Qədim rus ədəbiyyatında antitürk kabusu

Qədim rus ədəbiyyatında türklərə münasibət prinsipial və ya strateji səviyyəyə rusların xristian dinini qəbul edərək onu mənəvi, ideya-estetik hadisəyə çevirmələrilə başlayır. Məsələnin tarixi kökü isə ondadır ki, rus-slavyanlar gözlərini açandan özlərini türklərin - noloves, peçeneq, kuman adlandırdıqları etnosun əhatəsində görmüşlər. Və tamamilə aydındır ki, qədim rus ədəbiyyatının kifayət qədər böyük məhəbbətlə tərənnüm etdiyi "Rus torpağı" anlayışı xeyli dərəcədə şərtidir. Yəni heç olmasa XI-XIII əsrlərdə onun real xəritəsini təsəvvür etmək ona görə mümkün deyil ki, ruslarla türklər, demək olar, eyni coğrafiyada yan-yana, hətta bəzi yerlərdə iç-içə yaşamışlar.

Professor Telman Cəfərovun (Vəlixanlının) 2020-ci ildə çapdan çıxmış olduqca mükəmməl "Rus ədəbiyyatı tarixi" (I hissə) kitabını vərəqləyib qədim rus ədəbiyyatı mənbələrini bir daha nəzərdən keçirdikcə qədim rusların türklərə münasibəti barədə mülahizələrimi məhz bilavasitə ədəbi mənbələrə istinadən mütəxəssislərlə bölüşdürmək ehtiyacı hiss etdim. Xüsusi olaraq bildirməliyəm ki, tələbəlik illərində bizə qədim rus ədəbiyyatını hörmətli müəllimimiz Abuzər İsmayılov tədris etmişdi. O zaman istifadə etmək üçün azərbaycanca, demək olar ki, heç bir mənbə yox idi, yalnız müəllimin mühazirədə dediklərini öyrənməklə kifayətləndik. Universiteti bitirdikdən sonra Abuzər müəllimin "Qədim rus ədəbiyyatı müntəxəbatı" (1984) dərs vəsaiti nəşr olundu. Və istər bu kitabda, istərsə də sonralar qədim rus ədəbiyyatı mənbələrinin orijinalları ilə tanış olanda məndə belə bir fikir əmələ gəldi ki, qədim rusların türklərə münasibəti onların (qədim rusların) etnik xarakterini, ümumən etnopsixologiyasını daha mükəmməl şəkildə anlamaq üçün geniş material verir.

Və tamamilə təbiidir ki, zəngin tarixi olan rus-türk əlaqələrinin siyasi, iqtisadi, mədəni və s. mənzərəsinin formalaşmasında həm rusların, həm də türklərin etnik xarakteri, etnostrateji maraqları az əhəmiyyət kəsb etməmişdir. Bu da özünü ən emosional şəkildə həmin xalqların ədəbiyyatında göstərir... Lakin müqayisənin (ədəbiyyatşünaslıqda buna tipoloji müqayisə deyilir) metodoloji çətinliyi orasındadır ki, qədim rus ədəbiyyatı dövründə (XI-XVII əsrlər) artıq ümumi bir türk ədəbiyyatı yox idi, ayrı-ayrı türk regionlarının (xalqlarının) ədəbiyyatları var idi ki, qədim rus ədəbiyyatı onların çoxunun ideya-estetik, poetexnoloji səviyyəsi ilə müqayisəyə belə gəlmir... Ona görə də qədim rus ədəbiyyatının, onun ayrı-ayrı mənbələrinin türklərə münasibətini, əgər belə demək mümkünsə, birtərəfli qaydada nəzərdən keçirməyə məcburuq.

"Ötən illərin salnaməsi"ndən (XI əsr) başlayaq... Oleqdən sonra hakimiyyətə gələn İqor haqqında salnamədə deyilir ki, o, "varyaqlardan, ruslardan, polyan və slavyanlardan, peçeneqlərdən ibarət böyük bir ordu toplayıb" yunanlar üzərinə yürüşə gedir. Bolqarlar Bizans imperatoruna belə bir xəbər göndərirlər ki, "ruslar gəlirlər, özləri ilə peçeneqləri götürüblər"... Bundan qorxuya düşən imperator İqora təklif edir ki, sələfi Oleq kimi o da xərac almaqla kifayətlənib onun üzərinə gəlməsin. İqor razılaşır, ancaq peçeneqlərə də tapşırır ki, bolqarların ölkəsini tutsunlar... Görünür, xəbərçilik etdiklərinə görə.

İqorla Olqanın oğlu knyaz Svyatoslav 965-ci ildə xəzərlərin üzərinə yürüş edib onları məğlub edir. Peçeneqlər də 968-ci ildə Kiyevi mühasirəyə alırlar, lakin "özgə torpaqlarında dolaşan" Svyatoslav qayıdıb peçeneqləri "çöl"ə qovur... Beləliklə, birləşən və ayrılan mənafelər bütpərəstlik dövründə - islamın və xristianlığın türklər və ruslar arasında yayılmasına qədər özünü xeyli dərəcədə sərbəst göstərir, o qədər də davamlı olmur. Lakin ümumdünya dinlərinin qəbulu, yazılı ədəbiyyatın yayılması, dini təəssübkeşliyin meydana çıxıb etnik mənəmliyi daha da gücləndirməsi bir sıra etnopsixoloji tendensiyalar yaradır.

Doğrudur, XI-XIII əsrlər rus ədəbiyyatı nümunələrində dini təəssübkeşliyin harada qurtarıb, etnik mənəmliyin haradan başlandığını müəyyən etmək çətindir, bununla belə aydın görünür ki, mənbələr bu təəssübkeşlik-mənəmlik hisslərini nəinki gizlətmir, hətta o qədər ehtirasla ifadə edirlər ki, ədəbiyyat ədəbidən çox, patoloji material təsiri bağışlayır.

Qədim rusların türklərə münasibətinin ən möhtəşəm abidəsi, yəqin ki, "İqor yürüşü haqqında dastan"dır. XII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəllərində - monqol-tatar yürüşləri ərəfəsində yarandığı güman olunan dastan knyaz İqorun poloveslər üzərinə uğursuz hücumundan bəhs edir. Və bu uğursuzluğu İqor əvvəldən hiss eləsə də, tale onu öz burulğanına salıb aparır:

Rus torpağı uğrunda

yeritdi qəhrəman alayını

Poloves torpağına.

İqor baxıb gördü ki,

Al günəşi qara bulud örtmüş,

ləşkəri də zülmət içində.

...Knyazın ağlı çaşdı,

Şeytan azdırdı onu.

Der: "İstərəm görəm ana Donu,

Poloves çölünün ucunda.

Süngümü parlatmaq istərəm.

Sizinlə, rusiçlər, əzizlərim,

ya dəli başımı qoymalıyam,

ya da tuğulğamla

Don suyunu başıma çəkməliyəm".

"İqor yürüşü" bütün məğlubiyyət dastanları üçün tamamilə səciyyəvi olan bir tərzdə rusların "qələbələri" ilə başlanır:

Cümə günü obaşdannan

kafir alaylarını basıb yendilər,

səpələnib ox kimi bozqırlara

poloves qızların yesir etdilər,

qumaşın arısını, altun-axça yağmaladılar.

Ancaq yazıya pozu yoxdur... Rus yürüşü ilk növbədə, işğalçı səciyyə daşıdığına görə məğlubiyyətə məhkumdur. Və burada "xristianlıq"ın "kafirlik"lə qarşı-qarşıya gəlməsi hər nə qədər "dindar"lığa üstünlük versə də, dastanın "yol xəritəsi"ni "qəzavü-qədər" - "İqorun yuxusu" müəyyən edir:

Ertəsi gün obaşdannan

qanlı şəfəqlər xəbər verir dan yerindən,

qara bulud qalxır dəryadan

dörd günəşüzlünü örtməyə,

çaxnaşır qara şimşəklər -

olacaq möhkəm tufan!

Əlbəttə, dörd günəşüzlünün biri İqor, biri qardaşı Vsevolod, biri oğlu Vladimir, biri də qardaşı oğlu Svyatoslavdır... Yeri gəlmişkən deyək ki, "Dastan"ın professor Rüstəm Kamal tərəfindən edilən tərcüməsi ümumən mükəmməl olsa da, bəzi qüsurları da var ki, onlardan ən çox diqqəti cəlb edəni "Dədə Qorqud" üçün səciyyəvi olan sözlərin, ifadələrin buraya bol-bol tətbiqidir. Əlbəttə, tamamilə fərqli ideya-estetik (və mədəni!) məkanlarda formalaşmış dastanların bu cür eyni metaforik nitq məcrasına salınması, bir tərəfdən, mexaniki təsir bağışlayırsa, digər tərəfdən, "İqor yürüşü"nü "Dədə Qorqud"un dilində danışdırmaqla onun öz dilinin nədən ibarət olduğunu təsəvvür etməyə imkan vermir... Fikrimizcə, "Dədə Qorqud"la "İqor yürüşü"nün eyni etnik-mədəni mühitin (sistemin) məhsulu olması təsəvvürünü də artıq köhnəlmiş hesab etmək üçün ciddi əsaslar vardır.

Dastanın əsas ideyasının monqol-tatar hücumları ərəfəsində Rus knyazları arasındakı təfriqənin pislənməsindən ibarət olduğu deyilir. Və dastanda belə bir ideya, doğrudan da, kifayət qədər açıq kontekstlə təqdim olunur:

Çün yola getmədi qardaş qardaşla:

"O mənimdir, bu mənimdir!"

Hər özündən deyən knyaz

təkəbbürlük, mənlik edib

bir-birinə divan tutdu.

Yağılar töküldü hər tərəfdən

Rus torpağına...

Lakin məsələ burasındadır ki, İqorun öz drujinası ilə Poloves torpağına yürüşü bütünlüklə işğalçılıqdır, onun Rus torpağının müdafiəsi anlayışına heç bir dəxli yoxdur. Ona görə də işğalçının başına gələn "müsibətlər"in aşağıdakı mənzərə-miqyası kədərləndirici yox, ibrətamizdir:

Ey şahin, düşüb şikar dalınca

ucdun uzağa - dəryaya.

İqorun igid alayı dirilməz daha!

Rus torpağı şivənli-vaylı;

quruldu matəmlər,

alışdı şamlar...

Rus xanımları ağlaşdılar, bozlaşdılar...

Hətta gəlişigözəl deyilmiş "knyazların didişdiyini görüncə yağılar axıb gəldi" sözləri də dastandakı işğalçılıq ehtirasına haqq qazandırmaq iqtidarında deyil.

Və məlum olur ki, rusların poloveslər üzərinə bu cür yürüşləri mütəmadi xarakter daşımışdır:

Ataları Svyatoslav,

böyük Kiyev knyazı

zəhmiylə, hikkəsiylə

bol ləşkəriylə

poladüz qılıncı ilə yağıları

Poloves torpağına girib

təpələri, yarğanları tapdayıb,

çayları, gölləri bulandırıb

qara yel kimi yerindən qopartdı

dinsiz Kobyakı

sayagəlməz kafir alaylarından!..

Və bu, o Svyatoslavdır ki, oğullarını - İqorla Vsevolodu uğursuz yürüşlərinə görə "ağarmış başımı dərdə soxdunuz durduğum yerdə" deyə məzəmmət edir... Dastan müəllifi isə bütün Rus knyazlarını birləşib Rus torpağı eşqinə poloves hakimi Könçakı öldürməyə çağırır. Və narahat olur ki, knyazlar bir-birinin qanına susayıblar...

Dastanda işğalçılıq, xüsusilə qarətçilik (və bununla ad çıxarmaq, şöhrət qazanmaq) nə qədər realdırsa, "Rus torpağı uğrunda", yaxud "xristianlar yolunda" savaşmaq o qədər boğazdan yuxarı səslənir.

Ötəri bir müqayisə aparsaq görərik ki, "Dədə Qorqud"da da müsəlman oğuzlar kafirlər üzərinə vaxtaşırı yürüş edirlər. Ancaq burada son dərəcə mükəmməl əsaslar var... Birincisi, bu, türklərin (oğuzların) tarixi missiyası olan islam fütuhatıdır ki, "kafirlərin kilsəsini yıxıb yerində məscid yapmaq"a xidmət edir. İkincisi, oğuzların kafirlər üzərinə yürüşü onların hansısa namərd hərəkətləri müqabilində baş verir. Üçüncüsü, türk gənci kafir elinə yağmaya yox, bəzən qız almağa, ailə qurmağa gedir və s. Çoxlu sayda bu cür fərqlər isə göstərir ki, "İqor yürüşü haqqında dastan" "Dədə Qorqud" qədər mükəmməl təfəkkürün məhsulu deyil.

Rus eposunun (və qədim rus ədəbiyyatının) "tərcümeyi-hal"ı ilə tanış olmayan bir ədəbiyyatşünas belə düşünə bilər ki, "İqor yürüşü haqqında dastan" bir və ya bir neçə müəllifin yaradıcılıq imkanları hüdudundan kənara çıxmayan, rus epos təfəkkürünü bütövlükdə ehtiva etməyən əsərdir. Lakin rus ədəbiyyatı tarixi ilə az-çox tanış olan ədəbiyyatşünas üçünsə tamamilə aydındır ki, "İqor yürüşü" bu ədəbiyyatın məhz səciyyəvi hadisəsidir.

XIII-XIV əsrlər ümumən rus tarixinin olduğu kimi, rus ədəbiyyatı tarixinin də monqol-tatar dövrüdür. Elə bir dövrdür ki, əsrlər keçdikcə nə rus ədəbiyyatının, nə də rus xalqının yaddaşından nəinki silinməmiş, əksinə, yeni ideyalar, motivlərlə "zənginləşmişdir". Lakin monqol-tatarların monqollarmı, türklərmi olduğu barədə aydın bir qənaət hələ də yoxdur. Daha çox belə düşünülür ki, guya bu xalq - monqol-tatarlar artıq heç bir iz qoymadan tarix səhnəsini tərk etmişlər. Halbuki bundan da mənasız bir qənaətə gəlmək mümkün deyil.

Qədim rus ədəbiyyatının türklərə münasibətinin ən "parlaq" nümunələrindən biri "Batının Ryazanı dağıtması haqqında povest"dir ki, burada monqol-tatar hücumunun ilk illərindən bəhs olunur. Rus imperiya tarixşünaslığı həmişə sübut etməyə çalışıb ki, monqol-tatarlar (yəni kimlər?) XIII əsrin 30-cu illərində hücum edərək qədim Rus dövlətini (?) əsarət altına almışlar... Əlbəttə, hər hansı imperiyanın öz tarixi barədə "mif"lər uydurması tamamilə təbiidir. Lakin bu "mifologiya" müəyyən siyasi məntiqə uyğun olmalıdır... Heç bir tərəddüd etmədən demək olar ki, I Pyotra qədər Rusiya tarixinin "məntiq"i, əgər belə demək olarsa, "qeyri-səlis" məntiqdir.

Monqol-tatarların kimlərdən ibarət olduğunu qədim rus ədəbiyyatının ayırd edə bilməməsi onun günahı deyil. Əslində, ətrafa lazımi səviyyədə ayıq analitik münasibət üçün ruslarda belə bir intellektual imkan az olmuşdur... Məğlubiyyətin səbəblərinə gəldikdə isə povest müəllifi düşmənin gücünü həddindən artıq şişirdir: "Knyazlar şücaət və qəhrəmanlıqla vuruşurdular... Batı xan qorxuya düşdü... Batının döyüşçülərinin sayı-hesabı yox idi... Bir rus döyüşçüsü mini ilə, ikisi isə on mini ilə vuruşmalı oldu".

Batını əxlaqsızlıqda, namussuzluqda ittiham edən müəllif hər halda onu da anlamamış deyil ki, məsələ Batıda deyil. Monqol-tatar adlandırdığı axın elə bir qüvvədir ki, qarşısına çıxanı süpürüb aparacaqdı. Lakin mömin bir xristian kimi bunu da düşmənin gücü ilə yox, rusların hansısa "günahlar"ı ilə izah edir:

"Böyük knyaz Georgi İnqvareviç, qardaşları Murom knyazı David İnqvareviç, Kolomensk knyazı Qleb İnqvareviç və onların qardaşı Pronsk knyazı Vsevolod burada həlak oldular. Çoxlu yerli knyaz, sarsılmaz sərkərdələr, igid və cəsur döyüşçülər, Ryazanın ən yaxşı qoçaqları ölüm badəsini birlikdə içdilər. Onlardan heç kəs qayıtmadı və meyitləri döyüş meydanında qaldı. Günahlarımıza görə Allah bizə bu yolu qismət elədi. Knyaz Oleq İnqvareviç isə ölümcül halda əsir alındı"... Görəsən, mətndə bir neçə dəfə təkrarlanan "günahlarımıza görə"nin hansısa bir gerçək mənası varmı?.. Fikrimizcə, var: bu, "xristian kartı"nı işə salmaq, xristian təəssübkeşliyini hərəkətə gətirməkdən ibarətdir: "Məlun Batı xan çoxlu xristian qanının axıdıldığını görüb daha da azğınlaşdı, rus torpağını bütünlüklə əsarət altına almaq, xristian dinini məhv etmək və müqəddəs kilsələri dağıtmaq arzusu ilə Suzdal və Vladimir şəhərlərinə getdi"... Lakin Ryazan əyanlarından Yevpati Kolovrat adlı birisi kiçik bir qoşunla Batının arxasınca düşüb Suzdalda ona çatır. Və guya qəflətən ordugaha hücum edib monqol-tatarları qırmağa başlayır... Povest müəllifi düşməndən "intiqam"ını belə alır: "Yevpati və onun döyüşçüləri onları elə amansızlıqla doğradılar ki, hətta qılıncları belə kütləşdi. Ona görə rus döyüşçüləri tatarların qılınclarını götürüb rəhmsizcəsinə onları çapdılar"... Tatarlar Yevpatini çətinliklə öldürürlər. Batı xan qəhrəmanın meyitinə baxıb deyir: "Sən kiçik drujinanla məni möhkəmcə silkələdin, qüdrətli ordumun tanınmış pəhləvanlarına qalib gəldin... Əgər beləsi məndə xidmət etsəydi, onu ürəyimin başında saxlayardım!". Və monqol-tatar hökmdarı bu sözləri deməklə də kifayətlənməyib Yevpatinin meyitini drujinasının sağ qalmış əsgərlərinə verib onları azad edir... Göründüyü kimi, istər həmin sətirlər, istərsə də knyaz İnqvar İnqvareviçin Ryazana dönüb atası İnqvar Svyatoslaviçin taxtında əyləşməsi, böyük kədər müqabilində, əlbəttə, kiçik bir təskinlikdir.

Povest "vətən və xristian dini yolunda həlak olanlara bir xatirə olaraq" qələmə alınmışdır.

Əlbəttə, hər bir xalqın tarixində həm qələbə, həm də məğlubiyyət səhnələri var, ancaq heç bir şübhə yoxdur ki, epos nə qədər çox olsa da, məğlubiyyətlər üzərindən keçib məhz qələbəni tərənnüm edir... Ruslarla türklərin, eləcə də başqa xalqların çoxəsrlik münasibətlərində də birincilərin qürur duya biləcəkləri məqamlar az deyil, ancaq qədim rus eposu barədə inamla danışmaq olmur. Və əslində, belə bir epos, demək olar ki, yoxdur...

Məlum olduğu kimi, "Zadonşina" 1380-ci ildə baş vermiş Kulikovo döyüşünün ədəbi-tarixi əks-sədası olub XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərinə aid edilir. Əsər belə başlayır: "Böyük knyaz Dmitri İvanoviç, qardaşı knyaz Vladimir Andreyeviç sərkərdələri ilə birlikdə Mikula Andreyeviçin evində ziyafətdə idi. O dedi: qardaşlar, bizə xəbər veriblər ki, Mamay xan Rusiya üzərinə gəlir, artıq sürətlə axan Donun sahilində durub bizim torpağımıza, Zalesskaya hücum etmək istəyir". Və tatarların hücumu kifayət qədər obrazlı bir dillə təqdim olunur. Lakin dərhal diqqəti cəlb edir ki, bu obrazlılıq rus yox, türk dilinin hadisəsidir ki, ruscaya kalka edilmişdir: "Don və Dnepr mənsəbindən buraya boz qurdlar axışıb gəldi, Meç çayı üzərində dayanaraq sürü ilə ulamağa başladılar, buradan da Rusiya torpağına soxulmaq istəyirdilər. Yox, bunlar boz qurdlar deyildi, məlun tatarlar idi - əldə silah bütün Rusiyanı döyüş meydanına çevirmək istəyirdilər.

Onda Meç çayında qazlar qaqqıldamağa, qu quşları isə qanadları ilə suyu döyəcləməyə başladı. Yox, bu nə qaz qaqqıldaması, nə də qu quşlarının qanadları ilə suyu döyməsi idi; bu, məlun Mamay idi ki, qoşunlarını Rusiya torpağına gətirmişdi"...

Kulikovo çölündəki döyüşdə (1380) Mamay xanın qoşunu məğlub olur. Və "Zadonşina" bundan böyük həyəcanla bəhs edir: "... Zəhmli buludlar qarşılaşdı, tez-tez ildırım çaxdı, gurultu meydana gəldi. Bu, Rusiya oğullarının mənfur tatarlardan intiqam aldığını xəbər verirdi. Rus döyüşçülərinin qızıla tutulmuş yaraqları gözləri qamaşdırırdı. Rus knyazlarının polad qılıncları müsəlman dəbilqələrinə dəyərək gurultu qoparırdı".

Müəllifin tatarlarla müsəlmanları eyniləşdirməsi o deməkdir ki, Çingiz xanın (monqol-tatarların) XIII əsrdəki bütpərəst xələfləri XIV əsrdə artıq müsəlmandırlar. Və təbii ki, xristianların büddistlərə münasibəti ilə müsəlmanlara münasibətində fərq olmalıdır...

"Zadonşina"nın bəzi obrazları isə, həqiqətən, rus bədii təfəkkürünün məhsuludur: "Kulikovo çölündə nərildəyən vəhşi öküzlər deyildi, müqəddəs Don sahilində yaralanmış rus knyazları, boyarlar, böyük knyazın sərkərdələri və Belozer knyazları fəryad qoparmışdılar. Burada Feyodor Semyonoviç, Timofey Valuyeviç, Semyon Mixayloviç və başqaları tatarlar tərəfindən doğranmışdılar"... Və qəribədir ki, rusların bu "möhtəşəm" qələbəsi də döyüşdə həlak olanların ("doğrananların") arvadlarının "kədərli göz yaşları" tökərək ağı deməsilə daha çox yadda qalır... "Kolomna qadınları ağlaya-ağlaya belə deyirdilər: "Moskva, Moskva, ey iti sürətli çay, sən nə üçün dalğaların üstündə bizim ərlərimizi qıpçaq torpağına aparıb çıxartdın?". Və onu da əlavə edirlər ki, "Ey böyük knyaz, avarlarınla Dneprin qarşısını kəsib dəbilqələrinlə Donun suyunu atıb qurtara bilərsənmi? Tatar meyitlərindən bənd vura bilərsənmi? Böyük knyaz, Oka çayını elə bağla ki, bir daha məlunlar bizim torpaqlara ayaq basmasın, çünki ərlərimiz döyüşdən beziblər!".

Göründüyü kimi, "Zadonşina"nın da vətənin - Rus torpağının coğrafiyası (hüdudları!) barədəki təsəvvürləri olduqca yayğındır. Haraların poloves, yaxud qıpçaqların, haraların isə rusların nəzarətində olduğunu demək çətindir. Və məsələyə son dərəcə emosional yanaşan qədim rus ədəbiyyatı yaradıcılarının "Rus torpağı" deyib mədh etdiyi məkanın kordinatları çox təxminidir. Yalnız ayrı-ayrı şəhərlər - Kiyev, Novqorod, Vladimir, Ryazan və s. şübhə doğurmur.

Ruslar qalib gəlirlər. Və bu qələbə, şübhəsiz, Mamay xan üçün gözlənilməz idi. Nə baş verirdi?.. Çingiz xan (və onun nəslinin) XIII əsrin 20-ci, 30-cu illərindən başlayan dövrü (150 il!) başa çatırdı... Tarix Əmir Teymurun yürüşlərini gözləməkdə idi. O Əmir Teymurun ki, Çingiz xanın övladları ilə münasibətləri yaxşı deyildi.

Və "Zadonşina" haqlıdır ki, "artıq tatar torpağı fəlakət və qəm-qüssə içərisində inildəməyə başlamışdı. Onların xanlarının rus torpağına getməyə nə arzuları, nə də həvəsləri qalmış, qaba hərəkət etməyə əhvalları tamam pozulmuşdu. Artıq rus oğulları tatarların ipək parçalarını, at və yaraqlarını, öküz və dəvələrini, şərab, qənd və cəvahirlərini yığışdırıb arvadlarına aparırdılar. Artıq rus qadınları tatarların qızıllarını cingildədirdilər"... Mamayın ruslar üzərinə uğursuz yürüşünün şahidi olan genuyalılar ki Krımda məskunlaşmışdılar, ona deyirlər: Sən Batı qədər güclü orduya malik deyilsən ki, rusları öz iradənə tabe edə biləsən... Təbii ki, düz deyirdilər. Və əslində, Mamayın düşünülməmiş hərəkətləri (və məğlubiyyəti!) imkan verdi ki, ruslar XIV əsrdə "Rus torpağı" deyəndə XIII əsrdəkindən daha geniş ərazini nəzərdə tutsunlar. Bu isə ondan irəli gəlirdi ki, türklərin diferensiasiyası prosesi güclənmişdi. Və bir-birilə ciddi siyasi münaqişə halında olan türk dövlətləri meydana çıxırdı.

XV əsrdə rus tarixinin ən önəmli hadisələrindən biri - Moskva çarlığının müxtəlif vasitələrlə (iqtisadi, diplomatik, hərbi və s.) güclənməsi, mərkəzləşmiş Rus dövlətinin yaranması prosesi başlayır. Pravoslavlığın mərkəzi olmağa çoxdan iddia edən Moskva, nəhayət ki, bu missiyaya yiyələnir.

"Çarqradın alınması haqqında povest" göstərir ki, qədim rus ədəbiyyatı yalnız ruslarla bilavasitə təmasdakı poloves-qıpçaq çölündə baş verənləri yox, Osmanlı dövlətinin hərəkətlərini də bu və ya digər dərəcədə izləyirmiş. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Osmanlı türkləri artıq beynəlxalq münasibətlərə təsir göstərmək səlahiyyəti olan güclü bir dövlət qurmuşdular... Xristian (yunan-rus) xəfiyyəsi Nestor İskəndərin qələmə aldığı "povest"də hər nə qədər Konstantinopolu müdafiə edənlərin təəssübkeşliyi özünü büruzə versə də, türklərin qələbəsinin təsviri qaçılmaz olmuşdur. Lakin bu qələbə haradasa rusların işinə də yaramış, Konstantinopoldan sonra, pravoslavlığın mərkəzi olaraq, Moskvanın nüfuzu yüksəlməyə başlamışdır.

İvan Peresvetovun "Sultan Mehmet haqqında rəvayət" əsəri də qədim rus ədəbiyyatının Osmanlı hökmdarı Mehmet Fatehə münasibətini əks etdirir. "Rəvayət"də göstərilir ki, Konstantinopolu fəth edəndən sonra Sultan Mehmet yunanların (Bizansın) dövlət idarəçiliyi "fəlsəfə"sini dərindən mənimsəyərək öz hakimiyyətində əsas götürmüş, guya hətta xristian dininə xüsusi rəğbətlə yanaşaraq demişdi ki, "xristian dininə bərabər Allahın başqa bir dini yoxdur!".

"Rəvayət" müəllifi Çar Qroznının qızğın tərəfdarı olduğu üçün deyir ki, yunanlar artıq "ümidlərini Allaha və Rusiya çarlığına, atamız rus çarına bağlayırlar"...

"Kazan tarixi", yaxud "Kazan salnaməsi", görünür, qədim rus ədəbiyyatının (hakimiyyətinin) tatarlara (türklərə) münasibətinin artıq açıq işğalçılıq dövrünə qədəm qoyduğunu göstərir. Və bəzi strateji mülahizələrimizi söyləməmişdən əvvəl "Tarix"in, yaxud "Salnamə"nin mətnini nəzərdən keçirək... Müəllif (onun hətta bilavasitə İvan Qroznının özü olduğu deyilir!) Kazanın işğalı üçün "əsaslar" uyduraraq söhbətə onun tarixinə böhtan atmaqla başlayır: "Ey iman əhli, illər boyu kazanlıların və çeremis (marilər nəzərdə tutulur - N.C.) tərəfindən pravoslav xristianların başına gətirilən, Batı zülmündən də betər olan həmən böyük bəlaları kim təsvir edə bilər?! Batı ildırım sürətilə qara alovlu kösöv kimi xristianları atəşə tutub ütərək darmadağın etsə də, qılıncdan keçirsə də Rus torpağından bircə dəfə gəlib keçdi... Kazanlılarla belə olmadı, onlar bizim torpaqdan (iddiaya baxın! - N.C.), öz çarları ilə birgə zaman-zaman onu qarət edib adamları əsir götürdülər, rusları taxıl kimi biçərək, odun kimi qıraraq xristianlara göz açmağa imkan vermədən qanlarını su kimi dərələrə axıtdılar"...

Böhtan hər cür mənəvi-əxlaqi əndazəni aşır: "...Kazanlılar müsəlmanlığı qəbul etməkdən boyun qaçırmış ruslardan çəkinir, onların böyük sayda Kazanda qalmasına yol vermir, bütün Kazan vilayətində yalnız qadınları və qızları, yeniyetmələri saxlayırdılar ki, Kazan, Misir israillilərlə dolan kimi, ruslarla dolmasın, onların sayı artıb kazanlıların özlərini buradan sıxışdırmasınlar. Buna görə də onlar rusları xaricilərə satır, bundan böyük pullar əldə edib varlanırdılar"... Və böhtan uydurmaya keçir - guya Kazan xanının Sibirdən olan xəstə arvadı ona hansısa mistik qüvvənin təsiri ilə öncədəngörməlik də edibmiş: "... Səndən sonra bu şəhərdə Kazan çarları olmayacaq, dinimiz də qalmayacaq, burada müqəddəs din bərqərar olacaq, şəhər rus hökmdarının əlinə keçəcək"... "Tarix", yaxud "Salnamə" mətni ilə tanışlıq göstərir ki, Kazanın və kazanlıların bu cür amansız təhqiri elə bir düşmənçilik (nifrət!) hissiyyatından irəli gələ bilər ki, o, ən azı bir neçə əsrdir davam edir. Və o da aydın duyulur ki, sözügedən düşmənçilik (nifrət!) yalnız Kazan və kazanlılarla məhdudlaşmır.

Həqiqət naminə deməliyik ki, əsərdə ümumtürk tarixi üçün heç də az səciyyəvi olmayan bir cəhət xeyli dərəcədə təfərrüatı ilə təqdim olunmuşdur. Kazanın işğal edilməsindən kədərlənən türk (Osmanlı) sultanı Noqay Ordasına elçilər göndərərək xahiş edir ki, "Moskva çarı və böyük knyazın hücumunu dəf etmək üçün bir ürək kimi kazanlılarla birləşin, onlarla qonşuluqda qərarlaşdığınıza görə böyük və qədim dinimiz uğrunda bir olun... O, dinimizə qarşı güclü mübarizə aparır və onun kökünü kəsmək niyyətindədir. Bu məni bərk qüssələndirir və ondan qorxuram ki, Kazanın başına gələnlər tezliklə sizin də başınıza gələ. Bir-birinizlə vuruşa-vuruşa məhv olursuz, tezliklə bütün ordalarınız boş qalacaq".

Ancaq bu peyğəmbərcəsinə verilmiş məsləhət əvəzinə noqay böyükləri Osmanlı sultanına belə bir yekəbaş cavab verirlər: "Ey böyük çar-sultan, sən öz dərdini çək, bizə görə narahat olma: sən bizə padşah deyilsən, biz sənin himayəndə yaşamırıq, bizdən uzaqlarda dənizlər arxasında yaşayırsan, güclü və zəngin olaraq hər şeyə maliksən, bizim ehtiyaclarımızdan xəbərsizsən. Bizsə kasıbıq, güclə dolanırıq, Moskva çarı torpağımızı lazımi mallarla doldurmasa, bir gün də dolana bilmərik. Belə bir xeyirxahlığa görə biz kazanlılara qarşı ona hər cür kömək göstərməyə borcluyuq. Dilimiz və dinimiz bir olsa da, xainliyinə və ikiüzlülüyünə gözə kazanlılara dəstək ola bilmərik". Və sözlərini bu cür bitirirlər: "Biz doğru seçim eləmək niyyətindəyik: çarlar çarına qarşı baş qaldırsan, təkcə kazanlılara qarşı deyil, elə sənin özünlə də vuruşarıq".

Kazanlılar isə bütün pravokasiyalara rəğmən rus çarına tabe olmaq istəmirlər. Və mənbə, görünür, obyektiv məlumat verir ki, "bir kazanlıya qarşı əlli rus vuruşurdu". Ona görə də ruslar qalib gəlib Kazanı qan çanağına döndərdilər, məscidləri dağıdıb yerində kilsələr tikdilər, "çar və böyük knyaz, hakimiyyəti altında olan torpaqlardan, kənd və şəhərlərdən varlı insanları Kazana köçürtdü və şəhəri əvvəlkindən də on dəfə çox öz adamları ilə doldurdu". Və beləliklə, Kazan rus torpağına çevrildi, ya çevrilmədi, bu, mübahisəlidir, ancaq heç bir şübhə yoxdur ki, Moskva Rus dövləti öz hüdudlarını genişləndirmək, qonşu əraziləri (və xalqları) müxtəlif yollarla (və tək-tək!) zəbt edib "xalqlar həbsxanası" yaratmaq sahəsində tezliklə "zəngin" təcrübə qazandı... "Kazan tarixi", yaxud "Kazan salnaməsi", əslində, Moskva ətrafında formalaşmaqda olan yeni rus dövlətinin özünəməxsus bir manifestidir. Və o, açıq şəkildə göstərir ki, bu dövlət öz ərazilərini genişləndirmək üçün heç bir vasitəyə müraciət eləməkdən imtina etməyəcəkdir. Başlıcası isə, öz məqsədinə çatmaq üçün ictimai fikrin ən humanist forması olan ədəbiyyatı da özünün ən müxtəlif janrlarında alətə çevirəcəkdir.

Qədim rus ədəbiyyatının (və əgər belə demək mümkünsə, qədim rusların) türklərə münasibəti barəsindəki söhbəti "Kazan tarixi", yaxud "Kazan salnaməsi" ilə yekunlaşdırmaq olardı, ancaq düşünürük ki, XVII əsrin təxminən ortalarına aid şərti olaraq "Azovun mühasirəsi" adlandıra biləcəyimiz povestdə elə məqamlar var ki, həmin münasibət haqqındakı təsəvvürü xeyli dərəcə zənginləşdirir.

Əhvalat ondan ibarətdir ki, 1637-ci ildə Don kazakları Azov şəhərini hiylə ilə ələ keçirirlər. Türk (Osmanlı) ordusu şəhəri mühasirə etsə də, geri qaytara bilmir. Və bu zaman Sultanın adamlarının Don kazakları ilə apardıqları danışıqlar çar hakimiyyətinə arxalanıb Osmanlıya qarşı saymamazlıq edən kazakların hansı yuvanın quşu olduqlarını anlamaq baxımından əhəmiyyətlidir... Şəhəri geri qaytarmağı tələb edən türklər onlara belə müraciət edirlər: "...Ay avara haramzadalar, axı siz öz gözlərinizlə görürsünüz ki, əlahəzrətin saysız-hesabsız döyüşçüləri böyük kazak çöllərini necə bürümüşdür... Sizə xəbərdarlıq edirik, Moskva çarlığından - nə çarın özündən, nə də rus xalqından sizə kömək edən olmayacaq"... Cavabında isə kazaklar deyirlər: "Ay hədsiz lovğa və qəddar barbarlar!.. Bəlkə, dəniz arxasında sizin hökmdarın qızıl-gümüşü tükəndiyindən biz kazaklara qarşı, qanlı kəndli kaftanımızdan ötrü özünün dörd paşasını göndərmiş?.. Siz isə Türkiyə hökmdarının adından ona xidmət etməyi buyurur və bizə çoxlu var-dövlət vəd edirsiniz. Biz isə Allah bəndəsiyik, hökmdarımız Moskva çarının nökərləriyik, əqidə etibarilə pravoslav xristianlarıyıq. Axı necə ola bilər ki, biz bu işıqlı və gələcək dünyanı qoyub, kafir türk hökmdarına qulluq edək. Biz zülmətə getmək istəmirik!..". Və son sözləri də bu olur ki, "Azov şəhəri altında siz minlərlə türk döyüşçüsünü qurban versəniz də, onu biz kazakların əlindən heç vaxt ala bilməyəcəksiniz! Onu biz nökərlərin əlindən yalnız bütün Rusiyanın vahid hökmdarı, böyük knyaz Mixaylo Fedoroviç ala bilər. Əgər o istəsə şəhəri siz köpəklərə verər. Onda Azov şəhəri sizin olar. Hökmdar iradəsinə nə demək olar?".

Nəhayət, Don kazakları Rusiya çarından xahiş edirlər ki, "Azov şəhərini öz ərazisinə daxil etsin". Və beləliklə, mənbə - "Azovun mühasirəsi" bütün ədəbi- bədii əhəmiyyəti ilə birlikdə rus dövlətinin işğalçılıq siyasətinə xidmət edən ideoloji sənəddir.

Buraya qədər deyilənlərdən mühüm hesab etdiyimiz bir neçə nəticəyə gələ bilərik... Birincisi odur ki, XI-XVII əsrləri əhatə edən qədim rus ədəbiyyatı qonşu etnosların məskunlaşmış olduğu əraziləri zəbt edərək coğrafiyasını genişləndirmək məqsədlərini özünün etnik xarakterinə çevirmiş bir xalqın, get-gedə işğalçılıq ehtirasları daha da güclənən bir dövlətin ədəbiyyatıdır... İkincisi, bu ədəbiyyat "kafirlər"ə məhz xudbin iddialardan irəli gələn xristian-pravoslav nifrəti ilə doludur... Və nəhayət, üçüncüsü, rusların yalnız ictimai-siyasi baxımdan deyil, ədəbi səviyyədə də türklərə bəslədikləri barışmaz münasibətin tarixi göstərir ki, Avrasiya nəzəriyyəsi, bir az realist olmağa çalışsaq, ciddi söhbətə oxşamır...

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 9 iyul.- S.16-18.