İraq türkman poeziyasına bir
baxış
Bu il Azərbaycan yazıçılarının
növbəti qurultayının keçirilməsi nəzərdə
tutulub. Bu münasibətlə oxucuları və Birliyin
üzvlərini çağdaş İraq Türkman şairlərinin
yaradıcılığı ilə tanış
etmək qərarına gəldim. Onların bəzisi
Birliyimizin fəxri üzvüdür. Ta qədim
zamanlardan tükənməz enerji mənbəyi "Kitabi-Dədə
Qorqud" üstündə bərqərar olan klassik əruz və
heca vəznli şeirlər iraqlı
soydaşlarımızın poeziyasını bəzəyir.
Kərküklü
şair Şeyxoğlu (XVIII) mahnı tərzində yeddi
hecalı şeirlər yazmışdır:
Gəl bu gönlüm aldı, al.
Məni çaya saldı, al.
Nə
Firona səltənət
Nə Haruna qaldı mal.
XIX əsrdə
isə əruzun görkəmli ustadlarından biri Nevrəs-i
Salis qoşmanın yaddaqalan nümunələrini
yaratmışdır:
Bir maral
itirdim gözləri ceyran,
Görənlər özünə olurdu heyran.
Cigəri
yaralı, sinəsi biryan,
Getdi dərdli-dərdli maral gəlmədi.
İraq Türkman
poeziyasını yaradanlar üç qismə
bölünür: Əruzda yazanlar, milli heca vəznində
yazanlar və sərbəstdə yazan şairlər.
Kərküklü
tədqiqatçı Əta Tərzibaşının 13
cildlik "Kərkük şairləri" və 3 cildlik
"Ərbil şairləri" kitablarında yer alan 226
şairin, eləcə də Şəmsəddin Küzəçinin
2 cildlik "Kərkük şairləri" ("İraq
Türkman şairləri") kitabında keçən 170
tanınmış şairin həyat və
yaradıcılıqları üzərində tədqiqat
apararkən qəribə bir mənzərənin şahidi
oldum. Məlum oldu ki, sərbəst şeir ilk dəfə
1940-cı ildə Əhməd adlı bir gənc tərəfindən
yazılıb:
Yollar qir
(asfalt)
Asman bulut.
Sağ-sol sögüt ağacı.
Sular axan
arx boyunda
Əglən sevgilim, əglən.
XX əsrin 60-70-ci illərində sərbəst şeir
yazanların sayı çoxaldı və əruzda
yazanların sayı azalmağa başladı. İndi
yaşı səksəni keçən görkəmli şair
Salah Növrəsin bir dənə də olsun əruzda
yazılan şeiri yoxdur. Şair obrazlı şəkildə
"Şeirim" adlı əsərində buna eyham vurur:
"Yelkən açmaz orta çağın bəhrinə".
Şair və alim, prof.Dr. Şakir Sabir
qardaşı Əkrəm Kərküklüyə məsləhət
görürdü ki, əruzdan əl çəksin, milli heca
vəznli və sərbəst şeirlər yazsın,
çağdaş və milli əsərlər ortaya qoysun.
Bu münasibətlə qardaşına "At"
adlı şeir də həsr etmişdi. Şeirdən onun məqsəd
və məramını açıqca göstərən səkkiz
misranı təqdim edirik:
At
bülbülü, at qönçəyi, at bağbanla
tikanı,
Sus, ah etmə, gönül yaxma, unut düzmə
yalanı.
Dəlli
olma, çölə düşmə, yaşlar tökmə
sevgidən,
Tökülən yaş suya bənzər, su yadlamaz
al-qanı.
Ceyran
gözü, çınar boyu, yaylı qaşı fırlat
at!
İnci dişi,
al yanağı, nar məməyi heçə sat!
Ərəbcə,
farsca boğmuş doğma dilini, at, qardaş,
Yabançının
dilin alma, dil bozanla et savaş...
Lakin əks
mövqedə dayananlar da az deyildir. Etiraf edək ki, klassik poeziya tərəfdarlarının
əksəriyyəti günü bu gün sərbəst
şeiri qəbul etmirlər. Şair Osman Məzlum
sərbəst şeiri "töküntü", "söz
yığımı" adlandırırdı.
Şair
Seyfəddin Biravçı sərbəst şeiri "sərbəst
cizgi" adlandırır və yazırdı:
- Sərbəstmi
yazırsan?
- Şair deyilsən.
Maraqlıdır
ki, o, təvazökarlıq edərək özünü də
şair hesab etmirdi:
Mənə
şair demə, günahdır, suçdur,
Füzuli diksinər, səndən inciyər.
Bu məsələ ilə bağlı bütün
yazarlar nüfuzlu söz sahibi Əta Tərzibaşının
fikrini bilmək istəyirdi. Əta bəy qəti şəkildə
bəyan etdi: "Mən əvvəllər klassik və heca vəznli
şeirlərlə müqayisədə sərbəst şeiri
"Özbaşına şeir" adlandırırdım.
Lakin Əbdülxaliq Bayatlının sərbəst şeirləri
mənə başqa bir zövq verdi.
Bayatlı əsərlərini zaman və zəminə görə
ayarlandıra bilən usta şairdir".
Bunu,
Əbdülxalıq Bayatlının hələ 1968-ci ildə
"Ulduz" jurnalında çap etdirdiyim "Böyük
eşq" və "Ay havar" şeirləri ilə bərabər,
Əli Saibin, Nəsrin Ərbilin, Nihad Ağqoyunlu və bir
çox başqa şairlərin sərbəst şeirlərindən
də görmək olur.
İraqlı soydaşlarımızın əsl şairlərinin
yazdığı sərbəst şeirlər
günümüzdə aparıcı yer tutur.
İraq Türkman poeziyasında məzmun və
ideyanı poetik formalar daxilində ifadə etmək
üstünlük təşkil edir. Şair Əbdülxalıq
Bayatlının "Ay havar" şeirində olduğu kimi:
Mövsümlər
dəyişikdir,
Kimi qış, kimi bahar.
İnsanlar
başqa-başqa,
Kimi düşman, kimi yar.
Niyyətlər
ayrı-ayrı,
Kimi şərəf, kimi ar.
Ürəklər
çeşid-çeşid,
Kimi geniş, kimi dar.
Qadınlar
şəkil-şəkil,
Kimi atəş, kimi qar.
Meyvələr
rəngli-rəngli,
Kimi armud, kimi nar.
Ömürlər
türlü-türlü,
Kimi ziyan, kimi kar.
Heyvanlar
biçim-biçim,
Kimi quzu, kimi mar.
Bitkilər
də rəngarəng,
Kimi çiçək, kimi xar.
Və dərtlər
əskik olmaz
Biri yoxsa, biri var.
Bu
dünya çox əcaib
Mən
çaş qaldım, ay havar!
Əli Saib 1962-ci ildən etibarən ömrünün sonuna
qədər (1985) kədərli həyat keçirmiş, vəzinsiz,
qafiyəsiz şeirlər yazmışdır. Oğlu İhsan 1960-cı
ildə ABŞ-a oxumağa getmiş,
İraqda baş verən siyasi hadisələr ucbatından bir
daha vətəninə dönə bilməmişdi. Şairin
ürəkləri dağlayan "Hanı sən" şeiri
bu münasibətlə yazılmışdır:
Oxşarkən,
qoxlarkən, öpərkən səni mən
Sarılırdın, taxılırdın boynuma yaramazca.
Hanı sən?
Gəldi
vaxtın, daxil oldun okula
Keçdi
illər saysızca, oxumaqla boyuna...
Hanı sən?
Uzaqlardasan
imdi! Üfüqlərdən uzaq
Arxanda
buraxdın sən iki həsrət...
Hanı sən?
Aramızda
var köpürən azğın dənizlər,
Aşılmaz
dağlar, izsiz çöllər, yalçın qayalar...
Hanı sən?
Artıq
hər anım oldu bir il,
Quru canda
hər nəfəsim bir həsrət...
Hanı sən?
Firqətin
qurbanıdır anan sənin
Dedi
içdən son dəmində: Gəlmədi İhsan
Hanı sən?
Yaradıcılığına
ustad Əta Tərzibaşının yüksək qiymət
verdiyi Əbdülxalıq Bayatlının "Böyük
eşq" və "Bizim köy" şeirləri sərbəstdə
yazan bizim şairlərə də nümunə və örnək
olmaq baxımından seçilir. Burada məna
öz yerində, qafiyə sıralanması da yer alır və
oxucunu heyran edir.
Eşqlər
var
İnsanı dənizə bağlar.
İnsanı dağlar.
Eşqlər
var,
Yana-yana
İnsanı
İnsana bağlar.
Eşqlər
var
Zəhərdən
acı
Ama
baş tacı
Eşqlər
var
çeşid-çeşid.
Eşqlərin
kimisi
böyük,
kimisi kiçik.
Ama Kərkükün
eşqi
Həpsindən böyük.
Bizim köy
Yıllar...
Yıllar öncə!
Şimşəkli
bir gecə
Toprağı
kiraç,
İnsanları
füqara,
Heyvanı
ac
Bir
köydə doğuldum,
Adı
Yengicə.
Yengicədə
anam
Allahın
hər axşamı
Ya yavan əkmək,
Ya soğan əkmək,
Ya ayran əkmək
İlə
qarşılardı şamı.
Bu
zalım... bu zalım fələk
Neçə
dəfə ağlatdı anamı!
Ama hər
şeyə rəğmən
Bugün
də... bu gün də...
Yengicədə
körpə bəbəklər
Dil
açarlar;
İncədən
incə
Qonuşmaya
başlarlar
Öztürkçə.
Əruz və heca vəznlərdə yazılmış
şeirləri fərqləndirən cəhətlər
vardır və onlar yetərincədir. Əruzda yazılan şeirlərdə
daha çox hikmətdən, fəlsəfədən, məntiqdən,
fani dünyadan, güldən, bülbüldən və s.
söz açılır.
Hecada
yazılan şeirlərdə də gülə, bülbülə,
sevgi-məhəbbətə həsr olunan şeirlər az deyil. Lakin heca vəznli
şeirlərdə daha çox Türkman elinin tarixindən, kənd
və şəhərlərindən, görkəmli şəxsiyyətlərindən,
adət-ənənələrindən, etnoqrafiyasından,
ictimai həyatından, təbiətindən, fauna və
florasından, xalqın tale yüklü dərdlərindən,
üz vermiş bəlalarından bəhs edilir.
Şair
Mustafa Dəndən dördcə misrada böyük mətləblərdən
söz açır:
Qanunumuz
sağır (kar), dilsiz (lal),
Fəryad edər suçlu-suçsuz.
Bu ölkədə
yaşamaq zor,
Hər şey baha, ölüm ucuz.
Göründüyü kimi bu şeirdə hər misra səkkiz
hecadan ibarətdir. Bu şeir şəklinə Azərbaycanda
"Gəraylı" janrı deyilir. Qasım bəy
Zakirdən göstərdiyimiz misralar "Gəraylı"
üstündədir:
Qəm
evində var olalı,
Eşqə giriftar olalı.
Yarımadıq
yar olalı,
Nə mən səndən, nə sən məndən.
İraqlı soydaşlarımızda "gəraylı"
janrı geniş yayılsa da, onlarda gəraylı məfhumu
yoxdur. Qafiyə sistemi qoşmalardakı kimi olduğundan gəraylıya
qoşma tərzi deyirlər. Məhəmməd İzzət
Xəttatın "gəraylı" üstündə
yazılmış iki bəndini burada verməyi münasib
bildik:
Heç
almadım muradımı,
Dinləməz kimsə dadımı.
Fələk
qırmış qanadımı,
Yuvası yox bir quş kimi.
Bu
dünyaya gəldim naçar,
Bin bir dərdə
oldum düçar.
Vurğun
gönül! Bu da geçər,
Yağmur, bulutlu qış kimi.
İraqlı soydaşlarımızda "Xalq
şairi" fəxri ad yoxdur. Lakin sadə xalq dilində
yazan şairlərə xalq şairi deyirlər.
Əta Tərzibaşının göstərdiyi kimi,
İraq Türkman şairlərinin bir qismi, ən çox da
xalq şairləri şeirlərini Azərbaycan ləhcəsində
yazırlar. Onların şeirlərində, demək olar ki,
oxucularımızın anlamadığı sözə təsadüf
edilmir.
Bunu
Ömər Zeynəlin satirik "Yalançı dərvişlər
dastanəsi"ndən də görürük:
Mənə
deyərlər dərviş,
Əlimdən
gəlməz sağ iş.
Çürük
işlər üzündən
Nə yaz billəm, nə də qış.
Əldə
təsbeh gəzərəm,
Yalan-palan düzərəm.
Axmaq olan
kimsəyçün
Bir də dua yazaram.
Çiyinə
allam kürküm,
Yana əyərəm börküm.
Dünyanı
sellər alsa
Nə qorxum var, nə hürküm.
Bülbül
kimin saynaram,
Hər bir ipdə oynaram.
Vaxtsız
xoruzlar kimin
Gecə yarsı baynaram.
Qonaram
daldan-dala,
Zurnalar çala-çala.
Çəkkicim
durmaz çaxar
Həm mixa, həm də nala.
Bu
şeirdə təsadüf edilən və sırf Azərbaycan
dilində olan mənə deyərlər, üzündən,
sağ, billəm, yalan-palan, dua, çiyin, börk,
hürkü, saynamaq, baynamaq (banlamaq) və s. sözlərin
kitabda Osmanlı türkcəsində hansı sözlə ifadə
olunduğu göstərilir.
1955-ci ildə
Tuzxurmatuda anadan olan, 1977-ci ildə ərəb dilində
Bağdad Universitetinin Fizika fakültəsini bitirən, cəmi
bir şeir kitabı çıxan Hanı Sahib Həsənoğlunun
şeiri də deyilənləri tamamilə təsdiq edir:
Nə mən, nə də sən
Mən səni
sevdim,
Sən məni
sevdin,
Nə mən
deyə bildim,
Nə də
sən dedin.
Baxışla
bilirdin,
Baxışla
bilirdim,
Yaxında,
uzaqda,
Baharda,
qışda,
Sevincdə,
yasda,
Sənsiz ürək dinmədi.
Mənsiz sən necə dindin?
Görkəmli şair Əsəd Naib (1897-1992)
bütün fəsillərə şeir həsr edərək
onların fərqli ovqatını məharətlə izah
etmişdir.
Payızla bağlı şeirinin ikicə bəndində
insanın nikbin durumunu münasib poetik intonasiyada verə
bilmişdir:
Mövsümlərin
ən incəsi,
Həm
gündüzü, həm gecəsi
Könüllərin
əyləncəsi
Güz vaxtıdır iştə, baxın.
Hər kəs deyər gözlər aydın.
Nəşələnir
bağ-bağçalar,
Nur
saçarkən Ay gecələr
Başlar
artıq əyləncələr
Al Vahiddən dəstə çiçək.
"Söz verib sabah gələcək".
Mətndən çıxış edərək deyə
bilərik ki, 1-ci bənddə işlənən "gözlər
aydın" ifadəsi hədəfə düz dəyir. İraqda
insanlar 4-5 ay 40-50 dərəcə istidə evdən
çıxa bilmirlər. Payız gələndə
bir-birinə gözaydınlığı verir, gəzintiyə
çıxır, əylənir və nəşələnirlər.
Şeirin son bəndində müəllif
soydaşlarımızın görkəmli müğənnisi
Əbdülvahid Küzəçinin oxuduğu Azərbaycan
mahnısına işarə edərək ondan bəhrələndiyini
dilə gətirmişdir.
Soydaşlarımızın poeziyasının al-əlvanlığı
o yerə gəlib çatır ki, bəzən şeirin
hansı vəzndə yazıldığının fərqinə
belə varmırsan. Sədulla Müftinin 12 bənddən ibarət, həyatın
acılı-şirinli, ibrətamiz anlarından söz
açan "Keçmiş ola"
şeirində olduğu kimi:
Bir
kiçik yavru idim, bilməz idim sağ-solumu,
Rəhbərim olmasa, çoxluq
şaşırırdım yolumu.
Kimsə
qıymazdı acıtsın məni, bursun qolumu
Nə
gözəl çağ idi!.. Artıq o
zaman keçmiş ola!
İraq Türkman poeziya aləmində diqqət çəkən
bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır. Qələm
sahibləri, görkəmli şəxsiyyətlər
dünyasını dəyişəndə mütləq
ağı yazırlar. Ağılar poetik
gücü, insanı haldan-hala salması ilə fərqlənir.
Ağılar əruzda da, hecada da yazılır.
Görkəmli şair Əli Maarufoğlu (1927-2018)
dünyasını dəyişəndə Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin fəxri üzvü Əsəd
Ərbil yazdı:
Acı xəbər
ulaşdı bizim məhzun Ərbilə
Əli Maaruf köç etdi, bir də gəlməz
Ərbilə.
Matəmi Tuzda oldu, gec dedilər Ərbilə.
Türkmaneli yasdadır, Ərbil, Kərkük, Tuz
ağlar.
Bülbül ötməz yas tutub, gül açmaz quru
bağlar.
İraq Türkman poeziyası üzərində tədqiqat
apararkən maraqlı bir məsələ ilə də
qarşılaşdım.
Əruz vəznində yazan şairlərin bir çoxu
milli poeziyamız heca vəznində və sərbəstdə
şeir yazmayıblar. Hecada yazan şairlərin bir çoxu əruzda
və sərbəstdə şeir yazmayıblar. Eləcə də sərbəst şeir yazan
şairlərin bir çoxu nə əruza, nə də heca vəzninə
müraciət ediblər. Lakin bütün
şairlər xoyrat - bayatı yazıblar. Onlar
cinaslı bayatılara xoyrat, cinassızlara maanı deyirlər.
Xoyratların 1-ci sətri 2-3-4-5 hecadan, yerdə
qalan üç misranın hər biri yeddi hecadan ibarət
olur. Bu bizdə də belədir. Təəssüf ki, vaxtilə tədqiqatçılarımız
xoyratın 1-ci misrasında "Eləmi", "Mən
aşiq" kimi sözlər əlavə etməklə
xoyratı bayatıya - maaniyə çevirmişdilər.
Kərkük xoyratları ölkəmizdə
geniş yayılandan sonra alimlərimiz bu nöqsanı düzəltdilər.
Aşıq yaradıcılığında da
geniş yayılan cinaslı bayatıların 1-ci misrası
2-3-4-5 hecadan ibarət olur.
Heyrətamiz poetik gücü və zənginliyi ilə
seçilən, İraq Türkman poeziyasının zirvəsi
hesab edilən xoyratlar iraqlı soydaşlarımızın
folklorunun və yazılı ədəbiyyatının lirik
növünün ən geniş yayılan və bədii cəhətdən
ən kamil janrıdır. Xoyratların poetik imkanları
sahilsiz ümmana bənzəyir:
"Tərəzin
əyiləndə, hər gələn bir daş atar",
"Yetim
yanağı bilir, göz yaşı necə dağlar",
"Mən
miskin olduğumçün,
üstümə
qudurdu qəm",
"Üzündə
göz izi var, sənə kim baxdı,
yarım",
"Yemiş
bulbul bağrını, çıxmış ağzı
qanlı gül",
"Bilmirəm
haralıyam, torpağım, daşım qərib"
və
s.
Çəkinmədən deyə bilərik ki, İraq
Türkman ellərində yaşayan
soydaşlarımızın poeziyası elə bir ümmana bənzəyir
ki, bir dəfə ona baş vuran qəvvasa dönür, bir
daha ondan ayrılmaq iqtidarında olmur. Məmnunluqla
pıçıldayır: "Bu sevda ölüncədi".
Qəzənfər
PAŞAYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 9 iyul.- S.12-13.