Dəmir Çeşməli –
öz statusu olan sözübütöv
şair...
"O,
sözün xəcalətin çəkən kişilərdən
deyil, çünki xəcalətli sözdən
uzaqdır!!"
Müəllif
Poeziya idrak əhlini ahənrübasına çəkən
ilahi sirr dünyasıdır. Və şairlər bu
ilahi sirrin daşıyıcılarıdır. Bunlardan
biri də, İstedadına, maraqlı yazı üslubuna rəğmən,
bir az, diqqətə yavuq düşməyən
Dəmir Çeşməlidir. O, poeziya zövqü bəsitlərdən
deyil, "sazı-sözü" yerbəyer olanlardandır...
Görünür, səbr və təmkin həqiqətin
etirafına ən mübhəm
yardımçıymış. Bu cəhət onun da
yardımçısı oldu, yavaş-yavaş, təmkinlə,
istedadına arxalanaraq, qələminə söykənərək
poeziya camesinin qapısından sözə "sevgilimdir"
deyərək, (onun "Söz sevgimdir" kitabına bax!) bu
möhtəşəm saraya daxil ola bildi, ədəbi-mədəni
həyat sferasında tanınmağa başladı...
Dediyim
adnan adlanan mənəm,
Unudulmuş
kimi yadlanan mənəm,
Acıyıb,
acımnan odlanan mənəm,
Üfürə-üfürə kül olmaq olar.
...Seçildim
seçimnən seçdim, demədin,
Keçilməz
yerindən keçdim, demədin,
Bulannıq
suyundan içdim, demədin,
Güvəncə güvənib dil açmaq olar?
Hər şairin bir kiçik vətəni -
doğulduğu yer, məkan var. Şairlərin bir çoxu da
öz doğulduqları məkanın adını təxəllüs
götürüblər və bu təxəllüslə də
tanınıblar. Daha bu adları sıralamıram. Dəmir Bayramoğlu da Çeşməlini təxəllüs
götürübdür və hayana fırlansa da, onun istinad
nöqtəsi də, mehvəri də Çeşməlidir.
Mövzular da, ifadələr də, folklorizmlər də,
idiomalar da, ara sözləri də, təbiilik,
saflıq və səmimiyyət də
başlanğıcını Çeşməlidən
götürərək poeziya axarına - çeşməsinə
çevrilir. İtirilmiş ömrün, ilk məhəbbətin,
torpaq-vətən sevgisinin bütün nostaljiləri
Çeşməlidən nəşət edir... Vətən onun üçün Çeşməlidən
başlayır və "hardan başlanır vətən?"
sualını cavablandırır. Çeşməli
coğrafi məkanından başlanan özəl Vətən,
müqəddəs, bakir Vətən Dəmir Çeşməlinin
bir şair kimi şeirinin bütün obrazlar qatında onun
liropsixotipini müəyyənləşdirir.
Onun
çox sonralar yazdığı "Tovuza məktub"
şeiri nostalji hisslər zümzüməsidir:
Baş
çək Çeşməlinin çəmən yoluna,
Üz tut
ilk eşqimin güman yoluna,
Ömrümün
gəncliyə dönən yoluna,
Sevgi şimşəkləri çaxırmı yenə.
...Dəmirin
qəlbində ağlayan çeşmə,
Gecəli-gündüzlü
çağlayan çeşmə,
Dişləri-dişlərə
bağlayan çeşmə,
Dağlara söykənib axırmı yenə.
Onun
şeirlərinin ruhu, duyğuları, fikirləri poetik ovqatla
yoğrulur, dilin gözəlliyinə, milli dəyərlərin
qayım-qədimliyinə bələnir, arınır, durulur və
misra-misra ağ vərəqlərə
süzülür...
Dəmir
Çeşməli zövqlü, duyğulu şeirlər
müəllifidir... Türk kardeşlerimizin ləfzi ilə desək,
bu şair bəy əfəndilərimizdəndir!! Deyirlər
ki, həyatda sevdiyin işlə məşğul olmaq nə qədər
çətin də olsa, xoşbəxtlikdir! Bəlkə də,
əksinə, əzablı, əziyyətli, məşəqqətli
yollardır... İlğımına düşüb gedirsən,
gedirsən, elə hey əlin uzanılı qalır,
arzuların, istəklərin çin olmayan yuxulara
dönür... Amma bu yollar, poeziyanın sehrli şəfəqlərinə
bürünür, ahənrüba kimi səni özünə
çəkir və poeziya onun "yol yoldaşına"
çevrilir, müəllifinə bəxtəvərlik gətirir:
Gözümə
görünmür, gözüm üstədi,
Uğurum
boylanır, izim üstədi,
Deyimim
deyilib, sözüm üstədi,
Bəxtəvərəm,
belə yol yoldaşım var!
Başqa
rakursdan baxanda, Dəmir Çeşməli, sənin barlı-bəhərli,
məhsuldar qələminə əhsən! Elə
bil sərin meh çəmənlərin ətrinə bələnib
insanın ruhunu sarır. Səmimiyyətdən
biçilmiş kəlmələr saflığın hənirtisində
könülləri sığallayır... Mənəvi
saflığın formalaşmasında xüsusi rol oynayan
poetik istəyin harmoniyası yaradıcılıqda inamlı qələbə
deyilmi?! Dəmir Çeşməli, bu harmoniyanın - məchuldan
məluma gedən yolun hənirtisini sənin şeirlərində
müşahidə elədim...
Bir
çiçək adına heykəl
qoymuşam,
Xətrini əzəldən əziz duymuşam.
Məchulu
döndərib məlum saymışam,
Dərdimə naçarmış dərdim,
çiçəyim.
Yaxşı
bir cəhət də budur ki, o, ədəbi mühitimizdə
yaşantılarını poetik dillə dilləndirən,
söz qədri bilən, sözə tapınan, sözün
müqəddəsliyini, təbiiliyini dərk edən kəslərdəndir...
Onun poeziya çeşməsi axarlıdır, durudur,
safdır... Onun axarı həqiqət axarına çevrilə
bilir və göz önündə daş arasından
süzülən, daş ömründə özünü
tapan könül bulağına - çeşməsinə
çevrilir...
Daşa
daş yapıram indi,
Daş
ömrü çapıram indi,
Özümü
tapıram indi,
Zülümnən gedib-gəlirəm.
Mən elə
bilirəm ki, bəzən axına qarşı gedərək həqiqətləri
deyən, doğru bildiyini, faydalı hesab etdiyini söyləyən,
yazan, kütlənin neqativ enerjisini, haqlı-haqsız
aqressiyasını öz üzərinə çəkən,
nəsillər və sosial təbəqələrarası
bağları qırılmağa qoymayan aydınlardandır Dəmir
Çeşməli...
Onun qələm
dostlarından, oxucularından Vaqif Bayatlı, Əbülfət
Mədətoğlu, Dayandur Sevgin, İsmayıl İmanzadə,
Zireddin Cafarov, İlhami Cəfərsoy, prof. Qüdrət
İsaqov, Fəxrəddin Meydanlı, Aşıq Tural Tovuzlu,
Adil Həsənov, Khanik Berlinski, Xaqani Həsənli, Ulduz Qasim,
Əfşan Yusifqızı, Püstə Hüseynova, Şakir
Məmmədov, Adil İsmayılov, Arif Ahmedov, Telman Telman,
Şiraslan Yusifov, Eltac Elmanoğlu, Abdulla Cəfər, Bəhram
Basqallı, Adam Akberov, Urfat Hasanov, Raul Topçu, Bilge Kaqan və
onlarca başqaları Dəmir Çeşməlinin
yaradıcılığını bəyənənlərdir,
hətta poeziya fanatlarındandır ki, adların təqdim edilən
yazılışına toxunmadan təqdim etməyi vacib
saydım. Bu adlar sırasında Dəmir
Çeşməlinin tanınmış qələm
dostları ilə birgə, müxtəlif regionlardan olan
oxucularını da görürük. Bu,
şairə, şeirə rəğbətin hələ də,
davamlı olacağına bariz nümunədir və müəllif
xoşbəxtliyidir. Məsələn, oxucu Bəhram
Basqallı yazır: "Dəmir Çeşməli yenə də
öz dəyərli yenilikləri ilə minnətdar
oxucularını diksindirməkdədir. Onun qədim
ənənələrə söykənən müasir ruhlu
şeirləri gələcəyin poeziyasıdır".
Başqa bir oxucusu - Arif Əhmədov yazır: "Əhsən,
çox gözəl yazmısız, ürəyinizə
sağlıq, şair. Bunun biri də var idi sizin
şeiriniz ki, "bu daşı qaldıra bilərəm bu gecə,
gəl qayıt, gəncliyim". Bu qəbildən onlarca
oxucu rəyi sübut edir ki, Dəmir Çeşməli oxucu
ruhunu hədəfləyə bilibdir...
Tanınmış
tənqidçi, professor Vaqif Yusifli onun
yaradıcılığını "Zərif şeir
dünyası" adlandırıbdır. Ürəkləri fəth
edən, istedadlı şair-publisist Əbülfət Mədətoğlu
isə qələm dostunun poeziyası haqqında yazır:
"Dəmir Çeşməlinin şeirləri də müəllifin
özü kimi sadə, səmimi, bir az da "ağır
taxtalı" təsiri bağışlayır. Oxuduqca elə bilirsən ki, sakit bir guşədə
müəlliflə üz-üzə dayanıb onun söhbətini
dinləyirsən. Elə bulaq suyunun
şırıltısı kimi axıcı, yarpaq
xışıldadan meh kimi xəfif.
...Düşünürəm ki, Dəmir Çeşməlinin
poeziyası uğurlu bir yolun ağ cığırında
öz naxışlarını vurur". Eləcə, bu
bayatıda oluğu kimi:
Əzizim,
Araz axır,
Təklənib Araz axır.
Görən
görür, görünmür,
Kür baxır, Araz axır.
Ümumiyyətlə, şeir bizə hansı
estetikanı, hansı gözəlliyi təbliğ edir
sualına cavab verməlidir. Quru, taftalogiya olan
misralar şeirə heç bir gözəllik gətirmir, əksinə,
söz yığınına çevirib onu daha da
vulqarlaşdırır. Elə olur ki, şeir, yaxud
yaxşı şeirin arasına düşən bir misra, bir bənd
heç bir məna ifadə etmir, söz
yığınından ibarət, məramı, məqsədi
olmayan ölü ifadələrdir və bu şirin suya
qarışan dəniz suyudur... Belə məqamda
özünü ifadə tərzi iflasa uğrayır. Təkcə poetik texnika hesabına şeir yazmaq
azdır, gərək arı çiçəkdən şirə
çəkdiyi kimi, sən də istedadının gözü
ilə dünyadan məna yığa biləsən. Gərəkdir
ki, özünə şair deyən kəs, heç olmasa ildə
bir dəfə (yaxud ömründə bir dəfə) Budda kimi
dağlara (inzivaya) çəkilərək ilahi həqiqətin
axtarışına çıxa bilsin!! Dərdin
böyüyü budur ki, belələrinin şairlik iddiası
özlərindən bir neçə qat böyükdür...
Adamı yandıran da budur... Məsələn, "Əlimi ətəyindən
götür, Sənə yük olar, Tanrım!!",
"Qız havası var havamın!", "Yoxluğun
çölündəsən", "Qızıl
gülün dəstəsiyəm, Qım-qıması, bəsdəsiyəm",
"Bıldır-bıldır ağladı", "Dərdimi
dərd bilib dərdim dəridim", "İçimnən
ovuluram, çölüm çöldən uçulur",
"Kəməndinə düşmüşəm,
Özüm öz xəyalımın", "Ayrılıq
kəlməsini dolayıbsan boynuma", "Sinsiyir əldə
qələm", yaxud:
Yaxında
uzaq adamam,
Buzlamış
sazaq adamam,
Kimsəsiz
yazıq adamam,
Kərəm eylə, kərəm olum.
- qəbildən onlarca poetik deyimlər
orijinaldır. Təsadüfi deyil ki, qələm dostu,
tanınmış şair və folklorşünas, professor
İslam Sadıq onun "Söz sevgilimdir" kitabına
yazdığı "Ön söz"də, haqlı olaraq
onu "söz sevdalısı" adlandırır.
İstedadlı
şair-alim İslam Sadıq onun haqqında yazdığı
məqaləsini "Dəmir Çeşməlinin ipək
misraları" adlandırıb ("Ədalət" qəzeti,
09 yanvar 2016), onun şeirlərini xalı naxışlarına,
ilmələrinə bənzədərək yazır: "Dəmir
Çeşməlinin şeirlərini oxuyanda
düşündüm ki, onun ürəyi bir şeir
hanasıdır. O da sözləri seçib öz hanasında
şeir toxuyur. O da sözləri ilmələyib şeirlərinə
güllər, naxışlar vurur".
Elə
"yaradıcılıq" var ki, ilk baxışda, hər
şey yerli-yerindədir, mövzu aktualdır, fikir-məntiq
var, təkcə poetik düşüncədən başqa... Hər
şey uyardır, "ülgüdədir",
ölçülü-biçilidir, amma yenilik, yeni yanaşma,
yeni, fərqli münasibət yoxdur... Bu cür
şeirlər adi oxucu səviyyəsindən də aşağıdır,
sözçülük baş alıb gedir, şeirin məna
və mətləbi nədən ibarətdir, bilinmir.
Yaxşı ki, bu cəhətlər Dəmir Çeşməlinin
yaradıcılığında gözəgörünməz
dərəcədə cüzidir, əksinə, həyatın
müşahidə etdiyi kədərini və ironiyasını
içdən, öz ustalığına uyğun yazıya gətirə
bilir və bunun özü də müvəffəqiyyətdir,
vallah! Yenilədiyi klassik - folkloristik "durna" obrazında
olduğu kimi:
...Durna
qatarıyla köçüb getmişdi,
Mənim ürəyimdən keçib getmişdi.
Öz
yolunu özü seçib getmişdi,
Durnalar qayıtdı... durnam dönmədi.
Yaxşıya
baxmadı yamana düşdü,
Çovğuna, borana, dumana düşdü.
İnamdan
şübhəyə - gümana düşdü,
Durnalar qayıtdı... durnam dönmədi.
"Durnam
dönmədi"
Tanınmış
şair-publisist, ədəbi zövqün xiridarı Sərvaz
Hüseynoğlu onun yaradıcılığı haqqında
yazdığı "Sözə xidmət işi..." məqaləsində
bica yerə yazmayıbdır: "Dəmir Çeşməli
sözünün yerini və çəkisini bilən qələm
əhlidir. Onun səmimi, kövrək şeirlərini
oxuyursan və könlündə, ruhunda doğurduğu təəssüratlar
uzun müdət hafizəndən çəkilib getmir. Çünki təsvirlər canlı, xalq təfəkküründən
süzülüb gəlir". Və Sərvaz bəy qələm
dostunun aşağıdakı misralarını misal gətirir:
Sırsıra
bağladım qar qalağında,
Dözümü görmədim gördüyüm yerdə.
Göyə
calaq etdim gödəklərimi,
Düzümü görmədim gördüyüm yerdə.
...Dağ
enib, qayalar yerində qalıb,
Dərə
dərinlikdə dərində qalıb,
Vallah, mənim
yerim birində qalıb,
Özümü
görmədim gördüyüm yerdə...
Bu gətirilən
misalda müşahidə edilən bədii ifadələrin
obraz yeniliyi, "göyə calaq etdim gödəklərimi",
"dərə dərinlikdə, dərində qalıb",
"özümü görmədim gördüyüm yerdə"
misralarının yaratdığı assosiasiya, bədii tezis və
antitezislər, sözlərin təsdiq və inkar ifadəliliyində
istifadə ("görmədim - gördüyüm") bədii
üsul təkin onun digər şeirlərində də
sıx-sıx görünür və şairin özünəməxsus
üslub elementinə çevrilir...
Yaradıcılığına bələd olduqca
görürsən ki, Dəmir Çeşməli sözə
məsuliyyətlə yanaşan söz
adamlarımızdandır. Və elə onun nəticəsidir
ki, yaratdığı şeirlər maraqlıdır, səmimidir,
şeirləri oxucuya asanlıqla çatır, özünə
cəlb edə bilir... Eynən, "la-məkan"
böyük şair Məmməd İsmayıla həsr elədiyi
"İsmayıl qağa" şeirində olduğu təkin:
Zirvəyə
boylandım, boyu tanışdı,
Yarpağı
oxşadım nağıl danışdı,
Havalar
bulaşdı, külək qımışdı,
Yel
döyən, sazaqda, İsmayıl qağa!
Yolumuz dirənib,
dirəncəyi daş,
Qapımız
bağlanıb girəcəyi daş,
Gözümüz
qapanıb görəcəyi daş,
Görsənən
uzaqdı, İsmayıl qağa!
Dərdimizlə
dərddən xali olmadıq,
Neynəyək,
sadəyik, ali olmadıq,
Bəlkə
biz bu dərddən hali olmadıq,
Dərdimiz
yazıqdı, İsmayıl qağa!
Onu da qeyd
edim ki, Dəmir Çeşməlinin şeirlərində
xatirə qarışıq həzin bir nisgil var, sevda dolu
hıçqırıq var. Bu şeirlər müəllifin
yaşadığı, iştirakçısı, şahidi
olduğu hadisələrin, onun yaddaşında ilişib
qalmış və heç vaxt unutmayacağı, qəlbə
hopan kövrək xatirələrin poetik ifadəsidir. Müəllifin yaşam tarixidir,
yaddaşıdır. Ömrünün-gününün
təqvimidir, "canından çıxmayan qəhəridir",
"ömrünə bağdır xatirələr":
Ağı
dağdır xatirələr,
Ömrə
bağdır xatirələr,
Qara-ağdır
xatirələr,
Qatıldım qatımlı yerə.
"Xatirələr"
Şeirlərinin
mühüm bir qismində kövrək xatirələr dil
açıb "Balam balası" adlandırdığı
oxucuya bir elin, bir obanın, bir şəhərin, xalqın bir
parçasının xarakterini, yaşam tərzini qələminə,
varağına söykənərək danışır:
Ürəkdən-ürəyə
ürəklənmişəm,
Ürəkdən
yıxılıb dirəklənmişəm,
Qələmin
ucuna sürəklənmişəm,
Varağınan
gəlirəm, balam balası!
Və
yaxud "Yada salmadı" şeirində yazdığı
kimi, "yada salmadı" desə də, bu məcazidir və
onun şeirlərinin bir qismində yaşanılan
ömrün "xatirələri xətir-xətir əriyir",
dünəndən sabaha yeriyərək "ilmə-ilmə,
düzüm-düzüm" düzülür:
Xatirələr
xətir-xətir əridi,
İlmə-ilmə,
düzüm-düzüm kiridi,
Dünən
deyib, sabah-sabah yeridi,
Aldığını
aldı, yada salmadı...
Yaxud
"Xatircəm ol" şeirində yazdığı kimi:
Xatirələr
nə çoxuymuş,
Ya varıymış, ya yoxuymuş.
Bəlkə görəcək yuxuymuş?
Xatırladım, xatircəm ol.
...Bəndənə
bəndəlik elə,
Gününü
gündəlik elə,
Sabahı
indilik elə,
Xatırladım, xatircəm ol.
Dəmir
Çeşməlinin son dövr, Qarabağda qələbəmizdən
sonrakı dövr şeirlərini oxuduqca müəllifin yeni
ruhda, yeni ab-havada, 44 günlük Vətən müharibəsindəki
möhtəşəm qələbə bütün Azərbaycana
sevinc bəxş etdiyi kimi, yaradıcı insanlarımıza
da bitib-tükənməyən nikbin pafosda səslənən
mövzu verib. Daha o əsir düşmüş dağlara qəmli-qəmli,
dalğın-dalğın baxmır, dağlar düşmən
əsarətindən azad olunub, lirik "mən"in -
şairin "kefi ala buluddadı", yönü, yolu
dağlaradır:
Kefim ala
buluddadı,
Yönüm bələddi dağlara.
Yollar
qaldı, çən-dumana,
Günüm bələddi dağlara.
...Dərələr
arxa durubdu,
Yolu yoxuşlar yorubdu.
Xəyal
toy-büsat qurubdu,
Himnim bələddi dağlara.
Yaxud
"Zəfər günü" şeirindəki "qeyrət
gününə" çevrilən qələbə
ovqatı:
...Zəfər
günüm, qeyrət günüm,
Gözlədiyim
həsrət günüm,
Düşmənə
kin-nifrət günüm,
Dur ayaqda
bərk günüm!
Nəbzi hər zaman çağdaş Azərbaycan
poeziyasının nəbzi ilə bir vuran şairin
poeziyasının folklor yaddaşı işə
düşür. Bu da təsadüfi deyil. Çünki ən mükəmməl yaddaş da
folklor yaddaşıdır. Dəmir Çeşməli
folklor janrına müraciət edir, Qarabağı nərmənazik
bayatı janrı ilə vəsf edir... Müasir ruhlu, qədim
formatlı gəraylılar, qoşmalar yazır...
...Onun
şeirlərində türk-islam mədəniyyəti
daşıyıcılarının milli qürur və dini
inanc duyğusuna müasir münasibət var. O, müasir Azərbaycan
şeiri fonunda klassik formatı, ölçünü saxlayan,
improvizəsiz poetik fikrini, hissini yeni nəfəslə,
ortaqsız tərtibləməyi bacaran, müxtəlif
çalarlı, iztirablı, amma hüzurlu məhəbbət
lirikasında el qızlarında ziqiymət olan isməti, həyanı
zövqlə qiymətləndirərək qoruyan, dünyəvi
ehtirasdan, şımardıcı erotizmdən uzaq müəlliflərdəndir.
Deyəsən, Platonun fikridir: "Əgər sevirsənsə,
deməli, şairsən!!". Mənim
fikrimcə, mövzusundan, məzmunundan, ifadə tərzindən,
bədiiliyindən asılı olmayaraq sevgisiz şeir yoxdur!!
Şeir şairin ətrafına, mühitinə, həmcinsinə,
təbiətə, insanlığa, cəmiyyətə, vətəninə
və s. və i.a., dünyada nə varsa, ona sevgisindən, məhəbbətindən
yaranır...
Deməyim
budur ki, Dəmir Çeşməli sözün, şeirin ərazisində
səlahiyyət qazanmış qələm əhlidir! Əlbəttə,
onun şeirləri zərgər cilal deyil və təbiidir ki,
bu şeirlərdə kələ-kötürlük də,
xaric səslənən ifadələr də,
ölçüyə-mizana sığmayan məqamlar da var,
amma nə varsa, patetikadan, süni pafosdan, səsgücləndirici
intonasiyadan uzaq, təbii axarda olan
özününküdür. O, sözün xəcalətin
çəkən kişilərdən deyil, çünki xəcalətli
sözdən uzaqdır!! Başqa sözlə, Dəmir
Çeşməli öz statusu olan sözübütöv
şairdir!
Qurban BAYRAMOV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 18 iyun.- S.26-27.