"Dəhrin qurulub, çünki ülum ilə binası...",

yaxud "Bitməz-tükənməz xidmətlər"in mükafatı

"Mətbuat millətin tərəqqisi yoludur. Millət addım atdıqca ayaqlarının izi mətbuatda qalır!" - Bu dəyərli fikirlər böyük alim-yazıçımız Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə məxsusdur. Mətbuatın dəyəri haqqında deyilmiş bu qiymətli fikirlərə başqa bir əlavə etmədən milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabi barədə yazılan dəyərli bir əlyazmadan söz açmaq istərdik. Görkəmli ədəbiyyatşünas alimimiz Salman Mümtazın qələminə məxsus bu əlyazmada "qəzetəsi ilə Azərbaycan xalqına bitməz və tükənməz xeyirlər və mənfəətlər verən" (S.Mümtaz) Həsən bəy Zərdabidən bəhs olunur. Qeyd edək ki, əvvəlcə, bu əlyazmanın çap nüsxəsi ilə Salman Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində mühafizə olunan arxivlərdən birində - "Azərnəşr"in arxivində araşdırma apararkən tanış olmuşduq. Salman Mümtazın XX əsrin amansız repressiya illərində itmiş, yaxud yandırılmış əlyazmaları arasında adıçəkilən "100 şair" əsərinin bir neçə il öncə həmin arxivdən aşkar etdiyimiz, müxtəlif qovluqlardan topladığımız əlyazma və çap materialları arasında "Həsən bəy Zərdabi" adlı bir məqaləsinə rast gəlmişdik. Salman Mümtazın böyük zəhmət bahasına araşdırıb qələmə aldığı və çapa hazırladığı, lakin çap olunmadan repressiya illərində itmiş bu qiymətli əsərinin əlyazmasının böyük bir qismini Salman Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində aşkar edərkən onun Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün nə qədər dəyərli olduğunun şahidi olduq. Bu qiymətli əsər Salman Mümtazın nəşrə hazırladığı, bəlkə də, son kitabıdır. Arxiv sənədlərində mühafizə olunan, Mircəfər Bağırova ünvanlanan bir məktubundan S.Mümtazın uzun illər üzərində çalışdığı və nəşrə hazırladığı bu kitabın çapına icazə verilməsini xahiş etdiyi məlum olur. Lakin artıq "xalq düşməni" kimi damğa vurularaq vəzifəsindən uzaqlaşdırılan, sonra isə həbs edilərək güllələnən bu elm şəhidinin arzusu yerinə yetirilməmişdir. Kitabxanası dağıdılan, kitabları yandırılıb külə dönən alimin "100 şair" kitabının əlyazmalarını ayrı-ayrı qovluqlardan aşkar etdikcə, təsbeh dənələri kimi dağıdılmış bu əsəri bu gün səhifə-səhifə toplayıb yenidən "ipə düzməy"ə çalışmaqla böyük ədəbiyyatşünas alimin son arzusunun həyata keçməsi, ruhunun şad olması arzusundayıq.

Təzkirədə haqqında məlumat verilən, tərcümeyi-halı və əsərlərindən nümunələr təqdim edilən yüz şairdən biri də Həsən bəy Zərdabidir. İndiyədək böyük bir qismini (sayı 70-ə yaxın Azərbaycan şairi barədə yazılan hissələri) aşkar edib müasir əlifbamıza çevirməkdə olduğumuz "100 şair" təzkirəsindəki şairlər arasında görkəmli ziyalımız, milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabinin adının olması, onun təkcə maarifçi-publisist, qiymətli alim kimi deyil, həm də şair kimi tanıdılması olduqca dəyərlidir. H.Zərdabi barədə tərcümeyi-hal xarakterli yazısının sonunda, "Bitməz-tükənməz xidmətləri olan Həsən bəyin təbi-şeiri də var idi. Gah-gah sadə və açıq dildə mənzumələr yazardı. Mətbu olaraq "Gap" adlı bir kitabçası və qeyri-mətbu bəzi şeirləri vardır" - deyə diqqətə çatdıran S.Mümtaz şairin "Gap" şeirini nümunə olaraq vermişdir. Qeyd edək ki, həmin şeir H.Zərdabinin 1901-ci ildə nəşrə hazırlayıb çap etdirdiyi "Türk nəğmələrinin məcmuəsi" adlı kitabında yer alan 18 "nəğmə"dən biridir. 6 bənddən ibarət həmin şeirin bir bəndi (4-cü bənd) Mümtazın təzkirəsində verilməmişdir. Yeri gəlmişkən, S.Mümtazın adını çəkdiyi "Gap" adlı kitabça barədə isə digər mənbələrdə məlumata rast gəlməsək də, 1901-ci ildə çap olunmuş nəğmələr məcmuəsindəki şeirlərin Zərdabinin qələminə məxsus olduğunu düşünürük. Və bu kitab Həsən bəy Zərdabinin milləti birliyə, elmə və maarifə çağıran mahnı mətnlərinin yazılması ilə bağlı arzusundan yaranmışdır. Belə ki, hələ "Əkinçi" qəzetinin 1 sentyabr 1877-ci il tarixli 18-ci sayında maarifpərvər ziyalı bu barədə yazırdı: " ... yaxşı olardı ki, bizim şüəralar bir-birini həcv və mədh etmək əvəzinə, zikr olan məzmunda mahnılar düzəldəydilər ki, onlar ağızdan-ağıza düşüb xalqı nadanlıqdan danalığa təhrik etməyə bais olaydı".

Qeyd edək ki, "Azərnəşr"in arxivindəki "Həsən bəy Zərdabi" adlı məqalənin saxlanıldığı qovluqda "100 şair" əsərinin makinada çap olunmuş, nəşrə hazırlanmış 9 səhifəsi (səhifə 617-625) saxlanılır. Köhnə latın qrafikalı əlifbada çap olunmuş bu makina səhifələri üzərində redaktə işi aparılmış, bəzi sözlər, cümlələr dəyişdirilmiş və ixtisar edilmişdir. Məqalənin digər nüsxəsi isə Salman Mümtazın AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunan şəxsi fondunun materialları arasındadır. Ərəb qrafikalı əski əlifbada qələmə alınmış "Həsən bəy" adlı 8 səhifəlik əlyazmanın saxlanıldığı qovluğa həmin əlyazmanın 5 səhifəlik kiril əlifbası ilə makina çapı da əlavə edilmişdir. S.Mümtazın Həsən bəy Zərdabi barədə məqaləsini çapa hazırlayarkən, ilk və əsas variant olaraq məhz ərəb əlifbasında yazılmış əlyazmasını çevirdik və digər nüsxə - "100 şair"in çap nüsxəsi ilə müqayisə edərək, redaktə olunmuş nüsxədəki dəyişiklik, ixtisar və əlavələri də nəzərə aldıq. Təqdim etdiyimiz mətndəki düz (kvadrat) mötərizə içərisində verilən söz və cümlələr (məs.: [miladi]) redaktə olunmuş nüsxədə ixtisar olunmuşdur. Sadə mötərizə içərisində verilənlər isə (məs.: soyulduqlarını) həmin söz və cümlələrin məqalənin mətninə redaktə zamanı əlavə edilənlərdir.

Milli Mətbuat Günümüzdə "Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına təqdim etdiyimiz bu yazı ilə həyatı boyu millətin səadəti uğrunda "bitməz-tükənməz xidmətlər" göstərərək xalqın sonsuz sevgisi ilə mükafatlanan və bu yolda qurban gedən fədakar qələm əhlinin, görkəmli ziyalılarımızın mübarək ruhlarına bir daha hörmət və ehtiramımızı bildirmək istədik.

Şəlalə Ana Hümmətli,

şair-publisist, filologiya

üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 23 iyul.- S.4.