Fani ikən əbədi olanlar:
Şeyx Məhəmməd Rasizadə
"İnsan bu fani dünyada daim yol
gedir ki, nəhayət, onun cazibəsindən kənara
çıxsın. Amma bu ona ancaq ömrün
sonunda müyəssər olur".
Əbu Turxan
Cəmi
61 yaş yaşayıb, müqəddəs müəllimliklə
məşğul olan, insanları maarifə, mədəniyyətə,
elmə, təhsilə səsləyən Şeyx Məhəmməd
Rasizadədən bizi vəfatından 83 illik zaman kəsimi
ayırsa da, bu müqəddəs və möhtəbər
insandan bizə elmi və ədəbi fəaliyyəti ilə
yanaşı, bir dünya
xoş xatirələr qalıb. Hüseyn Cavidin tədqiqatçıları,
akademik Məmməd Cəfər Cəfərovdan başlayaraq
("Hüseyn Cavid"), Əli Sultanlı (məqalələrində),
Rafael Hüseynov (Əbədi Cavid), Cavid ocağının ləyaqətli
varisi Azər Turan (Cavidnamə) və bəndəniz Şeyx Məhəmməd
Rasizadəni də araşdırıb, onun haqqında fikir
bildiriblər. Ömrü boyu
Naxçıvanda müxtəlif orta məktəblərdə,
pedaqoji və kənd təsərrüfatı texnikumlarında
çalışan və bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərə
- ümummilli lider Heydər Əliyevə, akademiklər Yusif Məmmədəliyev,
Məmmədcəfər Cəfərov, Həsən Əliyev
və Abbas Zamanov, Lətif Hüseynzadə kimi alimlərə
dil-ədəbiyyatdan dərs deyən Şeyx Məhəmməd
Rasizadə tələbələrinin, böyük şəxsiyyətlərin
xatirələrində əbədiləşib.
Şeyxin
"uşaq ikən dördüncü-beşinci siniflərdə
müəllimi olan tələbələrindən ümummilli lider Heydər
Əliyev müəllimliyin və müəllimin cəmiyyətdəki
yerini belə dəyərləndirir: "Müəllimlik
çox şöhrətli bir sənətdir. Həqiqi
müəllim olmaq cəmiyyət üçün, doğrudan
da, çox qiymətlidir". Ulu öndərin uzun illər
sonra müəllimi Şeyx Məhəmməd Rasizadə
haqqında dediyi sözlər Şeyxin "həqiqi müəllimliyi"
və cəmiyyət üçün dəyərli
olduğunun təsdiqi kimi çox əhəmiyyətlidir: "O, mən uşaq ikən
dördüncü-beşinci siniflərdə müəllimim
olub. Xatirimdədir, çox ciddi müəllim
idi. Bizi yaman sıxışdırardı.
Amma dili də çox yaxşı öyrədirdi".
30-cu illərdə
Azərbaycan dili dərslərini Şeyx Məhəmməddən
alan Heydər Əliyev üzərindən uzun illər
keçməsinə baxmayaraq müəllimini xatırlayarkən
onun savadlı, eyni zamanda ciddi və tələbkar olduğunu
vurğulayır. "Şeyx Məhəmmədin
ötkün müəllimlik bacarığı haqda ilk şəhadəti
1996-cı ilin oktyabrında Naxçıvanda Cavid məqbərəsinin
açılışı səfəri zamanı Heydər
Əliyevdən eşidən" akademik Rafael Hüseynov
yazır: "O arada İran İslam Respublikasının
birinci müavini, Baş nazir Həsən Həbibi Azərbaycan
səfərini başa vurub Naxçıvandan vətəninə
dönərkən yolüstü Azərbaycanın dövlət
başçısı ilə
görüşmüşdü, həmin qəbulda Prezident əsas
mətləblərə keçməzdən qabaq Cavidin o
siyasi kontekst üçün söylənilməsi önəmli
cəhətlərindən bəhs etmiş, İran İslam
Cümhuriyyətinin yüksək kürsülərindən
birini tutan qonağa şairin ruhani ailədən
çıxmasını Təbrizdə, Urmiyədə təhsil
almasını demiş, yaradıcılığındakı
islam, İran əks-sədalarından söz salmış,
"Xəyyam", "Səyavuş", "Peyğəmbər"dən
danışmış və əlavə etmişdi ki, Cavidin
böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd də
İranda oxuyub: "O, mən
uşaqkən müəllimim olub". O günlərdə
"Unudulmaz Heydər Əliyev R.Hüseynova bir xatirə də
danışıb: "Həmin uzaq 1930-cu illərin əvvəllərində
səhər dərsə gedəndə yola
düşmüş bir kitab görür. Əvvəli və
sonu olmayan bu yarıcırıq kitabı maraqla vərəqləyən
uşaq birdən arxadan tanış səs
eşidir. Elə onun kimi məktəbə gedən
istəkli müəllimi Şeyx Məhəmmədin səsini.
Şeyx Məhəmməd də bu kitabı
alıb baxır. Hansısa
yazıçının ruscadan tərcümə edilmiş
hekayəsiymiş. Və təcrübəli müəllim
dərhal sevimli şagirdinə tapşırıq verir:
"Sabah inşa yazımız var. Bu yarımçıq hekayəni
oxu. Əvvəli-axırı yoxdur. Hadisələrin məntiqinə uyğun olaraq
başlanğıcını və sonunu inşanda bərpa elə".
Məktəbli Heydər Əliyev ertəsi
gün həmin inşanı yazır, əvvəli və sonu
olmayan hekayəni məntiqi sapa düzərək tamamlayır,
bütövləşdirir və "əla" qiymət
alır. Millət və Dövlət
İnşasından da qiyməti "ƏLA" olan Heydər
Əliyevə o biri "əla"nı şagirdinə
qırmızı qələmiylə əziz müəllimi,
Hüseyn Cavidin böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd
yazmışdı". Tələbəsinin
vurğuladığı kimi, ən çətin şəraitdə
ədəbiyyatın, mədəniyyətin, savadın yüksəlişinə
xidmət edən Şeyxin kiçik müasiri və tələbələrindən
olan akademik Məmməd Cəfər Cəfərov ilk dəfə
məktəbə getdiyi günü unutmur: "Yeddi
yaşıma təzəcə girmişdim. Atam
məni bazar məscidinin həyətində yerləşən
və "Məktəbi-xeyriyyə" adlanan məktəbə
qoydu. Şeyx Məhəmməd də
"Məktəbi-xeyriyyə"də dərs deyirdi".
Lakin balaca Məmməd təhsilini
yarımçıq qoyub işləməyə məcbur olur.
Sonradan təhsilini davam etdirmək
üçün texnikuma sənəd vermək istəsə də,
mümkün olmur, çünki məktəbdə oxuması
haqqında sənədi yoxmuş. Bu zaman tələbəsinin
köməyinə Şeyx Məhəmməd çatır.
Çətin günlərində köməyinə
çatan müəllimini minnətdarlıqla xatırlayan
akademik yazır: "Bir gün bərk xəstələmişdim,
işə gedə bilmədim. İş
yoldaşlarım Xəmirgir Hacı ilə dəxildar
Bektaşı Bağır əmi məni yoluxmağa gəlmişdilər.
Bağır əmi dedi ki, Cavidin qardaşı Şeyx Məhəmmədlə
danışıb. Şeyx vaxtı ilə mənim məktəbdə
oxumağım haqqında özünün və Molla
Əlinin imzası ilə bir kağız verməyə və
texnikuma daxil ola bilmək üçün
bir ay da evində dərs deyib hazırlamağa
razıdır". Sağalıb işə gedən
Məmməd Cəfər bundan sonra Şeyx Məhəmmədlə
gecə dərslərinə başlayır. "Birinci
gecə o məni yoxlayıb dedi ki, ədəbiyyatı
çox yaxşı bilirsən, sərf-nəhvdən
başlayaq. Cümlə yazdırır, təhlil
etdirirdi. Bir də müxtəlif məzmunlu
xatirə, təəssürat və nağıl
yazdırıb oxutdurur, cümlə xətalarını, yerində
və düzgün işlənməyən sözləri qeyd
edirdi. Yazılarımın çoxundan
razı qalırdı. Ancaq nağıllara
gələndə deyirdi ki, belə olmaz, öz sözlərinlə
yazmısan, nağılı necə eşitmisənsə, gərək
elə yazasan, əlavə özündən uydurmaq olmaz".
Beləliklə, elmə doğru yol alan Məmməd
Cəfər müəllimin taleyində maarifpərvər
Şeyx Məhəmmədin böyük rolu olur.
Hətta müəllimi Məmməd Cəfər Cəfərovun
ilk şeirini də nəşr etdirir. Akademik xatirələrində dəfələrlə
o günlərə səyahət edir: "Bir gün təzə
yazdığım bir şeiri də Şeyxə göstərdim.
Bəyəndi, dedi: "İşçi-kəndli
müxbiri" məcmuəsinə göndərəcəyəm.
Misralarda heç bir dəyişiklik aparmadı.
Təkcə imzanı dəyişib "Kündəgir"
qoydu. Əlavə etdi ki, "Böyük
yazıçılar birdən-birə açıq imza ilə
əsər çap etdirməmişdir.
"Şeir "Kündəgir" imzası ilə
çapdan çıxdı. Özü
bir şey, sənət əsəri olmasa da, məndə
özünə, öz qüvvəsinə inam hissini
artırdı". Şeyx Məhəmmədin
tələbəsinə göstərdiyi kiçik bir
qayğı gənc Məmməd Cəfərdə
özünə, gələcəyə inam hissi yaradır.
Hər kəs öyrəndikləri
üçün ilk sinif müəlliminə daha çox minnətdar
olduğu kimi, akademik Məmməd Cəfər Cəfərov
da Şeyx Məhəmməd Rasizadəni hər zaman minnətdarlıqla
xatırlayıb.
İşdən
çıxarılana qədər məscid həyətindəki
(Naxçıvan Cümə məscidi) məktəbdə
müəllimliklə məşğul olan Şeyx Məhəmmədin
kiçik müasirlərindən olan mərhum professor Yavuz
Axundlu ilə bu ruhda köklənən söhbətimiz
zamanı onun anlatdıqları Şeyxi tanımaq, tanıtmaq
və anlamaq baxımından dəyərlidir: "O zaman məktəb
məscid həyətində yerləşirdi, yəni
Naxçıvanın mərkəzindəki indiki şəhər
məscidi. Bazar çayı düz məscidin
yanından axıb gedirdi. Məktəb
yeddiillik idi. Şeyx Məhəmməd arıq,
hündür bir adam idi. Gözünün
birində də balaca bir xal vardı. Çox
savadlı, elmli, səviyyəli bir insan idi. 1935-36-cı illərdə mən beşinci sinifdə
oxuyurdum. Yadımdadır, Şeyx Məhəmməd
bizə dərs deyirdi. Maraqlı dərs
deməyi vardı. Bəzən öz
şeirlərindən bizə oxuyardı. Bir
dəfə bizə qara sözünü başa
salırdı. Başa salmağa
çalışırdı ki, qara sözü cümlədə
həm isim, həm də sifət kimi işlənə bilir.
Danışa-danışa mənə yaxınlaşdı,
saçlarımı əlləri ilə sığalladı və
dedi: məsələn, "Yavuzun saçı qaradır".
O zaman mənim
11-12 yaşım olanda Şeyx Məhəmmədin "Şərq
qapısı" qəzetində tez-tez şeirləri dərc
olunardı. Atam (Şeyx
Məhəmmədin müasiri və müəllim
yoldaşı İbrahimxəlil Axundov) qəzet alıb evə
gətirərdı, mən də bu şeirləri
oxuyardım. 1936-cı ildə Azərbaycanın 15 illiyi ilə
əlaqədar Səməd
Vurğuna Lenin ordeni verilməsini də müəllimimiz
Şeyx Məhəmməddən eşitdik. Hətta o da
yadımdadır, müəllimimiz dedi ki, Lenin ordeni alanlara ayda
25 manat pul da verirlər. Bunu ilk dəfə idi ki, duyurduq və
mən də bunu ilk dəfə sizə deyirəm", - deyə
xüsusi vurğulayan
professor Yavuz Axundlu deyir: "1937-nin əvvəllərində
bir də onu görmədik. Atam (Yavuz Axundlunun
atası da bu məktəbdə dərs deyib) deyirdi ki, Şeyx
Məhəmməd Arteldə fəhlələrə dərs
deyir. Şeyx məktəbdən çıxarılanda məktəbin
direktoru Səkinə Rzalı idi" (Şeyxin qızı Rəna
xanımdan da atasının işdən
çıxarılması və Rəna xanımın təqaüdünün
kəsilməsi haqqında əmr verənin Səkinə
Rzalı olduğunu duymuşdum, lakin aydındır ki, Səkinə
Rzalıya da bu təlimatı verənlər vardı). Şeyx ən son 1938-ci ildə
Naxçıvandakı 4 saylı məktəbin nəzdində
təşkil olunan yaşlılar məktəbinə müəllim
təyin edilmişdi. Yavuz müəllim yaxşı
xatırlayır: "Şeyx hələ məktəbdə dərs
dediyi vaxtlarda məktəbdə bir hadisə baş vermişdi
və bu üzdən direktor işdən
çıxarılmışdı. Məscid məktəb
olduğundan minarə də uşaqlar üçün əyləncə
yeri olmuşdu. Bir dəfə uşaqlardan Əyyub
adlı biri minarəyə çıxıb, kağızdan düzəltdiyi "kağız
quşlar"ı oradan uçurarkən düşüb
ölmüşdü". Məscidlərin məktəbə
çevrildiyi bir zamanda "Şeyx"in müəllimliyə
üz tutması təbii idi (Şeyxlik və müəllimlik...
hər ikisi də müqəddəs sənət idi). Lakin Şeyxin müəllimliyə başlaması
(1906) bununla əlaqəli deyildi. O, insanlara xidmət etmək,
elm, təhsil vermək, öyrəndiklərini öyrətmək,
insanları maarifləndirmək naminə müəllimliyə
başlamışdı və mükəmməl müəllimlərdən
idi. Mükəmməl müəllimliyi ilə
yanaşı, həm də xeyirxah bir insan olan Şeyx Məhəmməd
tələbələrinə yalnız dərs verməklə
kifayətlənməyib, onlara diqqət, qayğı və
doğru yol göstərib. Tələbələri ilə
arasındakı müəllim tələbə münasibətləri,
sonralar "Zəngəzur" romanının müəllifi
kimi tanınan Əyyub Abbasovun öz müəlliminə
bağışladığı "Mübarizə"
adlı şeir kitabına yazdığı avtoqraf dediklərimizin
təsdiqi kimi diqqət çəkir: "Ədəbi
yaradıcılığımın yardımçısı,
müəllimim Rasizadəyə...". Hər bir yetirməsinin uğuruna öz
balalarının uğuru kimi sevinən "Şeyx Məhəmməd
həm də qızların oxumasının, maariflənməsinin
tərəfdarı olub, dərs dediyi tələbə
qızların oxumasında elmə, sənətə yönəlməsində
müstəsna xidmətlər göstərib. Şeyxin dərs dediyi xanımlardan Zəroş Həmzəyeva
(Xalq artisti), Şəmsinur (həkim), Zərqələmin
(müəllimə) adını çəkmək olar.
Digər
tələbəsi Hidayət Kərimlinin albomuna
yazdığı aşağıdakı sətirlər
Şeyx Məhəmməd Rasizadənin kimliyinə və məsləyinə
işiq salır: "Öyrənmək, öyrətmək mənim
məsləkim, Sizlərdən də budur mənim diləyim". Azərbaycanın vətənpərvər
şairi Abbas Səhhət yazırdı: "Məsləkim tərcümeyi-halımdır,
Lütfi-həq qayeyi-amalımdır". Şeyx Məhəmməd
Rasizadənin də "öyrənmək və öyrətmək" məsləki
onun tərcümeyi-halıdır. XX əsrin əvvəllərində
qardaşı, Azərbaycan ədəbiyyatının filosof
şair-dramaturqu
Hüseyn Cavid "Şeyx Sənan"da
yazırdı: "Etiqad, məzhəb, inam. Kimsiniz?
Məsləkü təriqətiniz; Nə
imiş? Söyləyin, rica edəriz".
Bunu Şeyxə ünvanlasaq cavabı belə olar:
Elm-etiqad-din. Etiqadı, elmi mükəmməl olan Şeyxin məsləki
elmli, vətənpərvər gənclər yetişdirmək,
vətənə, xalqa xidmət idi: "Məsləkim,
şüarım ucadan uca // Mən getdim, yoldaşlar, gəlin
arxamca! (A.Şaiq). Azərbaycan cəmiyyətinə
işıqlı ziyalılar - dövlət rəhbəri,
siyasətçi, akademik, alim, həkim, müəllim, şair
və b. yanaşı, Şeyx Məhəmməd Rasizadə
eyni zamanda bir-birindən ağıllı, savadlı, yüksək
təfəkkürə malik: Zəhra, Tahir, Şəfiqə,
Rəna, Gövhər, Hamid və Yasir kimi övladlar bəxş
edib. Şeyx Məhəmməd övladlarının
yaddaşına möhtəbər şəxsiyyət, mükəmməl
müəllim, "Şərqli bir filosof" kimi həkk
olunub:
"Geniş
və qabarıq alnında zəka,
Yorğun
gözlərində dərin bir məna
əsəri duyardı şübhəsiz hər an.
Pək
doğru söylənmiş olurdu sözsüz
Tələtin atası haqqında bu söz".
"Şərqli
bir filosof" olan Şeyx Məhəmməd Rasizadədən
bəhs edərkən daha çox "Şeyx" kəlməsindən
istifadə etmək istəyirəm, onun təfəkkürümdə,
beynimdə yaşatdığım əzəmətini,
böyüklüyünü daha dərindən hiss etmək
üçün. Bir tərəfdən də bu söz hər dəfə o
illərin şeyxlərimizə qarşı nə qədər
qorxunc, acımasız olduğunu da xatırladır. Bu qədər müqəddəs bir məsləkə
xidmət etməsinə baxmayaraq rejim onun üzünü
heç güldürməyib. Qızı
Rəna xanımın atası ilə bağlı xatirələri
nisgillidir. Hüseyn Cavid əfəndinin təbirincə
desək: "İblisə uymuş" rejmin qorxusu Şeyx Məhəmmədin
canına elə hopub ki, canı qədər sevdiyi
"qardaşı və dostu" Cavidin xatirələrini və
özünün arxivinin əksəriyyətini, evlərində
axtarış aparılsa şübhə doğura biləcək
bütün yazılarını, kitablarını, şəkillərini
yandırıb, məhv edib. Növbə mütəfəkkir
şairin 1936-cı ildə qardaşı qızı Rənaya
avtoqrafla bağışladığı kitablara gəlib çatanda Rəna
xanım əmisinin kitabını yandırmaması
üçün ağlayıb atasına yalvarır.
Qızının yalvarışlarını nəzərə
alan Şeyx Məhəmməd onu bir dəmir
qutuya yığıb və yerdə çala qazaraq
basdırır. 1936-cı ildə basdırılan qutu bir də
20 il sonra, 1956-cı ildə, əmisinin bəraətindən
sonra açılır. Əmisi Cavidin avtoqrafla
Rəna xanıma bağışladığı "Səyavuş"
əsəri hazırda Hüseyn Cavidin Naxçıvandakı
ev-muzeyindədir.
Xidmətləri Məhəmməd Rasizadəni bədxahların
əməlindən uzaq tuta bilməyib. "Allahsızlar cəmiyyəti"ndə
"Allahı öldürənlər zəmanəsinin
işıqlı ziyalısını, imanlı bir din
adamını, Cavid əfəndinin "fəzilətpərvər
qardaşını", maarif xadimi Şeyx Məhəmməd
Rasizadəni 1939-cu il dekabırın 24-də,
"çovğunlu bir qış günündə"
çərlədib öldürdülər. Çəkdiyi əziyyətlər,
sıxıntılar Azərbaycan ədəbiyyatının
filosof şair-dramaturqu Hüseyn Cavid əfəndi
üçündü və Cavid sürgündə də olsa
Şeyxdən sonra 3 il yaşadı.
"Cavidnamə"
kitabında Azər Turan belə bir məqama da diqqəti cəlb
edir: "Sibir buzlaqlarından, sürgün yollarından
"qaydıb gələn" qardaşından fərqli
olaraq, ömrünün sonunacan burada qalmış,
Naxçıvanda dünyasını dəyişmiş
Şeyx Məhəmmədin məzarı yoxdur. Cavidin
məqbərəsi var. Amma Şeyxin məzarı yoxdur".
Vaxtilə
Albert Eynşteyn yazırdı: "Elmsiz din topal, dinsiz elm
kordur". Bu iki perspektiv arasında ümumi cəhətləri
tapmaq, onları bir araya gətirmək gözəl bir
dünyaya aparan yoldur (dinlə elmin vəhdəti). Həyat və fəaliyyətləri ilə buna
müvəffəq olmuş möhtəbər şəxsiyyətlər
var və Azərbaycanın işıqlı şəxsiyyətlərindən
elm və din yolçusu Şeyx Məhəmməd Rasizadə
də bunlardan biridir.
A.Turan "Cavidnamə" kitabında Şeyx Məhəmmədin
qızı Rəna xanımla söhbətini təqdim edir. Rəna xanım deyir: "O
illərdə rəhmətə gedən müəllimləri
musiqi ilə basdırırdılar. Öləndə
belə özünü deyil, övladlarını
düşünən atam, anama vəsiyyət edir ki,
"işdi, hökumət "muzıka" göndərsə,
etiraz etməyin, yoxsa bunu da söz edərlər". Lakin nə Şeyxi yada salan olub, nə də
"muzıka" göndərən. Şükürlər
olsun ki, Şeyx Məhəmməd Rasizadə başqa müəllimlər
kimi "muzıka" ilə deyil, Allahın "yasin"i ilə
dəfn edilib...
...Hər Naxçıvana getdiyimdə ilk ziyarət
etdiyim yerlərdən biri də Hüseyn Cavidin ev-muzeyi olur. Əslində,
bu müqəddəs məkanı ziyarət etmək Hüseyn
Cavidlə bərabər, həm də Şeyx Məhəmməd
Rasizadənin ocağını ziyarət etməkdir. Ən son getdiyimdə, məqsədimiz Şeyx Məhəmməd
Rasizadənin muzeydəki qovluğunu incələməkdi.
Və buna nail olduq. Şeyxin bir xeyli əlyazmasını,
folklor nümunələri topladığı dəftərləri
- bayatı, nağıl, "İlan balası qənim
olsun" hekayəsi, atalar sözləri, El ədəbiyyatı
dəftərləri və şeirlərini əski əlifbadan
latına çevirmək üçün
üzlərini köçürdük (Haliyədə bu
işlə məşğuluq). Bu zaman Şeyxin
fondun divarına vurulmuş bir fotosu diqqətimi çəkdi.
Fond müdiri Naibə xanım şəklin muzeyə
Şeyx Məhəmmədin nəticəsi Aysel Cavid tərəfindən
hədiyyə edildiyini bildirdi. Aysel xanım şəklin
yanına Şeyxə həsr etdiyi şeiri əlyazması ilə
yazmış və çərçivəyə
saldırmışdı...
Dünyasını
dəyişmiş hörmətli şəxs haqqında
işlədilən evfemistik bir ifadə var: əbədi və
ya əbədilik. Maarif xadimi, elm və din
yolçusu Şeyx Məhəmməd Rasizadə də əməlləri
və xidmətləri ilə xalqının tarixində və
könüllərdə əbədiyyən yaşamaq haqqı
qazanmışdır. "Fani ikən əbədi
olanlara eşq olsun!".
Amma o həm də böyük bir şairdir. Azər Turan doğru deyir: "Yazdıqlarını yandırıb, külünü Bazar çayına tökən Şeyx Məhəmməd tariximizdə əbədi və böyük sirlərdən biri olaraq qalacaq".
Lütviyyə
ƏSGƏRZADƏ
Filologiya elmləri doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 25
iyun.- S.10-11.