Milli düşüncənin

formalaşması yolları

Loğman Rəşidzadənin "Əli İldırımoğlu yaradıcılığında milli-mənəvi özünüdərk problemi" adlı dissertasiya işi ilə bağlı mülahizələr

Hər bir bəşər övladı kimi yaradıcı insanların da ömür yolları bir-birinə bənzəmir, hərənin öz taleyi, öz qisməti olur. On beş yaşından - 1942-ci ildən əmək fəaliyyətinə doğma Qubadlının kənd məktəbində müəllimliklə başlayan Əli Məmişov 1950-ci illərin əvvəllərindən Əli İldırımoğlu imzası ilə jurnalistlik peşəsinə üz tutmuş və artıq ötən əsrin sonlarında Azərbaycan ədəbi aləmində həm ünlü publisist, həm də tanınmış müqtədir bir nasir kimi ad-san qazanmışdı. XXI əsrin ilk çərəyində zəhmətkeş qələminin məhsulu olan on iki cildlik külliyyatını araya-ərsəyə gətirən qocaman ədib illərin sınağından keçən ömür yolunun əxlaqı-mənəvi qənaətlərinin cəmini sevimli oxucularına ərməğan etmiş oldu. Burada toplanan bədii və publisistik nümunələrin hər biri müəllifin zəngin, dolğun həyat təcrübəsinin ədəbi inikasıdır və bu əsərlərin hər biri ayrı-ayrılqda tədqiqat süzgəcindən keçirilməyə, elmi-nəzəri dəyərini almağa layiqdır.

Loğman Rəşidzadə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi "Əli İldırımoğlu yaradıcdığında milli-mənəvi özünüdərk problemi" dissertasiya işi indiki zamanda cəmiyyətimizdə vətənpərvərlik hisslərinin xüsusi bir ovxar kəsb etməsi baxımından mövzunun yüksək aktuallığını şərtləndirir, yazıçının bizə qalan zəngin ədəbi irsi içərisindən iddiaçının tədqiqat seçiminin doğru-düzgünlüyünə dəlalət edir. Uca məqamlı vətənpərvərlikdən rişələnən milli-mənəvi dəyərlərimizin dərki uğrunda bütün şüurlu ömrü boyu yorulmaz qələm sahibi tək tanınan Əli İldırımoğlunun yaradıcılığına üz tutan dissertant, ədibin söz xəzinəsinin canı-cövhəri olan milli-mənəvi özünüdərk problemini araşdırma obyeki kimi seçməklə özünün səriştəli ədəbiyyatşünas bacarığını əyani nümayiş etdirmiş olur.

Dissertasiyanın əhatəli və dolğun yazılmış "Giriş"ində mövzunun gərəkliyi, tədqiqat obyektinin dəyəri və seçim səbəbləri tutarlı müddəalarla, inandırıcı şəkildə əsaslandırılmış, ümumən, milli-əxlaqi, milli-mənəvi örnəklərimizin, vətənsevərlik qaynaqlarımızın özünüdərk prosesindəki rolunun Azərbaycan ədəbiyyatında əksi problemləri yığcam şəkildə işıqlandırılmışdır. İşin məqsəd və vəzifələrı müxtəsər şəkildə, üç bəndlə bəyan edilmiş və nəticədə Əli İldırımoğlu yaradıcılığında milli-mənəvi özünüdərk probleminin bədii gerçəkliyinin ümumnəzəri mənzərəsinin yaradılmasına xidmət edəcəyi göstərilmişdir. Yerindəcə qeyd etmək istərdim ki, iddiaçı öncədən müəyyənləşdirdiyi məqsəd və vəzifələrə tədqiqatında tam nail ola bilmişdir.

İşin tədqiqat metodları konkret, aydın və dəqiq, mövzunun məzmununa tam uyğundur: tarixi-müqayisəli, müqayisəli-tipoloji, müqayisəli-təsviri. Müdafiəyə çıxarılan dörd əsas müddəa dissertasiyanın qarşıya qoyduğu məqsəd və vəzifələri yerinə yetirmək üçün tamamilə yetərlidir, yazıçının əsərlərindəki milli-mənəvi özünüdərk problemini müasir zaman süzgəcindən keçirib təhlil etməyə, Əli İldırımoğlunun əsərlərinin dil, üslub və bədii vasitələrinin özünəməxsusluqlarını tutarlı dəlillərlə sübuta yetirməyə geniş imkanlar verir. Haqlı olaraq, dissertant öz tədqiqat işinin ən əsas elmi yenilikləri sırasında Əli İldırımoğlu yaradıcılığında milli-mənəvi özünüdərk probleminin "yüksələn dinamika üzrə başlıca fəlsəfi konsept səviyyəsinə qalxmasını üzə çıxarmaq, onun ədəbi-fəlsəfi, poetik-idraki özəlliklərini müəyyənləşdirmək, bu konseptin dil, üslub və bədii təsvir vasitələrilə müəllifin ümdə yaradıcılıq qayəsinə çevrildiyini aşkarlamaqdan ibarət olduğunu göstərmişdir.

Dissertasiyanın "Milli-mənəvi özünüdərk probleminin ədəbi mahiyyəti və Əli İldırımoğlu yaradıcılığı" adlı ilk fəsli üç paraqrafdan ibarətdir: "Dünya ədəbiyyatında milli şüurun formalaşması və inkişafı yolları", "Azərbaycan bədii düşüncəsində milli-mənəvi özünüdərk konseptinin təzahür formaları" və "Əli İldırımoğlu yaradıcılığında insan konsepsiyası və özünüdərk probleminin ümumnəzəri konteksti". Burada tədqiqatçının Əli İldırımoğlu yaradıcılığını dünya və Azərbaycan ədəbiyyatı nəzəri-estetik kontekstində araşdırma amacı elmi yöndən uğurlu yanaşmadır və alınan elmi nəticələr tam inandırıcı, tutumlu, qəbulediləndirlər. Bu fəsildə müəllifin dünya ədəbiyyatına və doğma ədəbiyyatımıza dərindən bələdliyi, mükəmməl elmi-ədəbi, təməl bilgi sahibi olduğu, araşdırdığı ədibin yaradıcılığını incəliklərinə qədər öyrəndiyi, yeri gəldikcə onun əsərlərini dünya və Azərbaycan ədəbiyyatının kamil ədəbi örnəklərilə eyni mizan-tərəziyə çıxarıb, ustuf məharətlə tədqiqi müqayisələr aparması, qənaətlərini ustalıqla meydana çıxarmağı, araşdırdığı milli-mənəvi özünüdərk probleminin tam aydın mənzərəsini yarada bilmək bacarığı təqdirəlayiqdir, qürurvericidir, sevindiricidir.

Son vaxtlar Sovet əyyamında yaranmış ədəbi örnəklərin əksəriyyətini kommunist-sosialist siyasi ideyaların təbliğat nümunələri hesab edənlərin, bu əsərlərin üstündən zinrik xətt çəkib, lazımsız cızma-qara kimi unutqanlıq quyusuna quylamaq istəyənlərin, yetmiş illik bir zamanın humanitar məhsullarının hamısına ucdantutma siyasi qara yaxanların sayı bütün postsovet məkanında yaz yağışından sonra hayxırıb qalxan göbələklərdən də ötədir. Loğman Rəşidzadənin bu həssas məsələyə obyektiv, yöndəmli və qəti münasibəti onun bütün dövrələrin əbəbi irsinə ehtiyatla, müdrikcəsinə, qədirşünaslıqla yanaşmağın vacibliyini bir daha vurğulayıb yada salır, yersiz xətalardan çəkindirmək üçün xəbərdarlıq edir. "...Lakin bu əsərlər sırf milli hadisə, xalis milli təfəkkür və məfkurə nümunələri idi. Zaman, məkan Azərbaycandır, insanlar da azərbaycanlılar... Zaman öz zəngin, çoxcəhətli gərdişində, məkan vətən biçimində, insanlar da daxili zənginliyi, milli sifətində, özünəxas əxlaqi tamlığında".

Tədqiqat işinin üç paraqrafdan ibarət olan "Əli İldırımoğlu nəsrində həyat həqiqətlərinin bədii və poetik struktur səviyyələri" adlı ikinci fəslində birbaşa yazıçının həyat və yaradıcılıq yolunun zəngin faktik materallarına istinadən onun yüksək vətənpərvərlik və ölməz milli-mənəvi dəyərliərimizin sintezindən mayasını tutmuş bədii nəsrinin məğzi-mahiyyəti, ideya və məzmunu aşkarlanır, milli şüurun, milli düşüncənin formalaşmasının ana yolları, sosial-mənəvi məsələlərin müxtəlifliyinin inikası bəlirlənir, özünüdərk problemi bütün çalarları ilə, əriş-arğacı ilə çözülüb aydınlaşdırılır.

Bənzərsiz dil və yazı üslubuna malik olan yazıçının məhz bu sahədə əldə etdiyi qibtədoğuracaq uğurlar, onun Azərbaycan ədəbiyyatının inkışafında tutduğu yeri və rolu "Əli İldırımoğlu nəsrində konseptual məsələlərın həllı yolları" adlandırılmış iki paraqraflı üçüncü fəsildə müfəssəl araşdırma kimi öz əksini tapmışdır. Tədqiqatçının gəldiyi elmi qənaətlər yazıçının bədii nəsrinə səriştəli və diqqətli araşdırma tərzilə yanaşmaqdan meydana gəldiyi üçün qeydsiz-şərtsiz qəbul edilən dərəcədədir. Fikrimin təsdiqi naminə dissertasiyadan kiçik bir iqtibas gətirim: "Ədibin əsərlərində milli-mənəvi özünüdərkin geniş və mürəkkəb quruluşunda üç məsələ üstünlük təşkil edir. Birincisi, xalqın öz keçmişini öyrənərək ona hörmətlə yanaşma qayğısı; ikincisi, milli dəyərlərin əsas vasitəsi olan dilin nəsildən-nəslə sağlam şəkildə ötürülməsi; üçüncüsü, milli ləyaqətin və milli şərəfin həmişə uca tutulmasıdır. Yazıçı bu postulatları zaman-zaman təbliğ edib şüurlara yeridir, xüsusən, gənclərin bu ruhda böyüməsi qayğısıyla yaşayırdı".

Dissertasiyanın "Nəticə" hissəsi həcmcə əhatəli, məzmunca dolğundur. Tədqiqatda əldə edilən əksər elmi qənaət və irəli sürülən mülahizələr burada, əsasən, öz əksini tapmış, yığcam şəkildə göstərilmişdir. Tədqiqat işinin dili olduqca rəvan, anlaşıqlı, yazı üslubu aydın, qrammatik qaydalara tam uyğundur. Bütün bunlar tədqiqatçının özünəxas yazı üslubunun formalaşdığına, püxtə qələm sahibi olduğuna dəlalət edir.

Dissertasiyanın quruluş baxımından mükəmməlliyini də xüsusi qeyd etmək istərdim. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, iş məzmunlu və tələbə uyğun yazılmış "Giriş"dən, ikisi üç paraqraf, biri isə iki paraqrafdan ibarət olan üç fəsildən, geniş "Nəticə"dən və "İstifadə edilmiş ədəbiyyat" siyahısından hasilə gəlmişdir. Fəsillər və paraqraflar arasındakı məntiqi bağlılıq, müvazi keçidlər, səlis ardıcıllıq prinsipləri lazımınca gözlənilmişdir. Materialın fəsillərdəki həcmində də qənaətbəxş tarazlıq mövcuddur.

Tədqiqatın yüksək nəzəri səviyyəsi, orijinal, qeyri-standart elmi qənaətləri danılmaz həqiqətdir. Bu həqiqətlər inandırıcı elmi nəzəri qənaətlər işığında reallaşdırılır və təsbit olunur.

Dissertasiyanın ümumi elmi səviyyəsi qənaətbəxşdir, müraciət olunan elmi-nəzəri mənbələr dolğun və mükəmməldir. İddiaçının mövzu üzrə əsas elmi nəticələrini göstərən dərc olunmuş işləri dissertasiyanın məzmununu tam əhatə edir, avtoreferat müvafiq tələblərə uyğundur.

Elmi işlə diqqətlə tanışlıqdan sonra gəldiyim yekun qənaət belədir ki, iddiaçının elmi araşdırması tam uğurlu alınıb, müəllifin gəldiyi nəticələr məntiqi, elmi baxımdan qənaətbəxş və inandırıcıdır.

Bu tədqiqatın həm ədəbiyyatşünaslığımız, həm də geniş oxucular üçün faydalı olacağına inanır, onun müəllifi Loğman Rəşidzadəyə uğurlar diləyirəm.

Abuzər BAĞIROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 9 iyul.- S.19.