradıb. Elə ona görə də orta əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanın çözülə bilinməyən sirlərindən biri məmləkətimizdə Əfrasiyab - Alp Ər Tonqa şəcərəsi ilə Kəyan (fars) və Saka (türk) qanının birgə daşıyıcısı Səyavuş şəcərəsinin fitrən bir-birinə uyuşa bilməməsidir. Bu iki qanı etnomədəni simbioz etmək mümkün deyil. Çünki ortada qan düşmənliyi var. Bu isə Azərbaycanın Firdovsi tərəfindən uydurulmuş taleyidir. Xubçehr "pəri kimi bir oğul doğdu ki, çöhrəsi Azəri heykəlinə bənzəyirdi" və həmin oğul bir başqasının deyil, Alp Ər Tonqanın qəzəbinə gəldi. "Avesta" da, "Şahnamə" də bunun əsaslı səbəbini göstərmir. Göstərilən səbəb çox adidir, tarixi Alp Ər Tonqanın deyil, ədəbi mətnə gətirilmiş Əfrasiyabın vəsfəsəsidir... Bunu da "Şahnamə" edib.

Səyavuş hər nə qədər Turan-İran mədəniyyətlərinin ortaq dəyərlər sistemini birləşdirmək istəmişdirsə də, hər halda, o, bir İran atəşpərəsti olaraq ölmüşdü. Mahmud Kaşqarlı "Divan"ında Səyavuşun qətlgahı barədə belə bir məlumat var: "Atəşə tapanlar hər sənə bir gün buraya gəlirlər. Səyavuşun öldüyü yerin yörəsində ağlarlar, qurbanlar kəsərlər. Qurban qanını məzarın üzərinə tökərlər. Görənəkləri budur". Bartold da "Moğol istilasına qədər Türküstan" əsərində Narşahiyə istinad edərək yazır ki, "Əfrasiyabın öldürdüyü Səyavuş iç kalenin doğu qapısı yaxınındaydı və atəşpərəstlər Novruz günü günəş doğmadan öncə burada bir xoruz qurban edərlərdi. "Məcusi mərsiyələri" olaraq bilinən və Səyavuş adına söylənən şərqilər vardı".

"Avesta" da, Firdovsi də etnogenetik mədəniyyət bağlantılarını deyil, daha çox etnoslar arasındakı qan davasını tarixiləşdirib və İranla Turan arasında bugünədək davam edən gizli-aşkar ideoloji çarpışmaların əbədi təməlini qoyublar. Azərbaycanın iki siyasi sahilə ayrılması ilk dəfə Səyavuşun və Əfrasiyabın timsalında baş verib. Hadisə daha qədim dövrlərdə, hər halda, Firdovsidən, ən azı, 1700 il əvvəl baş versə də, dastanlaşmış ixtişaş, ədəbi-tarixi təfriqə İranda türk Qəznəli xanədanının meydana çıxdığı dövrdə yenidən körüklənib, türk siyasi ehtişamı fars ədəbi ehtişamı ilə "cavablandırılıb". Kəyani Keykavusla Turanlı Xubçehrin oğlu, farslarla türklərin qarışıq övladı Səyavuş Turanla İranın əbədi qonşuluğu, əbədi qohumluğu, əbədi kədəri və əbədi ziddiyyətidir. Hətta Səyavuş Turan qızlarının oxuduğu şərqiyə "O incə səslərin dalğalı sehri // Xatırlatdı bana anam Xubçehri" deyə nostalji duyğularla yanaşsa belə...

Səyavuş ümumi bir Mədəniyyət anlayışının içərisində iki ayrı-ayrı mədəniyyətlərin birləşdirici rəmzidir. İran-Turan mədəniyyətləri Səyavuşdan vahid bir mədəniyyət sistemini yarada bilərdi. Rəsulzadə də bu fikirdəydi. Cavid də Piranın dilindən Əfrasiyaba - Alp Ər Tonqaya bunu təlqin edirdi: "Bəncə, Səyavuş qızın Firəngizlə birləşsə, // Birləşir iki ölkə..." "Avesta" və "Şahnamə" buna imkan vermədi. Siyasi müstəviyə Syavarşanın (Səyavuşun) Əfrasiyab tərəfindən qətlə yetirilməsi çıxarıldı...

Zərdüşt və Alp Ər Tonqa. Yuxarıda da qeyd etdim, Alp Ər Tonqadan sonra oğlu Ərcasp Löhrəsbi ortadan götürüb. 583-cü ildə Ərcaspın Bəlxə hücumları sırasında Bəlxdəki atəşgədədə 77 yaşlı Zərdüştü qurd dərisinə bürünmüş qurd sifətli turanlı Rvaxş Tur - turanlı Boz Qurd öldürür. (Bu, Turanlı bir kahin də ola bilər) Onu da yazdım ki, Əfrasiyabın dövrü həm də Peyğəmbərlər dövrüdür. Eremeya Peyğəmbərin dövrüdür. Danyal Peyğəmbərin dövrüdür. Zərdüştün dövrüdür. Zərdüşt məsələsinə bir də bu aspektdən yanaşaq: Təbərinin Hişam bin Muhamməd əl-Kalbiyə istinad edərək yazdığına görə Eremey peyğəmbərlə Zərdüştün, Daniyal peyğəmbərlə Keyxosrovun arasında müəyyən münasibətlər var. Yerussəlimdəki məbədin qurulması barədə qərar Astiaqın süqutundan sonra - II Kirin (Keyxosrov) zamanında, Daniyal peyğəmbərin Keyxosrova təlqinlərinin nəticəsində verilib. "Midiya elindəki Ahameta Qalasında bir tomar bulundu. Tomarın içində bunlar yazılıydı: "Kral Koreş (II Kir), krallığının birinci ilində, Tanrının Yerussəlimdəki Tapınağına ilişkin belə buyruq verdi: "...bu tapınağın yenidən qurulması üçün təməl atılsın". (Tövrat). Beləliklə, Yerussəlim Yaxın Şərq torpaqlarında kəyanilərin-əhəmənilərin-farsların iltifatı hesabına dünya yəhudilərini öz başına yığa bilir. Yəhudi məbədinin təməllərini fars hökmdarı atır...

"Avesta"da balıq yeyənlər adlandırılan turlar köçəbə iskitlərdir və bunlar İrandakı atəşpərəst dini həyatın düşmənidir. Yenə də "Avesta"ya görə, "ifrit və cin təbəqəsini təmsil edən Turanlı quldurların başçısı" Franxrasyan (Əfrasiyab) ən mənfur şəxsdir. "Avesta"nın "Ardvi sure"sindəki yaştlarda Əfrasiyab, sadəcə, Turun nəslindən gəldiyinə görə amansızcasına təhqir olunub. Hətta Pəşəng və Əfrasiyabı məğlub etmək üçün yüz at, min inək, on min qoyun qurbanı nəzir edilib. . Əli Əbdoli "Kadusların tarixi" kitabında yazır: "Avesta"nın, xüsusən, onun Yaşt hissəsində qeyd edildiyinə görə, turlar Farax-karita (Kaspi) dənizinin yaxınlığında məskun bir tayfa olmuşlar və turların məskun olduğu Turan ölkəsinin başçısı Əfrasiyab da bu bölgədə torpaqları ələ keçirmək üçün müharibələr aparmışdır... Bu coğrafi yerlərin şimalında (türklər yox) yalanpərəst turlar (turanlılar), Qafqazın arxasındakı saklar sakin idilər". Rəy verəni və redaktoru İqrar Əliyevin olduğu və 2002-ci ildə Tehranda nəşr edilmiş kitabda yazılanlardan bir şey anlamaq olmur. Xəzər Dənizinin yaxınlığında yalanpərəst turlar sakindir və onların başçısı Əfrasiyab bu yerlərdə torpaqları ələ keçirmək üçün müharibə aparır və onlar türk deyil.

Yenə də "Avesta"ya görə (bəlkə də "Avesta"nın təhrif olunmuş mətninə görə), Əfrasiyab-Franxrasyan "yeraltı dünyada yaşayan əclaf, hiyləgər və qəddar" bir adamdır. Zəki Vəlidi Toğan yazır ki: "Narşahidə nəql olunan bir İran rəvayətinə görə, Əfrasiyab İranın və Zərdüştülüyün tam bir düşməni idi". Əslinə qalsa, sakaların dini həyatı barədə günümüzə gəlib çatan soraqlar sübut edir ki, sakaların baş ilahı Tabiti atəşin hamisidir, Atəş məbududur. Deməli, ziddiyyətin kökü dərindədir. "Avesta" mətnləri turlarla, əfrasiyabla bağlı dini deyil, ideoloji düşüncəni təmsil edir. Və bu ideoloji sistem Firdovsiyə qədər davam edib. Əks təqdirdə, nə üçün Firdovsi "Şahnamə"də bütün bunları yazıya almalıydı? Bunu isə Fuad Köprülü yazır: "Şeyx Əbül Qasim Gürgani "Şahnamə"ni məcusilərin mədhləri ilə doldurduğundan dolayı Firdovsinin cənazə namazını qılmaq istəməmişdi".

XX yüzilin əvvəllərində milli triadamız irəli sürüləndə Azərbaycandakı panfarsist qüvvələr "Həqayiq" qəzetinin səhifələrdində Zərdüşt amilini yenidən aktuallaşdırdığından Əli bəy Hüseynzadə buna dərhal reaksiya vermişdi: "farslar... yenidən Zərdüştü "təqdisə" və mədəniyyətini əhyaya qalxışdıqca bizim onlarla heç bir əlaqəmiz olamaz. "Füyuzat"ın tutduğu yol türklük, müsəlmanlıq və avropalılıqdır. Yoxsa farslaşmaq, Zərdüştün sönmüş mədəniyyəti ilə mədəniləşmək deyildir".

Alp Ər Tonqa və Dədə Qorqud. Yazıçıoğlunun "Selcuqnamə"sindəki: "Doxsan dəridən kürk olsa topuğunu örtməyən, doqquz dəridən şebkülah olsa tükügün örtməyən, doxsan qoyun dovgalıq, on qoyun öyüncük yetməyən, doqquz yaşar cüngün silküp atan, qıynağında göktə dutan, at başın yalmırıb bir kəz yudan Əfrasiyab oğlu Alp Arız bəy"i Orhan Şaiq Gökyay Dədə Qorqudun kitabındakı Salur Qazanın dayısı, Kıyan Səlcuqla Basatın atası, "altmış kırkıl sakallu qocanın ulusu", "altmış erkec dərisindən kürk eyləsə topuqlarını örtməyən, altı ögüc dərisindən külah etsə qulaqlarını örtməyən, qolu budu hıranca, uzun baldırları incə, Qazan bəyin dayısı at ağızlı Aruz Qoca"nı Alp Ər Tonqanın qardaşı Alp Arızla ("Avesta"da və "Şahnamədə" Əğrirəslə) qiyaslandırır.

Əgər Alp Arızı Salur Qazanın dayısı olaraq qəbul etsək, o zaman Salur Qazan Alp Ər Tonqanın nəvəsi, Basat isə nəticəsi olmalıdır. Bu da Dədə Qorqudun izlərini 1300 il əvvəldə deyil, 2500 il öncələrdə aramağa zəmin yaradır.

Firdovsiyə görə, guya Alp Ər Tonqa canını qurtarmaq üçün gölə atılıb. Hətta belə olmuş olsa belə, bu, qədim türklərin inanc sistemində su ruhuna etiqad mərhələsi ilə bağlı olmalıdır. Çünki türklər əski zamanlarda suda ölməyi şərəfli ölüm hesab ediblər. Bu baxımdan Alp Ər Tonqanın ölümdən qaçması Dədə Qorqudun ölümdən qaçmasına bənzəyir. Hələ üstəlik, Dədə Qorqud dərya üzərində, bir səccadə üstündə əlində qopuzuyla ölümü gözləmişdi... (Orhan Şaik Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. s.CCXCIII).

Nizami və Alp Ər Tonqa. Azərbaycanda türk bütövlüyünü parçalamaq, yeni nəslin milli inamına şübhə toxumları səpmək üçün boyunlarına düşən missiyanı bütün hallarda yerinə yetirənlər hətta: "O aydırsa əgər, biz afitabıq! // O, Keyxosrovdursa, biz Əfrasiyabıq!" - deyən Nizami Gəncəvidən və onun Gəncəsindən də qisas alıblar. Qeyd etdiyimiz kimi, tarixlər də şahidlik edir ki, Gəncəni Əfrasiyab inşa etdirmişdir. Gəncə farsın hər varında bir türk yoxu arayan alimlərin dediyinə rəğmən, fars mənşəli xəzinə mənasına gələn gənc sözündən deyil, Qiyasəddin Qeybullayevin dediyi kimi, sakların Gəncək tayfasının adı ilə bağlıdır. Yaxşı ki, artıq tarixdə səlcuq dövrü başlanmışdı və elə bu səbəbdəndir ki, gəncəli, yaxud gəncəkli Nizami özünü tarixə "Biz Əfrasiyabıq!" - deyə təqdim etməkdəydi. "Xəzər dağından Çin suyuna qədər, // Türklərlə doludur bütün bu yerlər" deyən şairin doğulduğu və yaşadığı coğrafiya böyük Turanın bir parçasıdır: "O qurur özünə yeni bir mənzil. // Gül fəsli yamyaşıl Muğan - yatağı, // Yay zamanı yeri Ərmən torpağı". "Biz Əfrasiyabıq!" sözünü Nizami Məhinbanuya Muğanda dedizdirir. Məsələ burasındadır ki, Nizami Muğan kimi Ərmən torpağının da Əfrasiyab nəslinə aid olduğunu açıq-aşkar yazıb, ancaq Əfrasiyab yurdunun Azərbaycanla kifayətlənmədiyini də "İskəndərnamə"dəki bu sözlərilə ifadə edib: "Əfrasiyab mülkünün varisi erkən // Başını günəştək ucaltdı Çindən". Çindən başını günəştək ucaldan Əfrasiyab mülkünün varisi Çin Xaqanı, eyni zamanda, həm də Türk Xaqanı və Türk Şahıdır. Təkcə Turan deyil, Çin torpaqlarının da Tura verildiyi, onun həm Turan Şah, həm də Şahi-Çin adlandırılması Nizaminin diqqət mərkəzindəydi. Nizamidə Şirinin yaşadığı torpaq Əfrasiyab övladlarının yurdudur. Xəzər dağlarından Çin suyuna qədər bütün yerlər, o cümlədən Ərmən də (bugünkü Ermənistan) türk Əfrasiyabın torpaqlarıdır. Xəzər dağlarından Çin suyuna qədər bütün torpaqlar Əfrasiyab-Alp Ər Tonqa övladlarına aiddir.

Firdovsidən daha çox 1940-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan elminə rəxnə toxumu səpən Stalin tarixçilərinin yazdığından belə çıxdı ki, guya bu torpaqlara türklər tarixin orta əsrlərində gəlib yerləşiblər. Amma ən gözəlini və dəqiqini Zəki Vəlidi demişdi: "Tarixdən öncəki çağlarda buranı özünə vətən qılmış və artıq başqa milli ünsürlərə qarışıb itməkdə olan türkləri Azərbaycanda yenidən qüvvətləndirən səlcuqlular oldu". Yəni Alp Ər Tonqadan 1300 il sonra onun övladları səlcuqlu axınının hesabına əsl vətənlərində yenidən qüvvətləndi...

***

Turan tarixi Alp Ər Tonqa ilə başladığı kimi, türk ədəbiyyatı da, yəni ən qədim türk poeziyası da Alp Ər Tonqanın vəsfi ilə başlayır...

Azər TURAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 9 iyul.- S.2-4.