Onun da Müşfiq kimi, məzarı
yoxdur...
Repressiya qurbanı olmuş nakam
şair Əlirza Xızılının xatirəsinə
ehtiramla
Tarixin qəribə işləkləri
var. Ömürləri dəyirman kimi üyüdüb toza
çevirir... Kimisini yaddaşında saxlayır, kimisini isə
zamanın üfüqlərində itirir... Amma heç ola bilməz
ki, yaradıcı insandan bu dünyada nəsə bir iz
qalmasın. Tanrı özünün yaratmaq qüdrətindən
insan oğluna da bir azca pay verir və o insanlar seçilmiş
bəndələr hesab olunur.
Bu günlərdə Xalq
yazıçısı Əzizə Cəfərzadənin
xatirələrini oxuyurdum. Əlirza Xızılı imzası
diqqətimi çəkdi, onun taleyilə tanış olduqca,
şeirlərini oxuduqca həyəcan hissi məni
bürüdü. Necə də coşqun təbli bir şair
imiş... 30-cu illərin ən parlaq imzalarından olub. Erməni
məkriylə həbs edilib və gedər-gəlməzə
yollanıb. Vur-tut, 26 bahar yaşayıb... Ömrünün ən
qaynar çağında... Taleyin amansızlığına
bax!..
Əzizə xanım yazır:
"Əslində şəxsiyyətə
pərəstişdən çox,
satqınlıq qurbanı olub şair Əlirza. İndi oxucular təəccüblənərək
məndən olmasa da, özlərindən və ya bir-birindən
soruşacaqlar: "Bu şair Əlirza kimdir?". Deyəcəyəm
ki, axtarmayın, izini heç yerdə tapmayacaqsınız,
suallarınız cavabsız qalacaq... Gözəl şair idi,
otuz-qırxıncı illərin İkinci Dünya
savaşınacan çap olunan qəzet və jurnallarında
lirik şeirləri, poemaları çap olunub. Həsəd
aparanlar, istedadından çəkinənlər, lirikamıza
ikinci Müşfiqin gəldiyindən ehtiyat edənlər
bolluca tənqid, təqib ediblər". (Əzizə Cəfərzadə,
"Tanıdıqlarım və sevdiklərim xatirələrimdə".
Xan nəşriyyatı, Bakı, 2021, səh.201).
O, dövri mətbuatda
"Ə. Abdullayev", "A. Əlirza", "Əlirza
Xızılı" imzalarıyla müntəzəm çap
olunurmuş. O dövrün tənqidçiləri Əlirza
Xızılının yaradıcılığı
haqqında yüksək fikirdə imişlər. "Gənc
işçi" qəzetinin 1940-cı il 9 may tarixli 104-cü
nömrəsində "Gənc şairlər" məqaləsində
tənqidçi-alim, filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər
Ağayevin aşağıdakı qeydlərini oxuyuruq: "Biz
son dövrdə ədəbiyyat sahəsinə gəlmiş və
müvəffəqiyyətlə inkişaf edən Ə.Ziyatay,
B.Qasımzadə, Z.Xəlil, Ə.Tələt, İ.Soltan, M.Sona,
A.Əlirza kimi gənc şairləri xüsusilə nəzərdə
tuturuq. Çünki bunlar ədəbiyyatımızın
başqa (nəsr, dramaturgiya) sahələrində həvəs
göstərən və yeni yazmağa başlayan gənclərə
nisbətən daha tez inkişaf etmişlər. Bu gənclərin
çoxu artıq respublikamız miqyasında tanınırlar.
Bunların böyük gələcəyi vardır...".
Araşdırmaçı alim Qafar Əsgərzadə
yazır ki, şair 1943-cü ildə, günahsız həbs
olunduqdan sonra, saxta ittihamlarla qətlə yetirilmişdir. Müasirlərinin dediklərinə
görə, onun həbsi qurama işlə əlaqəli olmuşdur.
NKVD işçiləri şairin iş yerindəki
masasının siyirtməsində oxunmamış bir məktub
aşkarlamışlar. Guya bu məktub Əlirzaya
ünvanlanıb və orada Sovet Ordusunun tezliklə məğlub
olmasından, arxada insanlarda ruh
düşkünlüyünün olmasından, hətta evində
ailəsinin ac olmasından bəhs edilir... Beləcə, saxta,
qurama üsulla bu gənc, istedadlı şairi də həbs
etdirib, həyatına son qoyublar. 1943-cü ildə. Əzizə
xanım yazır ki, NKVD-dən gəlib onun bütün
arxivini aparıblar. Neçə-neçə şeiri,
poeması, tərcümələri, məktubları həmişəlik
məhv edilib... "Əlirza o gedən olur, Sibirə
sürüldüyünü deyirlər. Sonrakı taleyindən
xəbər tuta bilmədik".
Bu bizim ən yaxın tariximizin acı mənzərəsidir. Amma, nədənsə,
repressiyaya uğramış yazıçı və şairlərimizin
içərisində onun adı xatırlanmır. Halbuki,
Əlirzanın şeirlərini oxuduqca onun əlahiddə bir
istedad sahibi olduğu açıq-aşkar görünür.
"Yadındamı" şeirini bütövlüklə
sitat gətirirəm:
Yadındamı
gül qoxulu gecəydi
Bir can kimi seyrə
çıxdıq dəryanı.
Yadındamı, onda sahil necəydi?
Dalğalandı eşqimizin ümmanı.
Yadındamı,
sən dedin ki, yetər, dur,
Dur ayrılaq,
mən səninki deyiləm.
Bu gecəni öz qəlbinə unutdur,
Mən sevsəm
də, sevəninki
deyiləm.
Yadındamı
bir yaş axdı gözündən,
Gur saçından bir tel qırdın mənimçün,
Od qalxmazmı ürəyimin gözündən
Yuvasını tərk edərsə gövərçin?
Yadındamı
bir-birinə sarıldıq,
Bir döyünən cüt qəlbimiz ağladı,
Bir-birini
sevə-sevə ayrıldıq,
Arxamızca coşdu dəniz ağladı.
Mən o
teli ipəklərdə gizlədim,
Axşam-səhər öpüb basdım sinəmə.
Yetim kimi ondan ümid
gözlədim
Rast gəlirkən
hər möhnətə,
hər qəmə.
Ah... hər
gecə ona ətir səpərdim,
Ürəyimin çeşməsindən inan,
mən.
Mən bu gecə yenə
onu öpürdüm,
Pəncərədən külək aldı əlimdən.
Qəlbim
sındı sən ayrılıq deyirkən,
Əlim belə sustalmışdı
əlində.
Boş yollara baxıb-baxıb dedim mən:
Özün kimi vəfasızmış
telin də.
Ötən əsrin 30-cu illərində dilimiz hələ
ərəb-fars izafətlərindən təmizlənməmişdi,
durulmamışdı. Bu şeirdə zərrə qədər yad nəfəs,
dolaşıq söz yoxdur. Fikir aydın, misralar metrik dəqiqliyində,
məna və məzmun bitkindir. 30-cu illər poeziyası
üçün kifayət qədər yeni, avanqard hesab oluna
biləcək bir şeirdir. Bu da Əlirza
Xızılının yeni dövrün ədəbi
qaydalarına, dilə, poetik ülgülərə nə qədər
dərindən bələd olmasını əyani şəkildə
göstərir. Dilin yeniləşməsi prosesində
Əlirza birbaşa yaradıcılığı ilə
iştirak edib. Şair Tofiq Nurəliyə onun bir neçə
şeirini oxudum, Tofiq müəllim heyrətləndi. "Ruhu,
ifadə tərzi, üslubu hələ də təzədir,
çağdaşdır" - dedi.
Əlirza Abdullayev (Xızılı)
1916-cı ildə, Dağlı məhəlləsində fəhlə
ailəsində dünyaya gəlib. Cəfər Cabbarlı, Mikayıl
Müşfiqlə qonşu olublar. Bu yazını işləyərkən
qohumumuz Telmanla rastlaşdım, onlar dədə-babadan həmin
Dağlı məhəlləsində yaşayıblar.
Söhbət əsnasında Əlirza adlı şairin
adını çəkdim. Telmanın gözləri
parladı. Yeri gəlmişkən, onun atası Dadaş əmi
"Dadaş Dağlı" imzasıyla şeirlər
yazırdı. Bir neçə il bundan öncə səksən
beş yaşında dünyasını dəyişdi. Telman mənə
danışdı ki, atam həmişə onun adını
çəkərdi, deyərdi ki, heyif Əlirzadan! Təbinin rəvanlığına
görə Müşfiqdən heç də geri
qalmırdı. Hamı onun şairliyinə heyran idi.
Danışırdı ki, biz uşaq idik, Əlirza şəhərdə
gəzəndə hamı barmaqla onu göstərib
"böyük şairdir" deyirdi. Zövqlə geyinərmiş,
ərəb, fars, rus dillərini mükəmməl bilirmiş.
M.Qorki, İ.Aratovski, Y.Raynis, İ.Frankonun əsərlərini,
Kalmık eposu "Canqar"ı dilimizə
çeviribmiş. 30-cu illər onun
yaradıcılığının ən məhsuldar
dövrü olub. Telmandan xahiş etdim ki, atasının arxivinə
nəzər salsın, bəlkə Əlirza ilə
bağlı nəsə tapa bildi.
Onu dinlədikcə
içimdə saysız-hesabsız
suallar doğur. Bəs necə olub ki, həmin dövrün ədəbi
mühitində kifayət qədər tanınan bir şair
sonralar qəfildən unudulub?! Bəs nəsildaşları niyə
bircə dəfə də olsun, onun adını şifahi
danışıqlarında, yazılarında dillərinə gətirməyiblər?!
Axı o, heç vəchlə unudulmağa layiq şair
deyildi. Şeirləri lətif təranələr kimi səslənir,
lirikası həzindir, misralarında bircə çiy söz
tapmazsınız. Onun şeirlərində sıralanan sözlər
istedaddan mayalanıb... Bu suallara müxtəlif cavablar tapmaq
olar... Amma bəs görəsən, əsl həqiqət necəymiş?..
...Sevgilim,
ləpələr oxşadıqca sahili,
Mən qısqandım
onlara, əsdi
könlümün teli.
Düşündüm, indi sahil o qədər bəxtiyar ki!..
Dedim: bizə nə var ki...
Bir vurduqca qəlbimiz
Daha bəxtəvərik
biz.
Bax, sevgilim, ləpələr sahilə yaxlaşınca,
Sahil susdu, dinmədi...
öpüb uzaqlaşınca
Gördüm küskün ləpələr
o qədər intizar ki...
Dedim: bizə nə var ki...
Döyündükcə qəlbimiz,
Ayrılan deyilik biz.
De, sevgilim, bu sahil
eşq anlamazmı, bəlkə
Yoxsa öz canına etdiyi nazmı bəlkə.
Bildim, qumsallı sahil o qədər
qəlbi dar ki...
Dedim: Bizə nə var ki...
Hiss etdikcə qəlbimiz
Hələ sevəcəyik biz.
Gör,
sevgilim, ləpələr
mənimlə tay
olurmu?
Onlar bəzən
susur da... heç
könlüm yorulurmu?
Duydum çılğın qəlbimin
atəşi o qədər ki...
Dedim: bizə nə var ki...
Odlandıqca qəlbimiz
Daha mehribanıq
biz.
Eh...
Sevgilim, ləpələr oxşadıqca sahili
Mən qısqandım
onlara, əsdi
könlümün teli.
Düşündüm indi sahil o qədər bəxtiyar ki...
Dedim: bizə nə var ki...
Bir vurduqca qəlbimiz
Daha bəxtəvərik biz...
Bu şeirdə Müşfiq rüzgarı əsir. Şeirin intonasiyası
şairin "Yenə o bağ olaydı" şeirini
xatırladır. Müşfiq bu məşhur şeiri
1936-cı ildə yazıb. Əlirzanın yuxarıda sitat gətirdiyim
"Bizə nə var ki..." şeiri "Ədəbiyyat qəzeti"nin
15 iyul, 1940-cı il sayında çap olunub. Təbii ki, təsirlənmə
normaldır. Deyilənə görə, Müşfiqlə
möhkəm dost imişlər. Müşfiqi də bu
yazıda sevgiylə, sayqıyla anırıq.
Bu şeir şairin
gələcəklə bağlı
coşqun arzularının ifadəsidir, şeirin hər
misrası gələcək günlərin səadətini
müjdələyir. Nə yazıqlar ki, cəmi iki ildən sonra repressiya
maşını Əlirzanın çağlar təbini
susdurdu...
Əzizə xanım Cəfərzadənin
oğlu Turan İbrahimov mənə onun
biblioqrafiyasını təqdim etdi. Şeirləri ən çox
"Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunub. Bir də
"Gənc işçi", "Kommunist" qəzetlərində,
"Revolyusiya və kultura" jurnalında... İnternet
resurslarında Qafar Əsgərzadənin məqaləsini
çıxmaq şərtilə heç bir məlumat yoxdur.
Yenə Əzizə xanıma istinad edək:
"Mən Xalq şairi Nəbi Xəzri və
o dövrün başqa gənclərindən soruşdum, bir məlumat
toplaya bilmədim. Əgər məqaləni oxuyan varsa, Əlirzanın
qohumlarından, dostlarından, tanışlarından, həmyerlisi
və kim olsa, bir şey bilirsə, xəbər versin. Gənc
tədqiqatçılar 1935-ci ildən 1942-43-cü illərə
qədərki latın və kiril əlifbası ilə nəşr
olunmuş qəzet və jurnallardan Əlirzanın əsərlərini
toplayıb xalqımıza çatdırsalar, xeyirxah iş
olar. Xalqımız itmiş övladını, unudulmuş
gözəl şairini yenidən tanıyar" (səh.202-203).
Əzizə xanım bu yazını
2001-ci ildə yazıb və o dövrdə çıxan qəzetlərdən
birində çap etdirib. Təbii, həmin dövrdə
internet, sosial şəbəkələr mövcud deyildi. Aradan
iyirmi il keçib və Turan bəy bu yazını Əzizə
xanımın "Tanıdıqlarım və sevdiklərim
xatirələrimdə" kitabına daxil edib.
Görünür, nakam şairin varislərindən bir kimsə
qalmayıb. Onun ədəbi irsini toplayıb çap etdirmək
missiyası bizlərin üzərinə düşür.
Güman edirəm ki, bu yazıdan sonra tədqiqatçılar
Əlirza Xızılı yaradıcılığı ilə
maraqlanacaq və xalq repressiya qurbanı olmuş nakam şairini
tanıyacaq.
Əlirza Xızılı dünyadan
doymadı. Yazmaq istədiklərinin
hamısını yazmağa imkan vermədilər. Qara əllər
onun da təmiz, ləkəsiz ömrünə uzandı, parlaq
bir istedadı beşiyindəcə boğdular. Onun da
Müşfiq kimi məzarı yoxdur... Amma o da nə vaxtsa
yazdıqlarının bir gün oxunacağına ümid
edib... Gələcək illərdə kiminsə bu həzin,
sevgi dolu şeirləri oxuyacağına inanıb... Əks
halda, yaza bilməzdi.
26 yaş nədir ki!..
Tanrı
həyat eşqiylə
coşub çağlayan bu şeirlərin
itib-batmasına izn vermədi... Ruhuna rəhmətlər!
Kənan HACI
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 4
iyun.- S.15.