Vilyam Folknerdən bədii əsər
yazmaq istəyənlərə 7 məsləhət
"Yaxşı sənətkar
inanır ki, heç kim ona məsləhət
verəcək qədər yaxşı deyil"
Nobel mükafatı
laureatı Vilyam Folkner 1958-ci ildə
"Paris Review" ("Paris İcmalı")
jurnalına verdiyi müsahibədə belə
deyib: "Gənc yazıçının nəzəriyyələrə
əməl etməyi axmaqlıq olardı. Özünüz öz səhvlərinizdən
öyrənin; insanlar
ancaq öz səhvlərindən dərs
alırlar. Yaxşı
sənətkar inanır
ki, heç kim ona məsləhət verəcək
qədər yaxşı
deyil".
Eyni zamanda, Folkner 1957-1958-ci illərdə
Virciniya Universitetində
rezidenturada yazıçı
kimi çalışarkən
gənc yazıçılara
çoxlu məsləhətlər
verib. Bu illərdə onun müxtəlif mühazirələri
və çıxışları
- təxminən, 28 saatlıq
müzakirələr - lentə
alınıb və indi həmin mətnləri universitetin Folkner audio arxivində dinləmək olar. Həmin transkriptlərin içindən
Folknerdən bədii əsər yazmaq sənətinə dair yeddi maraqlı sitat seçilib. Həmin stenoqramlar içindən seçilmiş 7 məsləhəti
təqdim edirik.
1. Lazım olanı digər yazıçılardan götürün
Folkner özü də başqa bir müəllifin istifadə
etdiyi, onun üçün faydalı
ola biləcəyini
düşündüyü texnika və ya metodu götürməkdən
çəkinmirdi. 1957-ci il,
fevralın 25-də yazı
dərsində deyir: " Əvvəllər də dediyim kimi, düşünürəm
ki, yaxşı yazıçı tamamilə
əxlaqsızdır. O, ehtiyac
duyduğu hər şeyi, harada lazımdırsa, götürür
və bunu açıq, dürüst
edir, çünki o, aldığının, başqalarının
da ondan almaq istəyəcəkləri
qədər yaxşı
olacağına və
bununla o da xoşbəxt olacağına
ümid edir".
2. Üslubdan narahat olmayın
Əsl yazıçı
- Folknerin ifadəsi ilə desək, "şeytanlar tərəfindən
idarə olunan biri" - üslub mövzusuna həddindən
çox fikir verir. 1958-ci il aprelin 24-də bakalavr pilləsində keçdiyi
yazı dərsində
deyir: "Düşünürəm
ki, hər hekayənin öz üslubu var, ona görə də yazıçıların
üslubla bağlı
çox narahat olmasına ehtiyac yoxdur. Yazıçı üslubdan narahat olsa, boş-boş mətnlər yazacaq, tam cəfəngiyyat olmasa da... Yazdıqları qulağa olduqca
gözəl və xoş gələcək, amma mətndə məzmun olmayacaq".
3. Təcrübələrinizdən
yazın - lakin "təcrübə"nin
tərifini bir az geniş mənada yadda saxlayın
Folkner öz təcrübələrindən yazmaq haqqında köhnə məsəllə
razılaşır, hətta
təcrübədən kənar
heç nə yazmağın mümkün
olmadığını deyir. O, olduqca
əhatəli "təcrübə"
anlayışına malik
idi. 1958-ci il,
fevralın 28-də Amerika
bədii ədəbiyyatı
üzrə son sinifdə
təhsil alan tələbələrə deyir:
"Mənə görə
təcrübə sizin
dərk etdiyiniz hər şeydir. Bu, kitablardan qaynaqlana bilər, bir kitab, bir hekayə
sizi hərəkətə
keçirəcək qədər
yaxşı və doğru ola
bilər. Bu, mənim
fikrimcə, sizin təcrübələrinizdən biridir. O kitabdakı insanların etdiyi hərəkətləri etmək
məcburiyyətində deyilsiniz,
amma əgər onlar sizdə haqlı olma təəssüratı yaradırsa,
onların insanların
edəcəyi şeylər
olduğunu, onları bunu etməyə məcbur edən hissləri anlaya bilirsinizsə, mənə
görə bu da bir təcrübədir.
Deməli, mənim təcrübəyə verdiyim
tərifə görə,
təcrübəniz olmayan
bir şeyi yazmaq mümkün deyil, çünki oxuduğunuz, eşitdiyiniz,
hiss etdiyiniz, təsəvvür
etdiyiniz hər şey sizin təcrübənizdir".
4. Xarakterlərinizi yaxşı tanıyın
və hekayə
özü özünü
yazacaq
Bir xarakter haqqında aydın təsəvvürünüz varsa,
Folknerin dediyinə görə, hekayədəki
hadisələr personajların
xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq cərəyan edəcək. Folkner, "Personajlar
hekayəni mənimlə
birlikdə yaradır",
- deyir. 1958-ci il, fevralın 21-də
yuxarıdakı kimi, Amerika bədii ədəbiyyatı dərsində
bir şagird Folknerdən soruşub ki, personajları beynində yaratmaq, yoxsa təsəvvür edəndən sonra onu kağıza köçürmək daha
çətindir? Folkner
belə cavab verib: "Deyə bilərəm ki, personajları beynində canlandırmaq daha çətindi. Xarakter ağlınızda olanda və o haqlıdırsa, doğrudursa,
öz işini özü görür.
Bundan sonra sizə lazım olan tək şey onun arxasınca qaçmaq, etdiklərini və dediklərini yazıya köçürməkdir.
Bu mayalanma və
sonra hamiləlikdir.
Siz öz xarakterinizi yaxşı tanımalısınız.
Ona inanmalısınız. Onun
sağ olduğunu hiss
etməlisən və
sonra təbii ki, onun hərəkətlərinin
inandığın xarakterə
uyğun olması üçün onun bəzi hərəkətlərini
seçməli olacaqsan.
Seçdiyiniz hərəkətlər inandığınız xarakterə
uyğun olmalıdır.
Bu seçimi etdikdən
sonra xarakterinizi kağıza köçürmək
mexaniki bir iş olacaq".
5. Dialektdən az istifadə
edin
Virciniya Universitetinin audio arxivinə
daxil edilmiş bir neçə yerli radio proqramında Folkner Missisipidəki müxtəlif etnik və sosial qrupların danışdıqları
müxtəlif dialektlərdəki
nüansları haqqında
maraqlı fikirlər söyləyir. 1958-ci il,
mayın 6-da "Yaxşı
söz nədir"? verilişində Folkner xəbərdaqlıq
edir ki, bu mövzunun başqa yazıçıların
da diqqətindən yayınmaması vacibdir:
"Düşünürəm ki, dialektdən mümkün qədər az istifadə etmək daha yaxşıdır, çünki
bu, həmin dialektlə tanış olmayan insanların çaşqınlığına səbəb olur. Hər kəs personajın öz xalq dilində
danışmasına imkan
verməməlidir. Ən yaxşı
halda dialekt fərqini bir neçə fərqli nümunə ilə vurğulamaq olar".
6. Xəyallarınızı
tükətməyin
Folkner deyir ki, "Bir fəslin
və ya bir fikrin sonuna
heç vaxt özünüzü yazmayın". 1957-ci il, fevralın 25-də
yazı dərsində
belə deyir: "Mənim yeganə qaydam isti-isti mətndən çıxmaqdır.
Heç
vaxt özünüzü
yazmayın. Yazı yaxşı
gedəndə həmişə
yazmağı dayandırın.
Sonra yenidən işə başlamaq daha asan olacaq. Özünüzü yorsanız, ölü
bir sehrə düşəcəksiniz və
bununla bağlı
problem yaşayacaqsınız".
7. Bəhanə gətirməyin
6-cı bənddə qeyd edilən dərsdə
(1957-ci il, fevralın 25-də yazı
dərsində) Folkner
öz taleyini, yaşadığı dövrü,
şəraiti günahlandıran
bəzi əsəbi yazıçılar haqqında
ağır sözlər
söyləyib: "Mənim
dilsiz, ağızsız,
şərəfsiz Miltonlara
qarşı dözümlü
olmağa səbrim yoxdur. Düşünürəm ki, qeyd etdikləri kimi pis şeylər yaşayırlarsa, bunu yazmalıdırlar. Yaza bilmədiklərinə
görə bir çoxlarını günahlandırırlar.
"Evli olmasaydım,
uşaqlarım olmasaydı,
yazıçı olardım",
deyənləri var. Hətta
"Əgər bu işi bitirsəydim, yazıçı olardım",
deyənlər belə
var. Buna inana bilmirəm.
Düşünürəm ki, yazacaqsansa yazacaqsan, heç nə sənə mane ola bilməz".
Hazırladı: Nilufər
Hacılı
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 18
iyun.- S.29.