Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin etnokulturoloji sistemi: təsəvvürlər,
mülahizələr...
Ön söz
Humanitariya,
məlum olduğu üzrə, üç inkişaf mərhələsindən,
yaxud müasir terminlə desək, paradiqmasından
keçmişdir: 1) müqayisəli-tarixi, 2) sistem-struktur və
3) antroposentrik. Heç şübhəsiz, Azərbaycan ədəbiyyatının
tarixi hər üç paradiqmanın verdiyi metodoloji imkanlar
hüdudunda az-çox öyrənilmiş, bəzən həmin
metodoloji istiqamətlərə ardıcıl riayət
olunmuş, bəzən də "peşəkar" eklektika
meydan sulamışdır... Bütün bunlarla yanaşı,
xatırlatmağa ayrıca ehtiyac var ki, Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixşünaslığının sərəncamında həmişə
təsvir (və təsnif)dən ibarət elə bir metodoloji
arsenal var ki, özünün son dərəcə parlaq "təqdimat"
üsulları ilə istənilən yeni elmi paradiqmanı
liberallaşdırmaq, hətta "zərərsizləşdirmək"
iqtidarına malikdir... Bu isə o deməkdir ki, bizdə təfsilatlı
təsvirdən başqa heç bir metodun fəaliyyəti
layihə gücünə çatmır. Bir-iki ədəbiyyatşünasın
"solo" ifasında gəlib gedir. Ancaq hər halda təsvirin
"xor"unu zənginləşdirir... Deməli, biz
humanitariyanın (eləcə də milli ədəbiyyat
tarixşünaslığının) inkişaf mərhələlərini,
yaxud paradiqmalarını ümumi metodoloji imkanlar yox, məhz təsvir
metodunun imkanları kontekstində dərk edirik ki, bu, əslində,
idrak "daltonizm"idir. Ancaq həm də hesablaşmalı
olduğumuz ənənədir.
Əlbəttə,
"Azərbaycan ədəbiyyatının etnokulturoloji
sistemi" başlığını görən hər bir
ciddi elm adamı haqlı olaraq şübhəyə
düşə bilər ki, sistem sinxronik anlayışdır,
diaxroniyada (tarixdə) sistem olmur... Məsələ
burasındadır ki, belə hallarda "dinamik sistem", yaxud
"diaxronik sistem" tipində şərti bir
anlayışdan istifadə etmək lazım gəlir.
Çünki sözügedən anlayış uydurma deyil, təsviri
metoddan həm müqayisəli-tarixi, həm sistem-struktur, həm
də antroposentrik metodlara "miras qalmış" elə
bir strateji hadisədir ki, onun mahiyyətini anlamaq üçün,
düşünmürük ki, müzakirələri elmi
idrakın keçdiyi yolun yalnız başlanğıc mərhələsində
aparmaq lazım gəlsin.
Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin etnokulturoloji sistemini az-çox
aydın konturları ilə təsəvvürdə
canlandırmaq üçün, görünür,
konseptuallığı şübhə doğurmayan alt sistemləri,
yaxud mikrosistemləri üzə çıxararaq bizi
maraqlandıran mətləbi onların əlaqə və
münasibətlərində axtarmalı olacağıq.
1.
"Avesta" söhbəti
Ali məktəblər
üçün "Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi" dərsliyimizin (Əlyar Səfərli və Xəlil
Yusiflinin müəllifi olduğu kifayət qədər mükəmməl
dərsliyin) "Ən qədim dövrlərdə Azərbaycan
ədəbiyyatı" adlı ilk fəslində
"Avesta"ya geniş yer verilir. Və deyilir: "Qədim
azərbaycanlıların müqəddəs saydığı
kitablardan olan "Avesta" əski ədəbi abidələrdən
biridir. Bu əsərdə qədim azərbaycanlıların
dini, əxlaqi, ictimai, siyasi, fəlsəfi görüşlərinin
bir sıra cəhətləri bədii şəkildə əks
etdirilmişdir...".
İstər-istəməz
sual yaranır: "qədim azərbaycanlılar" kimlərdir?..
Əsaslı bir cavab, təbii ki, yoxdur... Onda başqa bir sual
meydana çıxır: "Avesta" hansı etnosa məxsusdur?..
Cavab aydındır: İran mənşəli etnosa... Elə
isə "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndə
"azərbaycanlı" anlayışı ilə bu cür
oyun çıxartmağın adı nədir?.. Əgər
müəlliflər onu nəzərdə tuturlarsa ki,
"Avesta"nın Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri
olmuşdur, onda "Avesta"dan yox, həmin təsirdən bəhs
etmələri bəs deyildimi?.. Azərbaycan ədəbiyyatına
"Tövrat"ın, "İncil"in,
"Quran"ın təsiri "Avesta"dan da çoxdur...
Dərsliyin
"Erkən orta əsrlər ədəbiyyatı"
adlı ikinci fəslində qədim türk yazılı abidələrindən
danışılır ki, onların erkən orta əsrlər
azərbaycanlılarına dəxli yoxdur. Və təbii ki, Azərbaycan
ədəbiyyatının tarixi "Kitabi-Dədə
Qorqud"dan başlayır.
Etnosla
coğrafiyanın "Azərbaycan ədəbiyyat tarixi"ndə
(və "Tarix"lərində) bu cür primitiv (sistemsiz!)
"uzlaşdırılması" xalqın ədəbiyyatından
onun tarixinə keçir. Belə bir təsəvvür
yaradılır ki, Azərbaycan xalqı (azərbaycanlılar)
İran mənşəlidir... Doğrudanmı, bizə hələ
də çatmır ki, ya "Avesta"ya, ya da "Dədə
Qorqud"a sahib çıxmalıyıq?.. Ən azından
ona görə ki, bu əsərlər bir-birindən tamamilə
fərqli etnokulturoloji sistemlərə mənsubdur.
Biz
heç də elə düşünmürük ki, ədəbiyyat
tarixçilərimizin "Avesta"dan əl çəkmək
istəməməsi onunla bağlıdır ki, kökümüzü
zorla İran mənşəyinə calasınlar.
Görünür, məsələ qədim Azərbaycanı
- "Dədə Qorqud"a qədərki Azərbaycanı (və
azərbaycanlıları!) heç kimə güzəştə
getmək istəmirik... Bu bir... İkincisi, türk etnik- mədəni
sisteminə mənsubluğumuza heç bir şübhə
olmadığı halda, həmin mənsubluğun metodoloji
mahiyyətinə getmək əvəzinə, onu da çox
"kobud" texnologiyalarla mənimsəməyə cəhd
göstəririk... Niyə?.. Ona görə ki, qədim
(ümum-) türk ədəbiyyatının sistemi,
diferensiasiya prosesi, həmin prosesin mərhələləri
diqqətdən kənarda qalır.
Azərbaycan
ədəbiyyatının tarixini "Dədə Qorqud"
eposundan nəinki bir neçə min il, hətta bir neçə
əsr qədimə aparmaq həmin tarixi ümumtürk ədəbiyyatı
tarixi sistemindən çıxarır, elə bir yeni (və
uydurma!) sistem təqdim edir ki, onun türklük oriyentasiyası
yoxdur.
Deməli, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin
az-çox mükəmməl etnokulturoloji sistemini yaratmaq
üçün istər türk, istərsə də
qeyri-türk mənşəli ona (həmin sistemə) aid
olmayan nə varsa ondan (bu sistemdən)
çıxarılmalıdır.
2. "Dədə
Qorqud"dan "Koroğlu"ya
"Dədə
Qorqud" eposu qədim (ümum-) türk eposunun məhz Azərbaycan
coğrafiyasındakı diferensiasiyasının məhsuludur.
Əlaqə belədir: yeni coğrafiya, yeni epos və yeni
etnos!..
Azərbaycan
xalqının iki eposu var: "Dədə Qorqud" və
"Koroğlu". Hər ikisi ümumtürk köklərinə
dayanır. "Dədə Qorqud"un həmin kökləri
birbaşadır. Ancaq məlum olduğu kimi, "Dədə
Qorqud"la "Koroğlu" arasında yazılı ədəbiyyat
tariximizin bütöv bir dövrü qərar tutur ki, bu
dövrdə Qətran Təbrizi, Xaqani, Nizami, Yunus Əmrə,
Nəsimi, Xətai, Füzuli, Məhəmməd Əmani, Saib
Təbrizi yaşayıb-yaratmışlar... Bununla belə,
"Koroğlu" da köklərini bu ədəbiyyatdan yox,
xeyli dərəcədə ümumtürk qaynaqlarından
alır.
"Dədə
Qorqud"la "Koroğlu"nun müqayisəli-tarixi,
sistem-struktur, eləcə də antroposentrik
qarşılaşdırması Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin etnokulturoloji (diaxronik) sistemini təsəvvür etməkdə
o baxımdan ilkin mərhələdir ki, "Dədə
Qorqud"dan "Koroğlu"ya aparan yol bizim bir xalq olaraq ədəbi-bədii
təfəkkür tariximizin ana xəttidir. Və hər nə
qədər "yerdə qalanı təfərrüatdır"
deməyə çətinlik çəksək də, tarixə
"sxematik" (təfərrüatsız) baxış həmin
ana xətti önə çıxarır.
"Dədə
Qorqud"la başlayıb "Koroğlu" ilə bitən
nəhəng bir ideya-estetik axını təsəvvür etmək,
yəqin ki, mümkünsüzdür... Və bunun məhz
axın olduğunu nəzərə alıb epos təfəkkürünün
"Koroğlu"dan sonrakı cərəyanı barədə
də müəyyən mülahizələr söyləmək
olar. Ən mühümü budur ki, XVI əsrdən
başlayaraq ədəbiyyata Koroğlu ilə yanaşı,
onlarca məhəbbət dastanlarının qəhrəmanı
olan "eşq ərləri"də gəlir ki, onların
mübarizə, döyüş meydanı cəmiyyətin mənəvi
aləmidir.
"Koroğlu"
özünəqədərki XI-XVI əsrlərin
yazılı ədəbiyyatından yox, ümumtürk
qaynaqlarından gəlir dedik. Və bu, prinsip etibarilə belədir.
Elə onun nəticəsidir ki, "Koroğlu"nun da, onun
orbitində olan möhtəşəm məhəbbət
dastanlarının da ümumtürk "analoqlar"ı
var... Ancaq məhz XI-XVI əsrlər Azərbaycan yazılı
ədəbiyyatının Azərbaycan "Koroğlu"suna
(və xüsusilə Azərbaycan məhəbbət
dastanlarına) təlqin etdiyi sufi-panteist ideyaların, ümumən
ideya-estetik ovqatın rolunu da inkar etmək olmaz.
Əlbəttə,
"Dədə Qorqud"la "Koroğlu"nu bir-birinə
yaxınlaşdıran, daha doğrusu, bir-birindən çox
da aralanmalarına imkan verməyən onların eyni epik- mədəni
(nəticə etibarilə, etnokulturoloji) mühitin hadisələri
olmasıdırsa, uzaqlaşdıran yeni epoxanın, yeni
ictimai-siyasi maraqların, hətta yeni dil-üslub
imkanının tələbləridir... "Dədə
Qorqud" oturuşmuş bir dövlətin - Oğuzun,
"Koroğlu" isə yeni dövlət qurmaq
ehtirasının dastanıdır. Və bu özünü Azərbaycan
"Koroğlu"sunun digər türkdilli
"Koroğlu"lardan müqayisə edilməyəcək qədər
xəlqiliyində, realizmində də göstərir...
İdeyaların xəlqiliyində, ideyaların realizmində...
"Dədə
Qorqud" - "Koroğlu" xətti Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin bel sütunudur.
3.
Nizamidən Füzuliyə
Nizami, zahirən nə qədər
paradoksal görünsə də, Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin etnokulturoloji sistemini müəyyən edən
fundamental yaradıcılıq hadisəsidir. Onun (bu
yaradıcılıq fundamentallığının)
sözügedən sistemin nə dərəcədə
üzvi tərkib hissəsi olduğu barədə bəhs etməzdən
əvvəl paradoksallığın özünü nədə
göstərdiyini xatırladaq... Birincisi, Nizami farsca
yazmış, dünya ədəbi- ictimai fikri məsələnin
mahiyyətinə varmadan farsdilli (və İran!) ədəbiyyatının
nümayəndəsi hesab etdiyindən o, uzun əsrlər boyu
Azərbaycan ədəbiyyatına
yadlaşdırılmışdır. Nizaminin hansı xalqa mənsub
olduğu yalnız 800 illiyi ərəfəsində ucadan
söylənilmiş, ilk növbədə onun həmyerliləri
olan nizamişünasların araşdırmaları
şair-mütəfəkkirin milli mənsubiyyəti üzərindəki
neçə əsrlərin tozunu almışdı...
İkinci paradoksallıq Nizami mövzularının Azərbaycan
hüdudlarını aşan elə bir miqyasıdır ki, həmin
miqyasın məhz azərbaycanlı təfəkkürünün
məhsulu olması şübhə doğurmuşdur...
Ancaq
Nizami yaradıcılığının (bütün
fundamentallığı ilə!) məhz Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi etnokulturoloji sisteminin üzvi tərkib hissəsi
olması ona görə təkzibedilməzdir ki, 1) o, ideya-məzmunca
türk eposuna dayanır; 2) Müsəlman
İntibahının üç etnik təzahüründən
(ərəb, fars və türk) yalnız
üçüncüsünün (türklüyün) hadisəsi
kimi çıxış edir; 3) onun tərcümeyi-halının
Gəncə (Azərbaycan) "qeydiyyat"ı
yaradıcılığında da əks olunur.
Nizami hər
nə qədər "Şahnamə" mövzularına
müraciət etsə də, onun "Xəmsə"si
Firdovsi ilə ruhi-mənəvi polemikadadır: "Əgər
o, Aydırsa, biz günəşik, Əgər o, Keyxosrovdursa,
biz Əfrasiyabıq"...
Nizamiyə
qədərki farsdilli Azərbaycan şairləri - Qətran Təbrizi,
Xaqani... Nizamini yetirdikləri kimi, "Xəmsə"nin
müəllifi də özündən sonrakı bütün
türk klassiklərinə təsir göstərmişdir. O
cümlədən də öz həmvətənlərinə...
Yunus
Əmrə, Nəsimi, Füzuli - ədəbiyyat tariximizin
"Dədə Qorqud" (və Nizami) ilə başlayan
fütuhatının davamıdır ki, "Koroğlu"ya
(və Milli İntibaha) qədər gəlirlər...
Onların təmsil etdikləri yaradıcılıq təkamülünün
ibtidasında "xalq sufizmi" dayanır. Bu isə o deməkdir
ki, Azərbaycanda anadilli yazılı ədəbiyyat sufizmlə
dil açır. Və Azərbaycan ədəbiyyatına
ideya-estetik hadisə kimi gələn bu cərəyan öz
ömrünü Füzulidə estetik (ideyasız!) hadisə
kimi başa vurur... Həmin ideyasızlıq (və estetiklik!)
özünü xalq ədəbiyyatında (məhəbbət
dastanlarında!) daha qabarıq göstərir...
4. Azərbaycan İntibahı
Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin köhnə dövrdən yeni
dövrə keçməsini XVI əsrin əvvəllərindən
XVIII əsrin sonlarına qədər, yəni üç əsr
davam edən Milli İntibah təmin edir. Biz bu fikri 1988-ci ildə
qələmə aldığımız "Azərbaycan
İntibahı: problemlər, mülahizələr" məqaləmizdə
irəli sürmüşdük. Və sonrakı
yazılarımızda da yeri düşdükcə həmin məsələ
barəsindəki mövqeyimizi yeni faktlarla möhkəmləndirməyə
çalışırıq... Azərbaycan İntibahı təkcə
ədəbi hadisə deyil, geniş etnokulturoloji məzmun
daşıyır. Azərbaycanda məskunlaşmış
müxtəlif türk-oğuz tayfalarının (şamlı,
ustaclı, rumlu, təkəli, zülqədər, əfşar,
qacar və b.) Şah İsmayıl Xətainin təmsil etdiyi
qızılbaşlıq ideologiyası altında birləşərək
yaratdıqları Azərbaycan Səfəvilər dövləti,
əslində, Azərbaycan İntibahının etnik- siyasi təməllərini
atdı. Və bu təməllər o qədər güclü
oldu ki, hətta Səfəvilər dövləti süqut edəndən
sonra da onun hüdudları daxilində "komplektləşmiş"
Azərbaycan xalqı bütöv bir millət olaraq təşəkkülü
prosesini davam etdirdi... Əslində, mərkəzləşmiş
Azərbaycan dövlətinin meydana çıxması milli
passionarlığın ifadəsi idi. Və həmin
passionarlıq idi ki, bir tərəfdən, Azərbaycan dilini
(Azərbaycan türkcəsini) müstəqil bir xalqın
ünsiyyət aktı olaraq gerçəkləşdirdi; digər
tərəfdən, "Koroğlu" ilə yanaşı,
"Qurbani", "Tahir - Zöhrə", "Abbas -
Gülgəz", "Əsli - Kərəm",
"Aşıq Qərib", "Şah İsmayıl",
"Alıxan - Pəri" kimi, ondan artıq dastanlar,
aşıq ədəbiyyatı nümunələri
bütün Azərbaycanı dolaşaraq bu dilin canlı ədəbi
coğrafiyasını, həmin coğrafiyada gedən
ideya-estetik (prinsip etibarilə, etnokulturoloji!) proseslərin vəhdətini
(və özünəməxsusluğunu!) təsdiq etdi... Məhz
XVI əsrdən başlayaraq Azərbaycanda İrəvan, Şəki,
Quba, Lənkəran, Bakı, Şuşa kimi Milli İntibah
şəhərləri yarandı, Təbriz, Gəncə, Dərbənd,
Şamaxı... öz tarixi ümumşərq şəhəri
simasını yeniləşdirmək məcburiyyəti
altında qaldı... Üçdilli "köhnə" Azərbaycan
ədəbiyyatı, ilk növbədə, folklorun təsiri ilə
birdilli "yeni" ədəbiyyata keçdi ki, bu, ədəbiyyatın
metadili olan janrlarda da özünü təzahür etdirdi...
Dastanların yazıya alınması (məsələn,
"Şəhriyar"ın nümunəsində) xalq ədəbiyyatının
klassik ədəbi standartlar səviyyəsinə yüksəlmək
iddiasının (və imkanının) faktı idi.
Azərbaycanın
ilk Milli İntibah şairi (bəlkə də, İntibahı
qabaqlamış şairi!) Şah İsmayıl Xətai oldu.
Ondan sonrakı bütün söz ustalarında İntibahdan nə
isə vardı... Ancaq onun (Milli İntibahın) zirvəsi,
missiyasını, heç şübhəsiz, Molla Pənah
Vaqif öz üzərinə aldı... O Vaqif ki, həm son dərəcə
böyük həyat eşqi, həm də "mən cahan
mülkündə mütləq doğru halət görmədim"
ittihamı ilə ədəbiyyatı göylərdən yerə
endirdi.
Düşünmürəm
ki, Milli Azərbaycan İntibahı anlayışından kənarda
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin etnokulturoloji sistemini
(sxemini) necə varsa o cür təsəvvür eləmək
mümkün olsun.
5.
Pafos... Və Loqos
Milli
İntibahın ardınca Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı
gücləndi. Təhsil, elm, mətbuat, əxlaq-mənəviyyat
məsələləri həm Şərq, həm də Qərb
təmayüllü ziyalıların meydana çıxması
ilə nəticələndi: Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə
Kazımbəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid
Əzim, Həsən bəy Zərdabi... xətti ilə
genişlənən hərəkat XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində
millətin ən aktual problemləri üzərində (və
kifayət qədər kütləvi maraqla!) baş
sındırmağa başladı.
XIX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatını "estetik" ədəbiyyatdan
sürətlə uzaqlaşdırıb "ideya" ədəbiyyatına
çevirdi. İlk dəfə olaraq Mirzə Fətəlinin
şəxsində hər cür dəbdəbəyə
qarşı müharibə elan edildi. Və Pafos
bütünlüklə Loqosun sərəncamına
keçdi... Ancaq bir məsələ vardı ki,
elmi-intellektual səviyyə ümumən müsəlman Şərqində,
eləcə də Şimalı Rusiyanın, Cənubu isə
İranın tərkibində olan Azərbaycanda
aşağı olduğuna görə ortaya ciddi problemlər
çıxırdı. Onlardan ən əsası milli məktəbin
yoxluğu idi. Və ölkədə Şərq və Qərb
dünyagörüşlərinin, təfəkkür tərzlərinin
meydana gətirdiyi bir-birinə zidd təmayüllər elə
idrak böhranı yaratmışdı ki, çox zaman adi məsələlərin
belə normal müzakirəsi baş tutmurdu. Kütləvi
savadsızlıq da bir tərəfdən... XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan xalqının düşdüyü bu
acınacaqlı vəziyyəti öz realist Loqosu (və
satirik Pafosu) ilə Sabir məhz ədəbiyyatın
(poeziyanın) predmetinə, müzakirə deyil, mühakimə
obyektinə çevirdi.
"Füyuzat"
ilə "Molla Nəsrəddin" jurnallarının (məktəblərinin!)
fəaliyyəti ayrıca bir demokratik ideya-publisistik mühit
yaratdı ki, onların apardıqları polemika, nəticə
etibarilə, azərbaycançılıq ideologiyasının
əsaslarını hazırladı. Və həmin ideologiya Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətini dünyaya gətirməklə milli
mücadilənin miqyasını və ya üfüqlərini
müəyyən etdi.
Ümumən,
azərbaycançılıq ideologiyasının
(türklük, müsəlmanlıq və müasirlik
ideallarının) təşəkkülündə Azərbaycan
ədəbiyyatı "Dədə Qorqud"dan başlayaraq
müstəsna rol oynamışdı. XX əsrin əvvəllərindən
etibarən bu rol artıq bilavasitə ictimai-siyasi meydanlarda
özünü təsdiq edən ideoloqlara verildiyindən ədəbiyyat
tədricən öz ənənəvi funksiyasına - Pafosa
qayıtdı. Ancaq bu dəfə kifayət qədər milli
ideoloji hazırlıqla - Səməd Vurğun, Rəsul Rza,
Süleyman Rüstəm, Əli Vəliyev, Süleyman Rəhimov,
Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal, İlyas
Əfəndiyev kimi ədəbi şəxsiyyətlərlə...
Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin etnokulturoloji sisteminin dərkində
XX əsr həlledici iş gördü. Firidun bəy
Köçərli ilə başlayan ədəbiyyat
tarixşünaslığı əsrin birinci yarısında
onlarca, ikinci yarısında isə yüzlərlə yüksək
ixtisaslı mütəxəssisin fəaliyyət göstərdiyi
bir elm sahəsinə çevrildi... Ədəbiyyata
ardıcıl (və geniş) ictimai maraq onun dəyərini o
qədər yüksəltdi ki, hazırda hər hansı
xalqı, eləcə də Azərbaycan xalqını, ilk
növbədə, onun ədəbiyyatı ilə
tanıyırlar. Və təxminən min beş yüz illik
tarixi olan Azərbaycan ədəbiyyatı mənsub olduğu
xalqı bu gün böyük inamla təqdim edir.
Son söz
Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin etnokulturoloji sistemi barədə az-çox adekvat təsəvvür
yaratmaq iddiasına düşərkən biz ənənəvi
təsvir metodunun geniş imkanlarından istifadə etməklə
yanaşı, sistem-struktur, eləcə də qismən
antroposentrik (praqmatik) metoda dayanaraq belə bir qənaətə
gəlirik ki, a) həmin sistemin fundamental əsasında "Dədə
Qorqud"dan "Koroğlu"ya aparan (və
"Koroğlu" ilə davam edən) ideya-estetik axın
dayanır; b) Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı
farsdilli Qətran Təbrizi, Xaqani, Nizamidən başlayıb,
Müsəlman dillərində - ərəb, fars və
türkcə (Nəsimidən Füzuliyə) davam edərək
Azərbaycan türkcəsində yazmaq ənənəsinin
yaranmasına (Xətaidən Vaqifə qədər) gedir; c)
Milli İntibah türk mənşəli Azərbaycan
xalqını ümumşərq (sufi-panteist) məzmunlu
"köhnə" ədəbiyyatdan "yeni" ədəbiyyata
çıxarır ki, bu da Şərq mədəniyyəti ilə
Qərb mədəniyyəti arasında öz
oriyentasiyasını müəyyən edən (və get-gedə
daha çox milli idealları əks etdirən) bir ədəbiyyatın
təkamülünü şərtləndirir.
Nizami Cəfərov
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 30
iyul.- S.2-3.