"Vətəndaşlığın əlifbası" kitabından

Kitab insanı xilas edə bildimi?

İnsanla insan, insanla təbiət, insanla şeytan arasındakı dialoqların kitabları mövcuddur.

Əslinə qalsa, insanlığın tarixi bu sözləşmələrdən, xəbərləşmələrdən, bilgi ötürücülüyündən başqa bir şey deyildir... Dünyanın tarixi sözün tarixidir.

Çağdaş sivilizasiyanın xatırladığı təxminən əlli min insan nəsli iki trilyondan artıq şərti insan ilini mühitin, təbiətin dərkinə, xaosla uyum saxlamağa sərf etmişdir. Bu böyük Ağıl Tarixinin sözdə və kitabda qorunmayan kəşflərini və izlərini indi kim xatırlayır? Daşa, sümüyə, ağaca, yarpağa, gilə, metala, parçaya, papirusa, dəri perqamentlərə yazılmış kitablar insanın öz sözünü çağdaşına və gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün apardığı axtarışların genişliyi və qeyri-adiliyi ilə heyrət doğurur.

Bizə çatan gil və papirus kitabların təxminən 6 min il yaşı var.

Lakin Qobustan rəsmləri, Dəlidağ və Gəmiqaya qayaüstü yazılarının yaşı on-on iki min ilə çatır. Bütün türk coğrafiyasını əhatə edən saysız-hesabsız başqa daş kitabələrin də yaranma tarixi təxminən bir o qədərdir... Çağdaş uyğarlığın kökü də oralardadır. Amma kim deyə bilər ki, bundan öncə başqa sivilizasiyalar və başqa söz ünsiyyəti növləri olmamışdır?

Dünyanın ən qədim kitabları sayılan Mixi və ya çivi yazılar əslində mıxla, çivi ilə yazılan yazılardır və bu yazılar Şumerlə Azərbaycanın beş-altı min il öncə vahid bir mədəniyyət məkanında olduğunu göstərir.

Dəridə yazılmış ən böyük kitab Avesta sayılır. Avesta da türklərlə birbaşa əlaqəsi olmasa da, Azərbaycan ərazisində yaranmışdı və təxminən 12 min inək dərisində qorunurdu. Çinin kəşfi sayılan kağızın vətəni Çin deyil, Doğu Türküstandır. Oradan Çinə yayılmış, 650-ci ildə Səmərqəndə, sonra isə Təbrizə və Bağdada gəlmişdi. Avropa kağızı bizdən 2-3 əsr sonra gördu və kağızda kitab çapını da İpək yoluyla gələn şərqlilərdən öyrəndi. Lakin o zaman kağız istehsal edən Azərbaycan indi onu bütünlüklə kənardan gətirir.

Mətbəə üsuluyla çap olunan ilk kitabımız Nəsrəddin Tusinindir, 1594-cü ildə Romada basılmışdır. Azərbaycan ərazisində ilk nəşr kitabı isə dahi Füzulinin "Leyli və Məcnun"udur: 1819-cu ildə Təbrizdə buraxılmışdır.

İstanbula, yəni türk-islam aləminin baş kəndinə mətbəə XVI yüzildə gəlib, Təəssüf ki, uzun müddət dini cəhalət türklər arasında mətbəəçiliyin yayılmasına imkan verməyib.

Sivilizasiyalardan, yəni uyqarlıqlardan intiqam almaq istəyən insanlıq düşmənləri öz vəhşilik yanğılarını, sərhədsiz qəzəb və intiqam hisslərini ilk növbədə kitabı yandırmaqla "soyutmağa" çalışdılar. Sözu hədəf seçdilər. Tarixi öz yolundan çıxarmağın, öz güclərini göstərməyin başqa yolunu tapa bilmədilər: İnsanı öldürmək və onun səsini batırmaq, kitab yandırmaq.

Şah rejiminin 1947-ci ildə Güney Azərbaycanındakı kitab terroruna Səməd Vurğunun şair etirazı uşaqlıqdan yaddaşımıza köçüb:

Cəllad, sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar

Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu...

Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar.

Hər vərəqə nəqş olunmuş neçə insan duyğusu,

Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu.

Bir vərəqlə tarixləri, utan mənim qarşımda,

Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?

Koroğlunun, Səttarxanın çələngi var başımda,

Nəsillərim qoymayacaq daş üstündə daşını,

Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?

Sözə qarşı çıxanlar Allaha qarşı çıxdıqlarını anlamırdılar; anlamırdılar ki, bu savaş hər zaman sözün qələbəsiylə sonuclanır... İranın fars-molla rejimi bu gün də məktəblərdə türklərin ana dilində oxumasını yasaq edib, lakin bu, uzun çəkməz və böyük Səməd Vurğun demişkən, yaxınlaşan azadlıq baharının ətri duyulmaqdadır!

Bizim qədim dilimizcə bitik adlanan kitab, insanlığın yaşıyla müqayisədə gəncdir. Ancaq yazıda qalmayan tarix sayılmır. Yazının tarixi həm də böyük yaddaşın, İlahinin varlığına inandıran yaddaşın tarixidir...

Həm müqəddəs kitabların, həm də bütün digər yazıların əsas amacı birdir: yerdə və insan həyatında düzən yaratmaq, insanı kamilləşdirmək, öz yaradılış məqsədinə yönəltmək... Buna insan mühəndisliyi də deyilir.

Kitab toplumun mühəndisidir, ruh və əxlaq memarıdır. İstər din kitabı olsun, istər şeir, nəsr, elmi araşdırma, qoşqu, vəhy... Niyyət birdir.

"Yazıq ruh əkinçisi!". Qələm əhlini, dünyanın sözlə dəyişdirməsinə inananları "ruh əkinçisi" adlandırmışam. Min illərdir bu ruh əkinçilərinin neçə-neçə nəsli, məktəbi, yolu, üslubu, muridləri gəlib keçib bu dünyadan.

Əkdiklərinin bəhrəsini görənlər çox oldu. Ancaq bunun qiymətini, hesabını aparmaq mümkündürmü? İnsan unutqandır... 50-ci mərtəbədə ayağının altını unudur bəzən. Havada olduğunu, altdakı 49 qat olmasa bu ucalığa qalxa bilməyəcəyini yaddan çıxarır.

Kainatın zaman ölçüləriylə müqayisədə bir an kimi görünən insanlıq tarixi - sözün gücüylə qarmaqarışıqlığı yönəltmək, xaosu düzənə soxmaq cəhdı olmaqla dəyərlidir.

Təəssüf, insan mühəndisliyinin, minillikləri qapsayan, coğrafıyalara, zamanlara sığmayan söz quruculuğunun bəhrəsini ölçə biləcək bir cihaz yoxdur.

Kitablar nəyi qurub, nəyi yaradıb, nəyi məhv etmişdir? Dəyərləndirmək çətindir!..

Avestasız, Tövratsız, İncilsiz, Quransız, Zərdüştsüz, Musasız, İsasız, Həzrəti Məhəmmədsiz dünya necə qurulardı, görəsən? Ancaq müqəddəs kitabların qəbul edilə bilməyən din savaşlarına yol açması və bütün qitələrdə milyonlarla insanın qanının tökülməsinə səbəb olduğu da inkaredilməzdir.

Dahi qələm sahiblərinin əsərləri olmasaydı, insan ruhunun mənzərəsi nə dərəcədə kasıb görünərdi?

Yüz minlərlə əlyazması, qalın cildlər - bəşəriyyətin böyük hərəkətinin yol nişanları və ya tarix yaddaşının adlamaclarıdır. Kitabxanalar aşıb-daşır, elektron kitablar sərhəd tanımır. Dəyəri bilinməyən bir möcüzə, ölçüyə gəlməyən bir sərvət!.. Bütün bunlar insanı xoşbəxt edə bildimi? İnsan nə vaxt daha rahat idi? İnformasiya yükünün altında 60-70 illik ömrünü şüurlu əzablar içində keçirəndə, yoxsa təbiətlə baş-başa, yarımvəhşi şəkildə, heç nəyi düşünmədən yaşayanda? Minillərin sualıdır!

Qələm də heykəltəraş tişəsinə bənzəyir. Fərq bundadır ki, şəhərləri bəzəyən, yüzildən-yüzilə addımlayan, içində qəlb olsa insandan seçilməz olan heykəlləri heykəltəraş hamının görə biləcəyi şəkıldə, əlindəki tişəylə yonur, yontalayır, cilalayır.

Ancaq kitabın, sözün insanları nə dərəcədə cilaladığı adi gözlə görünmür və yazarın işi onun ömrüylə bitmir.

Peyğəmbərlər, yazarlar, sufilər, dərvişlər, aşiqlər, filosoflar, sosioloqlar, tarixçilər, ictimaiyyətçilər... Bunların hamısı insanın yaradılış sirrini, təbiətini, keçib gəldiyi yolları öyrənməklə həyatın mənasını anlamağa çalışmış, dünyada cövlan edən ədalətsizliyin, zorun, zülmün, vəhşiliyin qarşısını almağa - gözəllik və kamillik axtarışına xidmət etmişlər. Bu istəklər kitablarla toplanmışdır.

Silaha qarşı - kitab!

Cəhalətə, korazehinliyə, köləlik psixologiyasına qarşı - kitab!

Tiranlara, despotlara, şahlara, allahsız yer allahlarına qarşı - kitab!

Kitab düşmənlərinə qarşı - kitab!

Qılınca qarşı - qələm!

Şərə qarşı - söz!

Cəmiyyət

Cəmiyyətin sərhədləri bəlli deyil; hardan başlanıb harda bitir, ayırmaq çətindir.

Arasında yaşadığın kütlənin hansı hissəsi özünü əsl cəmiyyət sayır və o cəmiyyətdə sənin yerin varmı, varsa haradadır? Kütlə ilə cəmiyyətin fərqi nədir?

Cəmiyyət haqqında düşünərkən, istər-istəməz, bu suallar çıxır qarşıya.

Uşaqlıqdan bəri mən, nədənsə, cəmiyyətdə həmişə özümü yad, qərib hiss eləmişəm. Çünki o cəmiyyət heç vaxt mənim olmayıb. Nə sovet cəmiyyəti, nə indi bir üzvü olduğum cəmiyyət. Çünki onlar həmişə məni ya əzməyə çalışıb, ya da özünə borclu sayıb, insana şəxsiyyət kimi yox, qum dənəsi kimi baxıb. Böyük cəmiyyətin yox, ailəmizin, ayrı-ayrı müəllimlərin, yaxın dostların köməyini hiss etmişəm; cəmiyyətin qoluma, zehnimə vurduğu qandalları məhz azsaylı doğmalar qırıb töküb.

Sovet dövrünün təhsil və tərbiyə sistemi bizi haqsızlığı, qorxunu, yoxsulluğu xoşbəxtlik kimi qəbul etməyə, totalitarizmi, köləliyi, başqa xalqın ağalığını tərifləməyə və tərənnüm etməyə sövq edir, bizi özü üçün, öz qurbanlığı kimi yetişdirirdi. Azadlıq ruhumuz cəmiyyətin ehkamlaşdırılmış təslimiyyət, köləlik qayalarından süzülən su damlalarına bənzəyirdi. Biz özümüzü bu damlalardan yaratmışıq.

Təhsil almaq, ali məktəbdə oxumaq, işə düzəlib ağlımızın və əlimizin bəhrəsini satmaq - sovet cəmiyyətinin sosial bəxşişi, səadət kimi təqdim edilirdi.

Siyasi xəritələr, xalq adından uydurulmuş normalar beynimizə köçürülmüşdü. Başqa cür düşünmək olmazdı. Əslində bütün cəmiyyətlərin şəxsləri özündən asılı vəzyyətlərdə saxlamaq, özünə əsir etmək vərdişi var. Cəmiyyətin tərkibinin bircinsli, ya qarışıq, milli və ya beynəlmiləl olması burada az rol oynayır.

Lakin yad və işğalçı bir hakimiyyətin qurduğu, biçimlədiyi bir cəmiyyətdə insanın durumu daha da ağırlaşır. Deyək ki, Dədə Qorqud boylarındakı, Oğuzeli, Bayateli içindəki cəmiyyət Vətənini və ləyaqətini qorumaq, sevgi və qəhrəmanlıq gələnəklərini yeni nəslə ötürmək kimi türk törələri özülündə təşkilatlanmışdı. İnsan yalnız hamının bildiyi doğma törələri pozanda cəzalandırılırdı və bu cəzalandırma düşmənçilik sayılmırdı.

İslamın gəlişi ilə cəmiyyətin qoyduğu yerli çərçivələrə ərəblərin gətirdikləri bir sıra məhdudiyyətlər də əlavə edildi. Yurduna göz dikən, ən verimli torpaqlarını qəsb edən, sənə öz dilini, adət-ənənəsni din adına sırıyanlar Allah sevgisini ərəb-fars zehniyyətinin qəliblərində gətirməyə çalışdılar.

Azərbaycan parçalanandan sonra Güney Azərbaycanda fars-şiə, Quzeydə çarizm, Sovet Rusiyası dövrlərində Azərbaycan insanının azadlığı daha ağır, çoxqatlı pərdələrin arxasında qaldı; cəmiyyət şəxslərdən daha da uzaqlaşdı; bəzən hətta cəmiyyətin dili ilə mənim dilimin fərqli olduğu, insanın cəmiyyəti anlamadığı onu başa düşmədiyi vaxtlar oldu. Çünki cəmiyyətin bir hissəsi istismarçı və düşmən idi. Bizlər - bu torpağın övladları o cəmiyyəti özümüzünkü saymırdıq.

Öz milli cəmiyyətimizi qurmaq, xalqı yad işğalından qurtarıb müstəqilliyinə qovuşdurmaq əzmi ilə irəli atıldığımız illərdə də "milli" dediyimiz, doğma saydığımız cəmiyyətin ayrı sifətlərini gördük. Öncə bu, ikiüzlü bir cəmiyyət idi, milli qüvvələrin yanında bir cür, Moskva ilə ayrı cür danışırdı. Bu dövr başa çatanda bəlli oldu ki, heç öz "düşməndən arıtlanmış" cəmiyyətimiz də arzuladığımız şəkildə "bizim" deyildir. Sən bu cəmiyyətə azadlıq istəsən də cəmiyyət sənin azadlığını istəmir, Cəmiyyət sənin böyüklüyünlə, ağlınla, cəsarətinlə barışa bilmir. Səni ucada görəndə sitayişçiyə, səni sınmış görəndə cəllada dönür. Antimilli quvvələrlə daha həvəslə dil tapır, onları şişirdir. Cəmiyyətin içində dərin çatlar var: etnik, məzhəb, tayfa-bölgə çatları, hakimiyyətin və ya xarici qüvvələrin parası-puluna şirniklənənlərin çatları... Dildə yurdunu, millətini bütöv görmək istəyən cəmiyyət səni bütöv görmək istəmir, sənin təbii böyüklüyünə kölgə salmağa çalışır. Cəmiyyət ideal olmadığına görə ideal insanların yetişməsi üçün şərait yaratmır, bunu istəmir.

Əyrilik, rüşvət, korrupsiya bataqlığında boğulan cəmiyyətin içində təmiz şəxsiyyətlərin yaşamaq imkanları minimuma enir, beyinlər donur, yaradıcılıq imkanları tükənir. Mücərrəd cəmiyyət sevgisini insan sevgisinə çevirmək, böyük cəmiyyətlərdənsə böyük şəxsiyyətlərin yetişməsi qayğısına qalmaq lazımdır. Cəmiyyət, kütlə özünü güclü saya bilər, lakin yaradan, yol göstərən, ideyalar irəli sürən şəxsiyyətdir, kütlə deyil.

1988-ci ildə bir milyon insanın toplaşdığı Azadlıq meydanındakı mitinqləri idarə etmişdim. Yığılan xalq məndən və fəhlə Nemət Pənahlıdan sonra az adamı dinləyirdi. Meydanı tərk etdiyimiz gün gənclər məni o zamankı "Azərbaycan" otelinə kimi çiyinlərində apardılar. Xahiş edirdim, amma yerə qoymurdular. Bu sayqını mənə kitablarım qazandırmışdı. Lakin meydandan sonra elə həmin cəmiyyətin içində əleyhimə ağlasığmaz şayiələr dolaşmağa başladı. "Bu cəsarəti hardan alıb", "Kimin adamıdır?", "Bəlkə KQB öyrədib?" və s. Onda hiss elədim ki, kütləni etibarlı və dəyişilməz bir güc saymaq olmaz. Kütləyə azadlıq istəyənin öz azadlığı kütlə tərəfində başa düşülmür. Cəmiyyət şəxsiyyətin cəsarətini öz cəsarəti kimi görür. Kütlə həmrəyliyə, birliyə çağırışı zəiflik kimi qəbul edir. Kütlə aqressivdir. Genişlənməsi hələ onun gücünün artması deyildir. Onun gücü ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin gücüdür.

Ədəbiyyat

Bədii söz və bədii ədəbiyyat ifadələri var. İkinci ifadə dünyanı təşbehlərlə, bənzətmələrlə dərk edən və bu yolla həyatın mənasını açan əsərlərə aiddir və dəqiq elmlərə aid ədəbiyyatdan fəqrləndirmək üçün onlara bədii sözü qoşulub.

Bədii söz özlüyündə bir möcüzədir.

Sözün özünü, tarixini, soykökünü (etimologiyasını) incələyəndə maraqlı görüntü çıxır ortaya. Bir sözün tarixinə də bir millətin tarixi kimi cildlər həsr etmək olar.

Türk dili çoxqatlı, çoxanlamlı, poetik və enerjili bir dildir. "Türkün sözü" ifadəsi burdan yaranıb. Türk sözü çoxyüklü olduğuna görə, düşündüyünün bir sahəsinə diqqəti yönəltmək istəyəndə bu ifadəni işlədirlər.

Türk ədəbiyyatı, onun zəngin qollarından biri olan Azərbaycan söz sənəti xalqın özü qədər qədimdir.

Ancaq onun qələmə alınıb qorunmaması bədii söz tariximizdə böyük boşluqlar və qırıqlıqlar yaradıb. Bu boşluğu zəngin folklorumuz doldurur. Dilimizin yazılı izləri qayalarda qorunur. Yazılı abidələrimizin zirvəsi, Dədə Qorqud boylarıdır. Ədəbiyyatımızın bu Qızıl Kitabı qədimliyinə və dilinə görə çox nadir və dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindəndir.

Cəmi iki nüsxəsi qalıb, onlar da Avropada. Bu yaxınlarda daha bir oğuznamə tapılıb. Lakin oğuzların bu boylardan başqa bir şey yaratmaması ağlasığan deyil. Bu kitab böyük bir ədəbi ənənənin davamıdır. Boylardakı bədii düşüncə tərzi, dil gözəlliyi, böyük yurd və xalq sevgisinə söykənən aydın düşüncə, mükəmməl estetika yalnız uzun əsrlərin, bəlkə də minilliklərin təcrübəsi əsasında yarana bilərdi.

Lakin biz yarada-yarada onu qorumağı az düşünmüşük və tariximiz, həyat və düşüncə tərzimiz, bağlı olduğumuz ilkin həqiqətlər yetərincə qorunmamışdır.

Bununla belə, türk düşüncə sistemini incələmək və ruhunu duymaq üçün kifayət qədər örnəklər var. Onlar öyrənildikcə bu xalqın bədii təfəkkürünün qeyri-adi genişliyi, mifik və ilahi başlanğıcındakı sehri, iç gücü və enerjisi ilə insanı heyran qoyur.

Türk dilində yazılmış və bizə çatan ən qədim nümunələr uyğur, cığatay və oğuz ədəbiyyatlarıdır.

Orxon-Yenisey yazıları uzaqlığına görə ağlasığmaz görünsə də, məhz oğuz, yəni Azərbaycan, Anadolu türkləri və türkmənlərin dillərində yazılıb. 1400 ilə yaxın yaşı var. Dədə Qorqud boylarının da Qor və Qazan adlı türklərin Azərbaycan ərazisində miladdan sonra III yüzildə yaşadığını əsas götürsək təxminən 1700 ilin o tayından axa-axa durulduğunu təsəvvür edə bilərik. Lakin dilin bu səviyyəyə çatması üçün onu yaradanlar ondan öncə daha bir 1700 illik yol keçməli idilər və tariximiz bunu təsdiq edir.

Alp Ər Tonqanın Sakların xaqanı olduğu, m.ö. təxminən VII yüzildə yaşadığını (Firdovsinin fars təəssübkeşliyi ilə yazılmış "Şahnaməsi" də bunun bədii etirafıdır), onun ölümü haqqında ağının da o zamanlar yarandığını nəzərə alsaq, türk şeirinin ən azı 2700 illik bir tarixi var.

Atalar sözləri, qoşmalar, laylalar, oxşamalar daha qədimdir!

Yəni şifahi xalq ədəbiyyatımız, mifik nağıl və rəvayətlər daha qədimdir və bu barədə yetərincə yazılıb.

Türk atalar sözlərinə baxmaq qədim dilimizin bədiililik və ifadəlilik möcüzəsini göstərməyə bəs edir.

Genişliklə araşdırılmış ədəbiyyat və söz tariximizin təbliği və dərki yeni nəslin tərbiyəsi üçün çox önəmli işdir.

Buna görə də ədəbiyyat mövsuzundan yan keçmək olmaz.

İki məsələ məni həmişə düşündürmüşdür. Yazılı ədəbiyyat tariximizi niyə ərəb dilində, fars dilində yazılmış əsərlərdən başlayaraq öyrədiblər? Dədə Qorqud boyları, aşıq poeziyası niyə Ədəbiyyat tariflərində başqa dillərdə yazmış şairlərimizdən sonra öyrədilir?

Bu baxımdan şifahi xalq ədəbiyyatı ilə yazılı ədəbiyyatın sərhədləri dəqiqləşdirilməlidir. Konkret olaraq Ozan-Aşıq şeiri, müəyyən istisnalarla, (rəqs, aktyorluq, ifaçılıq, saz çalmaq) bizim ədəbiyyatımızın ən təmiz bir parçasıdır və onu şifahi ədəbiyyat bölümünə salmaq yanlışdır.

Ədəbiyyatın ən böyük amacı əxlaq tərbiyəsi və ya insanın mənəviyyat dünyasını qorumaqdır.

İnsanı ayaqda saxlayan iradə, ağıl və əxlaq uçayağıdır, - deyirlər.

Ədəbiyyat bu üçlüyü möhkəmləndirən, düz və öz yolu göstərən gücdür.

İntellekt - latınca dərk etmək deməkdir. Ədəbiyyat da insanın dərk etmək duyğusunu itiləyir, bəsirət gözünü açır.

Sovetlər birliyinin dağılması və bir sıra xalqların imperiyadan qopub müstəqillik əldə etməsində ən böyük işi ədəbiyyat gördü. Bu gün bu müstəqillikdən ən çox əzab çəkən də ədəbiyyatdır.

Pul və ya pullular həmişə ədəbiyyatı ən qorxulu rəqib hesab etmişlər.

Ədəbiyyatı ideoloji silaha, sovet rejiminin ruporuna çevirənlərin bütün zorakılıqlarına, milli düşüncə sahiblərinin ötən əsrin otuzuncu illərində məruz qaldıqları repressiyalara baxmayaraq 1960-1970-ci illərdə söz sənəti, mədəniyyət yenidən dirçəldi və müstəqillik ideyasının əsas daşıyıcılarından biri oldu. Milli hərəkatın başında aydınlar, ziyalılar dayandı.

Sərhədsiz söz deyəndə bəziləri əsl bədii sözlə, mənasız, dağıdıcı sözün sərhədinin itməsini düşünürlər.

Adam altında söz, kabab altında köz deyiblər.

Ədəbiyyatla yaşamaq lazımdır, ədəbiyyat hesabına yox!

Məncə, müqəddəs kitablardan sonra ən qiymətli kitablar fəlsəfə və tarix kitablarıdır.

Ədəbiyyat ruhun meyvəsidir və ruha xidmət etməlidir.

Ədəbiyyat öz enerjisini xalqa verməsi və onu təsirləndirməsi, düşündürməsi ilə ictimai hadisədir...

Fransız ədəbiyyatı romantizmi və naturalizmi, ingilis ədəbiyyatı psixologizmi, rus ədəbiyyatı realizmi ilə güclüdür. Sosialist realizmi Azərbaycan ədəbiyyatının romantik qanadını qırdı və sonra özü də bəsitləşib meydandan çəkildi.

İnsan sevgisi bütün dövrlərdə ədəbiyyatın baş mövzusu və əsas ilham qaynağıdır. Ədəbiyyatda xalqların təxminən son 5 min ildəki "sevgi yolunu" və duyğu dünyasını izləmək mümkündür. Sevgi ədəbiyyatı öz çəkisinə görə yalnız tarix və savaşlar haqqındakı əsərlərlə müqayisə edilə bilər. Lirikanın gözəlliyi və cazibadarlığı insan ruhunun davamlılığını, mühafizəkarlığı əks etdirməsindədir. İnsanların uzaq minillərdəki sevgi duyğuları və bu duyğuların ifadə tərzi ilə bu günün sevgi ədəbiyyatı arasındakı yaxınlıq insanı heyrətləndirir. Bu bənzərlik əslində təkamül nəzəriyyəsinə uymayan bir şəkildə oxşar səviyyədədir.

İkinci bir heyrətamiz cəhət dünyanın məsafəcə çox uzaq nöqtələrində yaranmış qədim ədəbiyyat, folklor nümunələrində ifadə vasitələrinin, təşbehlər sisteminin son dərəcə yaxın və bənzər olmasıdır. Bu, bəşəriyyətin bir kökə bağlılığının, ayrı-ayrı xalqların düşüncə tərzlərinin vahid bir qaynağa bağlı olduğunun göstəricisidir. Məsələn, miladdan öncə üçüncü minilliyin Misir poeziyasında sevgi "kövşəni bürüyən alova", "quşların düşdüyü tələyə", aşiqi kefləndirən"şirin şəraba" bənzədilir, sevgilinin qulu olmaq arzulanır; bəzi misralar isə lap bizim bugünkü poeziya nümunələri kimi səslənir:

Barmağında üzük olaydım sənin!

Onda əzizləyərək qoruyardın sən məni -

Ömrə zinət gətirən

Bir bəzək əşyasıtək.

(İsmayıl Vəliyevin çevirisi)

Müqayisə üçün qədim Şumer, Yəhudi, Hind, Yapon şeirinə baxsaq, sevgi metaforalarının nə qədər bənzər və nə qədər hissiyyatlı, canlı və müasir olduğuna təəccüblənərik.

Ədəbiyyatın gücü bu qoruyuculuq və ötürücülüyündədir...

Ədəbiyyat, şeir insan ruhunun elə bir əbədi, dəyişilməz duyğusudur ki, onu keçmiş-gələcək ölçüləri ilə ayırmaq, keçmişlə bugünün, bu günlə gələcəyin mənəviyyatı, qəlb dünyası arasında sərhəd çəkmək çətindir. Dədə Qorqud dastanlarının ananı, doğma yurdu tanrılaşdıran ölməz ruhu, Nizami dünyasının hüdudsuzluğu, Füzuli qəlbinin zərifliyi, Nəsiminin və Xətainin böyük qəhrəmanlığa və insani ucalığa çağırış poeziyası yarandığı vaxtda olduğu kimi, indi də təzə, təravətlidir və görünür, gələcəkdə də belə olacaq. İnsanın ağlı, məlumatı, təhsili nə qədər artsa, yeniləşsə və bugünün adamı ensiklopedik məlumatı ilə keçmişin ən böyük alimlərini heyrətə sala biləcək bir səviyyəyə çatsa da, onun hiss və duyğuları öz sələflərindən o qədər də fərqlənmir. Dəyişilən ifadə formasıdır.

Milli koloritdən uzaq düşmək, öz torpağının, öz dilinin rənglərini xüsusiyyətlərini unutmaq şair üçün ölümdür. Səttar Bəhlulzadə rəng duyğusunu qorumaq, rəng yaddaşını korşalmağa qoymamaq üçün daşları toplayırdı. Şairin də rəng, yaddaş daşları elin canlı sözü, xalqın qüdrətli ruhudur!

Mətbuat səhifələrində qəribə bir statistika oxumuşdum: bəşəriyyətin yadında qalan ən qədim dövrlərdən bəri yer üzündə nə qədər müharibə olub? Maraqlıdır ki, bu çətin sualın cavabı ilə maraqlanıblar, cavab da məlumdur. Hətta bu müharibələrdə ölənlərin sayı da!.. Bəşəriyyət özündən asılı olmadan öz haqsız qanlarının, öz ölülərinin sayını hesablayıb. Lakin ədəbiyyat sahəsində belə bir statistika yoxdur. Ədəbiyyatın insana verdiyi xeyri də bir tərəzidə çəkmək, sözün mənəvi enerjisini maddi enerjiyə çevirib dəqiq qiymətləndirmək mümkün deyil.

Nəsimini təkcə "haqq mənəm" nidası ilə dolu olan şeirlərinə görə soymamışdılar; Nəsimini həm də ona görə soymuşdular ki, o, öz yazdığına Allaha inanan kimi inanırdı. Yəni sözü yazmaq işin bir tərəfidir; əsas məsələ yazdığının Sənin əsl ruhuna uyğunluğu məsələsidir. O qədər qələm sahibi var ki, yazdığının mində birini eləmir.

Məncə, əsl şeir körpüdür: ruhla zaman arasında, insanla - tarix arasında. Şeir gücdür, enerjidir. Bənna ürəyini daşlara köçürür, rəssam rənglərə açır, kəndçi gecə-gündüz torpaqla danışır, əllərinin və ağlının gücünü torpağa verir. Şairin də əkin sahəsi, daşı, rəngi şeirdir. Lakin şeir fiziki enerji deyil, ruhun, duyğunun enerjisidir. Şairlər yaşayır, ölüb gedir. Lakin onların zamanın, uçub gedən anların əlindən qoparılmış duyğuları, hissləri şeir abidələrində qorunub saxlanılır.

Yer üzərində yaradılmış insan əlinin, insan əzələsinin abidələri çoxdur: saysız-hesabsız tikililər, şəhər və kəndlər, dünyanı dolanan yollar və bu yollarda hərəkət edən maşınlar... Şeir isə insan ruhunun abidəsidir! İnsan öləndə ruhu bədənindən uçub gedir, - deyirlər. Lakin şairlərin ruhu ölmür, qətrə-qətrə şeirə köçür. Buna görə də onların ruhu sonsuzadək dünyada, adamların arasında yaşayır. Dünyaya hökm edən hakimlər özlərini ölməz saya-saya yaşayıb, saraylar tikdirib dünyanın keflərini çəkib gediblər, nə tikdirdikləri saraylar qalıb, nə yığdıqları xəzinələr. XII əsr Azərbaycanının ən böyük abidəsi Nizami sözüdür. O, öz dövrünün və öz ruhunun elə bir xəritəsini çəkib ki, vaxtın fövqündə dayanır. Buna görə də şairlərin hakimiyyəti, şairlərin dövləti daha qüdrətli və ölümsüzdür. Zaman-zaman hakimlərlə şairlər arasındakı ziddiyyətlərin bir səbəbi də budur. Yalanın və riyakarlıqların hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə şairin həqiqətləri car çəkən səsi üsyan kimi səslənir. Şairin bıçağı amansızdır, güzəşt bilmir. Böyük Sabir öz güzgüsündə nə qədər ictimai və milli faciələrimizi göstərib. Sabirin xalqımızın ruhunda yaratdığı inqilabı hansı tarixi çevrilişlə müqayisə etmək olar. Elə bir qurğu varmı ki, şair ruhunun bu böyük gücünü hesablaya bilsin? Şeir belə bir möcüzədir. Ən ulu həqiqətdir, ən kəsərli silahdır, ən ölməz abidədir, insanı ölümün əlindən alan və zamanı diz çökdürən bir qüvvədir!

"Didərginlər" poemasında Fələstin şairi Mahmud Dərvişi xatırlayıram. Vətəni əlindən çıxdığına görə Mahmud Dərviş kimilər üçün şeir həm də Vətəndir. Ananı əvəz edən, Atanı əvəz edən, Vətən əldən çıxanda Vətəni əvəz edən şeirdir.

Bir dəfə məndən Markesin bu fikrinə münasibətimi soruşmuşdular: "Külək olmasaydı dünyada çox şey dəyişilərdi, amma ədəbiyyat olmasaydı heç nə". Cavab vermişdim ki, burda mən Markeslə şərik deyiləm! Ədəbiyyat da beyinlərdən əsib keçən rüzgardır. Söz və mənəviyyat küləkləri tozlu yer küləklərindən az əhəmiyyətli deyil. Məncə, Markesin o sözü hansı kontekstdə deməsini dəqiqləşdirmək lazımdır. İnsanlığın sonunu - "ağrılı reallıq utopiyası" adlandıran Markes ədəbiyyata qeyri-adi dərəcədə böyük dəyər verir, onu yeni və möhtəşəm həyat utopiyası adlandırır. ("İnsanlığın hansı yolla gedəcəyinin başqaları tərəfindən müəyyən edilmədiyi, sevginin həqiqət, xoşbəxtliyin mümkün olduğu, yüzillik tənhalığa məhkum olunanların, nəhayət, ikinci dəfə və həmişəlik şans qazandığı yeni və möhtəşəm həyat utopiyası"). Möhtəşəm həyat utopiyasının dünyada heç nəyi dəyişmədiyini düşünmək özü də bir utopiyadır. Mən tam fərqli düşünürəm. İnsanlığın böyük mədəniyyəti sözdən, ədəbiyyatdan başlanır. Dünya sivilizasiyalarını ədəbiyyatsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Ədəbiyyatsız dünya lal olardı. Millətləri millət edən onların bədii sözü, poeziyasıdır... Bir anlığa fransız, rus, ingilis, ərəb, türk xalqlarının əlindən onların yüz illər boyunca yaratdıqları ədəbiyyatı alın, görün yerində nə qalacaq... Markesin mənim siyasi xəttimə yaxın olan bir sözünü vurğulamaq istəyirəm. O deyir ki, "Həmrəylik mənim gözümdə katoliklərin müqəddəs ayini ilə eynidir". Bununla o, milli birliyə xidmət edən ədəbiyyatın həm də siyasi önəmini müəyyənləşdirir: "Həyatımda elə bir hadisə olmayıb ki, siyasi akta çevrilməsin".

Yazı prosesi də maraqlıdır. Şeir nəğmə kimi doğulur. Yolla gedə-gedə, öz-özünə pıçıldaya bilərsən onu. Günlərlə kağıza köçürmədən yaddaşında cilalayarsan. Ancaq nəsr oturmaq istəyir, həm də özünə güzəşt etmədən, ardıcıl çalışmalısan... Hər halda, kim deyirsə ki, əsas iş yazı masasının arxasına keçib qələmi əlinə götürmək, ağ kağızda ilk kəlməni yazmaqdır, - öz dediyinə özü də inanmır. Bu, yalnız o zaman uğur gətirir ki, yazı masasının arxasına keçən istedadlıdır və ürəyi doludur. Belədirsə, ilhamı gözləməyə, yaxud vaxt aramağa gərək qalmır. Deyiləsi sözün olandan sonra onu günün istənilən vaxtında və istənilən şəraitdə yazmaq olar.

Həyatımın böyük hissəsini jurnalistikaya vermişəm. Publisistika özümü yetərincə güclü və iddialı hiss etdiyim sahələrdən biridir. Dolanmaq, kirayə haqqını vermək üçün çox yazmalıydım. Qəzetlərə, radioya, televiziyaya... Eyni zamanda, yaşamaq eşqi də güclü idi. Qəzetdəki və ya nəşriyyatdakı vəzifə borcumdan sonra dostlarla görüşlər, əyləncələr, xeyir-şər məclisləri, böyük ailəmizin qayğıları bütün vaxtımı aldığından axşamlar yazı işinə həvəs qalmırdı. Məcbur olub yuxularımı qısaldırdım.

Mənim iş rejimimi əslində kənd həyatı və atam müəyyənləşdirib. Hər gün sübh tezdən, saat 4-də, 5-də zorla oyadıb məni "örüyə" - atımızı otarmağa göndərirdi. Bunu "At haqqında iki əfsanə" adlı şeirlərimdə yazmışam. O vaxtdan yuxudan tez oyanmağa öyrəşmişəm, indi də gərgin iş gününün axırında daha çox ömrümüzün başdan aşan qayğıları ilə məşğul oluram. Yazı-pozu işinin əsas vaxtı səhər tezdəndir. Gözüm yumulana və ya barmağım bilgisayardakı işarələri səhv salana qədər. Ancaq başqa bir vərdişim də var. O da bundan ibarətdir ki, yazı stolunun arxasına gözümü ovalaşdıra-ovalaşdıra keçmirəm. Öncə yuyunur, üzümü qırxır və işimə ciddi bir ovqatla başlayıram.

Bütün yazıçıların etiraf etdiyi kimi, istər hekayə olsun, istər roman, istər publisist yazı, ən çətini ilk cümləni yazmaqdır. Bu da musiqi alətini kökləməyə bənzəyir. Yazı masasının öz sehri var, tənbəllik eləməsən, yazı masasından qaçmasan, o özü ilham pərisini "tapmaqda" sənin yardımçın olacaq.

Gənclik illərində yazmaq mənim üçün mahnı oxumaq kimi bir şey idi. İstər qəmli olsun, istər şən. Ürəyim atlananda, içimdə duyğular kükrəyəndə yazırdım. Duyğular isə çox həssas idi: sübh mehindən, çiçək mehrindən, ağacdan vaxtsız saralıb qopan yarpaqdan, qar altından süzülən zərif su şırnağından, zəmilərin xışıltısından, havadan asılmış torağayın nəğməsindən və ya ata-ana üzündən keçən zərif təbəssümdən təsirlənirdi. Sonralar daha çox yaşadığımız mühitin ictimai bəlalarına və milli problemlərə kökləndim. Yazmaq - paylaşmaqdır. Hisslərini, dərdini, sevincini, arzularını, sevgini paylaşmaq! İlk şeirlərim daha çox məktuba bənzəyirdi. Çox vaxt konkret ünvanlara yazılırdı. Sonralar bu ünvan kütləviləşdi. Sözünü bütün cəmiyyətə demək istəyi və cürəti yavaş-yavaş gəlir. Bu işin ən vahiməli cəhəti odur ki, ədəbi görüşlər nəzərə alınmasa, sən sözünü həmişə üzünü görmədiyin, varlığını yalnız xəyalən dərk etdiyin saysız insana göndərirsən. Dialoq birtərəfli olur: danışırsan, cavabı illər keçəndən sonra eşidirsən. Televiziya verilişləri kimi: səni milyonlar görür, sən heç kimi görmürsən...

Uilyam Folkner yazıçılığı məğlubiyyət hesab edirdi - fikrinə münasibətimi soruşurlar. Mən Folknerin oxuduğum əsərində və əlimə keçən heç bir müsahibəsində məğlubiyyət duyğusu görməmişəm. Sadəcə olaraq, bütün böyük yazıçılara xas olan bir duyğu var: Əsər bitəndən sonra elə düşünür ki, onu yenidən başlasa, daha yaxşı yaza bilərdi. Hər mövzuya bir azca borclu qalırsan. Mən məğlubiyyəti ancaq bu anlamda başa düşürəm. Folknerin başqa bir sözü də var: "Axı insanlığı yazıçıdan, şairdən, sənətkardan başqa kim xilas edə bilər". Məğlublar xilaskar ola bilməz. Folkner bunu deyərkən bəlkə də müasirləri olan yazıçıların "ən yüksək mükəmməllik idealı"na çata bilməməsini nəzərdə tutur və "mən yazıçıları qeyri-mümkün olanı əldə etmək cəhdlərindəki məğlubiyyətlərinə görə dəyərləndirirəm" - deyir. Bunlar fərqli fikirlərdir. Əgər arzuladığını tam şəkildə əldə etmək mümkün olsaydı, yazıçı qələmi yerə qoyar və sonrakı əsərlərini yazmaqdan əl çəkərdi. Folkner deyir ki, "Ümumiyyətlə, Şekspir, Balzak, Homer eyni şeylər yazıblar və əgər onlar min və ya iki min il yaşasaydılar, naşirlərin yeni müəllifləri axtarmasına gərək qalmayacaqdı". İnsanlığın böyük ideallarının, müxtəlif estetik dəyərlərin əsrdən əsrə uzandığını və ya təkrarlandığını nəzərə alsaq, onu başa düşmək olar. Şərqdə də bir sıra böyük sənətkarlar eyni mövzuları qələmə almışlar. Ancaq o mövzunu hərə öz dövrünün rəngləri ilə bəzəyib. Bu gün ədəbiyyat yaşayırsa və yeni dühalar yetişirsə, deməli, həm eyni mövzuların təkrarlanmasına, həm də həmin mövzuların yeni çalarlarla, boyalarla zənginləşməsinə ehtiyac var. Mario Varqas Lyosa özünün Nobel nitqində deyir... - Bu perulu romançı-dramaturq Folkneri, Heminqueyi, Malronu, Dos Rassosu, Kamyu və Sartrı öz qibləgahı sayırdı.

Adları çəkilən yazarların məşhur əsərləri ilə mən də tanışam, lakin mənim qibləgahım onlar deyil. Və əslinə qalsa, mənim ədəbi qibləgahım yoxdur. Mənim üçün dünyada ədəbi qibləgah sözünə az-çox uyğun gələn bir ünvan varsa, o da türk dilində ilk bədii mətnlərin yazıldığı Tonyuquq və Gültəkin abidələri və oğuznamələrdir.

Ədəbiyyat daha çox dil hadisəsi olduğuna görə və adları çəkilən böyük sənətkarların əsərlərini ancaq tərcümədə oxuduğuma görə mən onların sözünün sehrini, deyək ki, Nəsiminin, Füzulinin, Xətainin, Vaqifin sözünün sehri kimi hiss edə bilmirəm. Hər yazıçı bir şah əsəriylə yadımızda qalır. Ürəyimdə iz buraxmış əsərlər çoxdur. Bunlar ilk növbədə öz ədəbiyyatımızın nümunələridir. "Kitabi-Dədə Qorqud", "Divanü Lüğati?t-türk" (içindəki bədii parçalar), Nizaminin bütün dünya sirlərini içinə almış "Xəmsə"si, Nəsimi, Füzuli, Xətai lirikası, M.F.Axundzadənin fəlsəfi düşüncələri, Cəlil Məmmədquluzadənin nəsri və dramaturgiyası, böyük Sabirin "Hophopnamə"si, Məhəmməd Hadinin istiqlal nəğmələri, Ordubadinin "Qılınc və Qələm"i, Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün"ü, İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür"ü...

Mənim mayam öz ədəbiyyatımızdan tutulub. Sonra zəngin rus ədəbiyyatının və dünya şöhrətli Şərq klassiklərinin məktəbini keçmişik. Musiqidə də belədir. Hər müğənnidən müəyyən mahnılar qalır yadımızda. Bu baxımdan dünya ədəbiyyatının da çıraqları çoxdur: həmişə yanan və yol göstərən. Sofoklun və Şekspirin dramları, Servantesin "Don Kixot"u, Hötenin "Faust" və "Gənc Verterin iztirabları", Hüqonun "Səfillər"i, Floberin "Madam Bovari"si, Taqorun "Bağban"ı , Kuperin "Ləpirçi"si, Balzakın "Qorio ata"sı, Heminqueyin "Qoca və dəniz"i, Çek Londonun "Martin İden"i, Voyniçin "Ovod"u, Romen Rollanın "Jan Kristof"u, Sartrın "Sözlər"i, Remarkın "Zəfər tağı", Kavabatanın "Dağın səsi", Kutzeenin "Maykl K-nın həyatı və zəmanəsi", Saramaqonun "Təxirə salınmış ölüm"ü, Çingiz Aytmatovun "Ağ gəmi"si və bundan əlavə daha neçə-neçə dünya şöhrətli nəsr əsəri mənim də sevə-sevə oxuduğum və təsirləndiyim incilərdir... Burada böyük şairlər haqqında danışmıram, çünki onlar gündəlik həmsöhbətimizdir.

Dostoyevski və Tolstoyu XIX yüzil rus ədəbiyyatının bir kökə bağlı olan iki nəhəng budağı sayıram. Onlar sağlıqlarında görüşməsələr, üz-üzə gəlməsələr də, bir-birini yaxşı tanıyır və izləyirdilər. Dostoyevski "Anna Karenina"nı oxuduqdan sonra Tolstoyu cəmiyyətin müəllimi, özünü isə onun öyrəncisi adlandırmışdı. Tolstoy isə "Ölü evindən qeydlər" kitabını oxuduqdan sonra Dostoyevskini hər kəsdən üstün tutaraq, "Rus ədəbiyyatında, Puşkinin əsərləri də daxil, belə gözəl bir kitab" oxumadığını söyləmişdi. Bu iki nəhəng yazıçının hansının daha böyük olması haqqında mübahisə yüz ildən artıqdır davam edir. Tolstoyda ağlın, Dostoyevskidə duyğunun güclü olması, birinin materiyadan ruha doğru, digərinin ruhdan reallıqlara doğru hərəkət etdiyini yazaraq, müxtəlif müstəvilərdə müqayisələr aparmışlar. Dünya yazıçılarının fikirləri də fərqlidir. Mən Tolstoyu daha həvəslə oxumuşam, deməli, onu daha çox sevirəm, o məni işığa və gözəlliyə səsləyir. Burda mənim bir qafqazlı, türk olmağım da rol oynayır. Tolstoy Qafqaz xalqlarının mübarizəsinin, adət-ənənələrinin, azadlıq eşqinin yer aldığı "Kazaklar", "Hacı Murad" kimi gözəl əsərlər yazmışdır. Bəzi Azərbaycan ailələri ilə məktublaşmaları, islam dininə münasibəti hamıya məlumdur. Dostoyevski isə daha çox bir rus-slavyan və xristianlıq tərəfkeşi idi. Tolstoy Rusiyanın Qafqaz müharibəsinə təbiət qanunlarının pozulması kimi baxır. Dostoyevski isə Rusiyanın işğalçılıq siyasətini alqışlayır. Bizim millətçiliyimiz millətimizin ləyaqət duyğusunun güclənməsinə, milli kimliyinin dərkinə, müdafiə qüdrətinin güclənməsinə xidmət edir və bu yolla qazanılan barışdan yanadır. Dostoyevski türk xalqını vəhşi adlandırır. İki dövlət üz-üzə dayananda, Osmanlı İmperatorluğunun Balkanlarda - öz ərazilərini qorumasını türklərin vəhşiliyi saydığı halda, Rusiyanın yardımı ilə türklərə qarşı törədilmiş vəhşiliklərə sevinir və haqq qazandırır. Bu ikili standart, Rusiyanın başqa xalqların torpaqları hesabına böyüməsi və güclənməsini, yəni işğalçılığı - rus ruhunun qələbəsi saymaq ənənəsi bu gün də davam edir. Bu, Dostoyevskinin dünyaya yaydığı ideyalardan biridir və Qarabağ olaylarına rus ziyalılarının münasibətinədək uzanıb gəlir. Rus öldürəndə haqlı, Türk müdafiə olunanda vəhşidir. Dostoyevskinin "Yazıçının gündəlikləri" əsərindəki Türk nifrəti onun başqa əsərlərindəki humanist prinsiplərlə daban-dabana ziddir. Damarlarında polyak qanı ilə yanaşı, tatar qanı axan Dostoyevskinin türk varlığını yox etmək üçün yol göstərərək, "onlara Kazandakı kimi xalat geydirib, başlarını alverlə qatın" kimi alçaldıcı münasibəti onu kiçildir, əsərlərini oxumağıma və sevməyimə mane olur.

***

Dövlət və söz, dövlət və yazıçı münasibəti barədə onlarla yaxşı və ya pis örnək göstərmək olar. Siyasətçilər söz adamlarını nə dərəcədə qoruyub, deyə bilmərəm. Ancaq dövlətləri öz çağları üçün silahları və gücləri qoruyursa, gələcək üçün söz, ədəbiyyat, tarix qoruyur.

Yuxarıda dediyim kimi, əsl ədəbiyyat və onun yaradıcıları ilə dövlət və siyasət arasında böyük bir məsafə var. Yazıçının vəzifəsi insan ruhunun və mənəviyyatının quruculuğu və qorunmasıdır. Bu məqamda ədəbiyyat və siyasət çox fərqlidir. Dövlət insanları qılınc, zor, qanun gücüylə özünə bağlayır, eyni qanun çatılarının altına yığır, yazıçı isə onu azadlığa, dövlətdən asılı olmamağa səsləyir. Siyasətçi adamları "özününkü" və "özgələrinki" deyə bölür. Ədəbiyyat isə adamları ayırmır. Siyasətçi sərhəd çəkir, ədəbiyyat sərhəd və məhdudiyyət tanımır, sərhədləri dağıdır. Siyasətçi məqsədinə çatmaq üçün insanları qurban verməyə hazırdır, ədəbiyyatçı isə özü qurbanlıq doğulmuşdur. Bu baxımdan ədəbiyyatla siyasəti uzlaşdırmaq çətindir. Amma hər xalqın taleyinin elə ölüm-dirim anları var ki, orada hansı sənətlə məşğul olduğun yadından çıxır. Səngərə atılmaqdan və ya milli mübarizəyə qatılmaqdan başqa yolun qalmır. Peşə marağından başqa heç bir şey düşünməyən yazıçı və ya sənət adamının siyasətlə məşğul olmasının mənası yoxdur. Amma əsl ziyalılar siyasətlə məşğul olmalıdır. Onların bu sahədəki fəaliyyətləri siyasətin ümumi mədəni səviyyəsini yüksəldir.

Son söz əvəzi və ya daha bir giriş

Söz qatarı birdən dayanır. Sonra geriyə çevrilib, keçdiyin yollara göz atıb, nə qədər məsafə keçdiyini bilmək istəyirsən. Ancaq indi mən fikrimdə başqa bir şeyi götür-qoy edirəm. Yazdığımın adı nədir? Publisistika? Ədəbi etüdlər? Ürəyini boşaltmaq həvəsi? Esselər silsiləsi, yoxsa fəlsəfi düşüncələr? Bütövlüklə uyğun gələni yoxdur. Fəlsəfə yolu çox uzundur və məni darıxdırır. Son dərəcə ağıllı düşüncələr, yüzillər boyu davam edən ağıllı dartışmalar və bu yazılanların çox vaxt ciddi əməli mahiyyət daşımaması, ümumi bir nəticəyə gətirməməsi səni klassik fəlsəfədən soyudur, öz ruhunun və təcrübənin ardınca getməyə üstünlük verirsən. Di gəl, fəlsəfədən qopmaq da mümkün deyil. Çünki hansı sahəyə üz tutsan qarşına fəlsəfə çıxacaq. Şeirin, ədəbiyyatın da öz fəlsəfəsi var. Dünyanın ən böyük düşüncə sahiblərindən olan dahi Nizami Gəncəvinin "İskəndərnamə"si təsdiq edir ki, o, antik yunan filosoflarının yaradıcılığını da dərindən bilirmiş və özü də onlarla bir sırada dayanan böyük filosofdur...

Elm - təcrübədən, fəlsəfə - ağıldan, poeziya - ruhdan doğulur. Fəlsəfə elmin bilmədiklərini araşdırdığı ilə öyünür. Poetik duyğu bəzən elmi də, fəlsəfəni də qabaqlayır. İnsanı elmdə yeni yollar axtarışına yönəldən əsas qüvvələrdən biri onun sövqi-təbii hissetmələridir.

Hətta poeziya da fəlsəfə ilə qaynayıb-qarışa bilirsə, başqa elm sahələrinin düşünür gözü ilə incələnməsi son dərəcə təbiidir. Tarixin fəlsəfəsi, dinin fəlsəfəsi, yaranışın fəlsəfəsi... Kainat, zaman və məkan, fizika, metafizika, eşq, əxlaq, ideya, insan və cəmiyyət, həqiqət və azadlıqla bağlı elə bir sahə yoxdur ki, fəlsəfənin nəzərindən kənarda qalsın. Yüz cildlərlə kitab yazılıb. Bir-birini incələyən, biri-birindən doğulan, biri-birinin tənqidinə həsr olunmuş əsərlər. Əsərlərini dərk eləməyə çalışdığım böyük filosofların şöhrətli adları keçdi fikrimdən: Konfusi, Sokrat, Platon, Aristotel, Sührəverdi, Nəsrəddin Tusi, Kant, Hegel, Şopenhauer, Nitsşe, Berdyayev... ta Bertrand Russellə qədər. Bunların demək olar ki, hamısı poeziya ilə, ədəbiyyatla fəlsəfənin fərqli və uyğun cəhətlərindən söz açıblar, bu barədə ayrıca əsərlər yazılıb, dünyaya ağlın gözüylə baxmaqla, hisslərin gözüylə baxmaq arasındakı uzaqlıqlar və yaxınlıqlar incələnib.

Bu sətirləri yazarkən yadıma adını sonuncu çəkdiyim ingilis riyaziyyatçısı Bertrand Russellin sözləri düşür. O yazırdı: "...mən öz baxışlarıma əsaslanaraq müsbət və yeni sayıla biləcək istiqamətlərdə nəsə deyə biləcəyim fəlsəfi problemlərdən danışmağa üstünlük vermişəm".

Hafizəmdə ilişib qalan bu "nə isə deyə biləcəyim" sözləridir. Çünki janrından və həcmindən asılı olmayaraq bütün kitablar, əslində elə nə isə demək arzusu ilə yazılır.

Dahi Nizami Gəncəvinin adını çəkərkən onun "Xəmsə"sinin əhatə etdiyi mövzuların əbədi və kürəsəl mahiyyəti, insanlığın tarixi, taleyi və gələcəyi baxımından dünya ədəbiyyatı və fəlsəfəsində müqayisəsiz və əlçatmaz bir ucalığa yüksəldiyini bir daha qürurla vurğulamağa ehtiyac duydum. Fəlsəfə tarixini öyrənən alimlərimiz Azərbaycan klassik poeziyasının dünyanın yaranması, insanın kimliyi, onun peyğəmbər və Allaha baxışı, onlarla birliyi barədə düşüncələrini müəyyən qədər incələyiblər. Əslində icə Məhsəti, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nəsimi, Füzuli, Xətai yaradıcılığı bir də fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm də dərindən araşdırılmalıdır. Çünki dəfələrlə deyildiyi kimi Azərbaycan İntibahı, sufilik və təsəvvüf ədəbiyyatı dünya filosoflarını maraqlandıran bir sıra təməl problemlərə münasibətdə Avropa filosoflarını əsrlərcə qabaqlamışlar.

Bu sətirləri yazarkən onu da özəlliklə vurğulamalıyam ki, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının bu gün yazılı şəkildə əlimizdə çatmış demək olar ki, bütün nümunələrində, bu və ya digər şəkildə, fəlsəfə ilə üst-üstə düşən, fəlsəfəni məşğul edən mövzuların həllinə yönəlmiş, fəlsəfi mahiyyət daşıyan ədəbi nümunələr kifayət qədərdir. Filosof-şairlərimiz, mütəfəkkir qələm sahiblərimiz çoxdur. Onların yaradıcılığı fəlsəfə elminin obyekti kimi də araşdırılmalıdır. Diqqətlə təhlil olunanda onların yaradıcılığı, ümumi poeziyamız kimi, fəlsəfə ilə yan-yana və ya iç-içədir. Bu baxımdan özəlliklə Azərbaycan intibahı parlaq nümunələrlə zəngindir. Elə mövzular da var ki, dünya fəlsəfəsindən xeyli əvvəl Azərbaycan poeziyasının, bədii təfəkkürünün diqqət mərkəzində olmuşdur.

Nizaminin poetik düşüncəsi Yer ölçülərinə sığmır, kosmik genişliyə qanad açır və tarix boyu bütün düşünürləri narahat edən böyük sorunlara cavablar verir. Dahi şairimiz bu baxımdan da dünya filosoflarının ön sırasında dayanır.

Nizami əsərlərində coğrafiyadan başlamış astronomiyaya qədər elə kəşf xarakterli fikirlər var ki, dünya alimləri o fikirləri yalnız 400-500 il sonra dərk etmişlər. Bu baxımdan Nizaminin İskəndəri Çin səfərindən dönərkən Türküstanda bir "Cənnət şəhər"ə gətirməsi dünya ədəbiyyatı üçün nadir bir səhnədir.

Bu barədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin araşdırmaları çox böyük əhəmiyyət daşıyır.

"İskəndərnamə" poemasındakı insan bərabərliyini, ədalətli əmlak bölgüsünü təmin edən utopik-sosializm cəmiyyəti ideyasının Avropa filosoflarından bir neçə əsr irəli yazıldığını bir daha xatırlada bilərik. M.Ə.Rəsulzadə həm də böyük ədəbiyyatşünas alim idi. Cəsarətlə demək olar ki, onun "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi" kitabı Nizamişünaslığın zirvələrindəndir. M.Ə. Rəsulzadənin dahi şairimizin yaradıcılığını təhlil edərkən gəldiyi nəticələrdən bir neçə örnəyə baxaq:

"Nizami həyat gözəlliyinin ən böyük nəşəsini bir insanın başqalarına faydalı olmasında görürdü".

"Şərəfli adamın ən böyük dəyəri nəfsinə hakim olmaqdır".

"...insan özünü tanıyınca Allahını da tanıyır. Bir insan, sözün mənəvi və ruhi mənasıyla bir insan, "iki aləmi kəndisində təmsil edən bir nurdur".

"Xalqa hizmətdən zevq alan olğun adam ruhunun ölməzliyinə inanan eyimsər (nikbin) şairin bu görüşə uyğun bir fəlsəfəsi vardır. ...Bütün varlıqlar yalnız eşqlə durur və onunla yürürlər".

Bu təhlillərdən sonra M.Ə.Rəsulzadənin gəldiyi qənaət də maraqlıdır". "Hər ideal şeyi türklüyə bağlayan şair "ideal şəhəri"ni dəxi Türküstanda görmüşdür".

M.Ə.Rəsulzadənin böyük şairimizin əsərlərindən seçdiyi örnəklər məhz yüzillərlə filosofları düşündürən problemlər haqqındadır. Filosofların gözü ilə incələyəndə görürsən ki, Dekartın maddi varlıq haqqında, A.Şopenhauerin - həyat, ölüm, etika və estetika haqqında, Hegelin - "mütləq ideya" və idealizm haqqında, Kantın əxlaq metafizikası haqqında, Baltasar Qrasianın insan kamilliyi haqqında, Berdyayevin Tanrı, insan şəxsiyyəti və azadlıq haqqında araşdırmalarındakı bir çox nəticə və ideyalar onlardan xeyli əvvəl Nizaminin və Füzulinin fəlsəfi görüşlərində əksini tapmışdır. Poeziya öz sadə, lakin metaforalarla zəngin dili ilə bir çox elə məsələlərə aydınlıq gətirmişdir ki, bu məsələlər yüzillər boyu filosofların ciddi mübahisələrinə səbəb olmuşdur.

Klassik Azərbaycan poeziyasının əsas mövzusu eşqdir. Allah, insan, həyat, təbiət - hər şey eşqin içindədir və eşqə bağlıdır.

İnsan və Tanrı, ömrün mənası, vəhdəti-vücud, dünyanın, yaranışı və s. mövzuların klassik şeirimizdəki yeri və bu mövzularda yazan şairlərimizin taleyi də son dərəcə maraqlı bir məsələdir.

Tanınmış alim Səlahəddin Xəlilovun poeziya və fəlsəfəyə həsr olunmuş maraqlı araşdırmasında verilən qiymət bu sahədə ciddi elmi tədqiqatlara ehtiyac olduğunu göstərir. S.Xəlilovun fikrincə, Nizami "insanı yer üzünün əşrəfi, ən uca varlıq sayır və insan ağlına, elmə çox yüksək qiymət verir. Bununla belə insanın məkanı yerdir... O, Nəsimidən fərqli olaraq Allah, dünya və insanı fərqli mərtəbələrdə nəzərdən keçirir, eyni müstəviyə gətirmir". O özünü Yaradanın bir zərrəsi sayırdı, Nəsimi isə okeanla zərrəni eyniləşdirirdi.

Bu təhlildən də göründüyü kimi, iki dahi şairimizin yaradıcılıqlarında Allah-insan münasibətinə iki fərqli baxış sərgilənir. Nizami klassik yanaşmanın zirvəsi, Nəsimi yeni təfəkkürün başlanğıcıdır. Bu mənada Nəsimi Tanrının varlığını insanın varlığına bağlayan bir sıra Avropa düşünürlərini bir neçə əsr qabaqlamışdıır. Nizaminin insanı Allaha bağlı olması ilə, öz damla varlığında okean varlığını əks etdirməsi ilə böyükdür, Nəsimi insanı isə öz damla varlığından okean doğurur. Damla var - okean da var, damla yoxsa okean da yoxdur...

Nizami Gəncəvinin kainatın sudan yarandığı haqda fikirlərinin elmi dəqiqliyi bir yana, türk düşüncəsinin qaynaqları ilə sıx bağlılığı da heyrətamizdir. İslamdan və Atəşpərəstlikdən daha qədim olan Novruz bayramı ənənəsinə görə baharın gəlişi, təbiətin yenidən doğulması, dirçəlməsi, bir növ həyatın başlanğıcıdır. Maraqlıdır ki, bu yaranış prosesi sudan - Su çərşənbəsindən başlanır. Nizami öz xalqının fəhminə və idrakına güvənərək deyir:

Mən də ərz eləyim, dünyaya təməl,

Məncə, su olmuşdur hər şeydən əvvəl.

Füzulinin ağılı və ruhu hər şeyin başlanğıcı sayması da İdeyanın materiyadan öndə olmasının həm poetik, həm də fəlsəfi dildə ifadəsidir ki, Aristoteldən, Hegelə qədər, filosofların əsas mübahisə mövzularından biridir.

Burda mənim niyyətim fəlsəfə və poeziya üzərinə söz açmaq deyil; lakin Vətəndaş-İnsan mövzusundan danışarkən, istər-istəməz, dində, fəlsəfədə və ədəbiyyatda əvvəlki bölümlərdə qeyd etdiyim "kamil insan" anlayışı ətrafında yüzillərlə sürən dəyərli təhlillərdən yan keçmək olmur.

İslam dünyası ədəbiyyatlarında kamil insan Allahın yer üzündəki vəkili sayılır. Bu anlayış ilk dəfə Həllac tərəfindən işlədildi, lakin onu yayan və inkişaf etdirən İbn-Ərabi olmuşdur. Onun fikrincə, başlanğıcdan ruhsuz olan varlıq insanın gəlişi ilə ruh qazanmışdır və əgər kamil insan olmasaydı Allah aləmdə təcəlli etməzdi, Tanrısal iradə yalnız onun vasitəsilə ifadə olunur və yaranışın əsas məqsədi də Kamil insandır.

Əl-Ərəbilər kamil insan deyəndə yalnız Peyğəmbərləri nəzərdə tuturdu, Nəsimi, Xətai isə bütün insanları Allahla vəhdətdə görürdü.

İnsanı kamilləşdirmək kimi Sizif zəhməti bu gün də davam edir və bu "peşənin" əsas sahibləri yenə də müəllimlər, yazıçılar və filosoflardır.

Lakin hamısından önəmli olan "Vətəndaşlıq məktəbi"dir...

28.05.2022

Sabir RÜSTƏMXANLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 16 iyul.- S.4-7