Xan qızı Natəvanın İrəvan
xanlığı ilə qohumluğu
Prezident İlham Əliyev martın 14-də Xurşidbanu
Natəvanın 190 illik yubileyi ilə bağlı Sərəncam
imzalayıb.
Sərəncamda deyilir: "Qarabağ xanlığının
sonuncu varisi Xan qızı Natəvan mənbəyini doğma təbiətin
gözəlliklərindən alan ədəbi
yaradıcılığını xalqa məhəbbət
nümunəsinə çevrilən xeyriyyəçilik fəaliyyəti
ilə ahəngdar şəkildə uzlaşdırmış,
yaşadığı Şuşa şəhərinin
abadlığı və mədəni həyatının
canlılığı üçün böyük zəhmət
sərf etmiş, humanist təbiətinə və nəcibliyinə
görə tanınıb fədakarlıq və mərhəmət
mücəssəməsi kimi sevilmişdir. Xurşidbanu
Natəvan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində diqqətəlayiq
yer tutan söz ustalarındandır".
Natəvanın
doğulduğu və əsası ulu babası,
Qarabağın ilk xanı Pənahəli xan tərəfindən
qoyulan Şuşa şəhəri 2020-ci
ilin 8 noyabr tarixində işğaldan azad edildikdən sonra Xan
qızının ruhu da sakitlik tapdı.
Sonuncu Qarabağ
xanı Mehdiqulu xan Cavanşirin qızı, İbrahimxəlil
xanın nəvəsi, Şuşa şəhərinin qurucusu Pənahəli
xanın nəticəsi, əsərləri Azərbaycan
Respublikasında dövlət varidatı elan edilən görkəmli
Azərbaycan şairi Xurşidbanu Natəvan 1832-ci il avqustun
15-də Şuşa şəhərində doğulub. Mehdiqulu xan qızına öz anası
Xurşidbanunun adını verib. Natəvanın
dünyaya gəlişi ailəsinə və Şuşa
camaatına Tanrının sanki bir töhfəsi idi. Çünki Natəvan dünyaya gələndə
Mehdiqulu xan 60 yaşında idi. Natəvan
onun illərlə gözlədiyi övladı idi. Xurşidbanu ailənin yeganə övladı, həm
də Qarabağ xanlığının sonuncu varisi olduğu
üçün, onu sarayda "Dürrü yekta" ("Tək
inci"), el arasında isə "Xan qızı"
çağırıblar.
Xurşidbanu ana tərəfdən Gəncə hakimi Cavad
xanın nəslindəndir. Anası Bədircahan bəyim
Cavad xanın nəvəsi, Uğurlu bəyin
qızıdır. Natəvan iki
böyük nəslin - Cavanşirlərin və Ziyadoğlu
Qacarların qanını daşıyırdı.
Xurşidbanunun
fitri istedadının üzə çıxmasında Şuşa ədəbi mühiti böyük
rol oynamışdır. Natəvan şairliklə
yanaşı, istedadlı rəssam idi. AMEA Məhəmməd
Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunda M-117 şifri altında mühafizə olunan
"Gül dəftəri" albomu bunu təsdiqləyir.
Natəvanın
rəsmləri barədə tədqiqatçı Bəylər
Məmmədov yazır: "Xurşidbanuya qədər rəssamlar
dini, romantik mövzular ətrafında dolanır, div, pəri və
əsatiri döyüşlər çəkməklə kifayətlənirdilər.
Lakin Natəvanın naturadan işlədiyi "Budaq",
"Üzüm salxımı", "Ağac",
"Ev", "Gül", "Çiçək" təsvirləri
Azərbaycan incəsənətində yenilik hesab olunurdu".
AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan bu albomun cildindəki
tirmə üzərində rəngli saplarla bir tərəfdən
nərgiz, qızılgül və miladi tarixlə
"1886-cı il", digər tərəfdə isə
küknar, qovaq, şam ağacı və hicri tarixlə
"1304-cü il" toxunmuşdur.
Rəsmlər Şərq ornamentləri ilə haşiyələnmişdir. Şeirlərin
düzülüşündə klassik ədəbiyyatın
qaydalarına riayət edilməmişdir. Dəftərin
VIII səhifəsinə qədər nəstəliq, şikəstə
xətti ilə Mirzə Rəhim Fəna, Məşədi
Əyyub Baki və Natəvanın növhə, sinə zən
və çarparələri yazılmışdır.
Sonra
"Gül", "Yasəmən", "Qərənfil",
"Süsən", "Lalə" və s. rəsmlərin
ardınca 214-cü səhifəyə qədər müxtəlif
peyzaj, miniatür və etüdlər çəkilmişdir. Xan qızı Natəvan bunları nazik karandaş ilə
çəkmişdir. Albomdakı mənzərə şəkillərin
Tiflisdə çəkilmiş "Kür
qırağı", "Metex qalası",
"Narınqala", "Müctəhid bağı",
"Şeyx Sənan dağı" xüsusilə diqqətəlayiqdir.
Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan "Gül dəftəri"
adlı albomundakı rəsmlər reproduksiyaları ilə
birlikdə "Neçin gəlməz" kitabına daxil
edilmişdir.
Bu kitab 2012-ci ildə "Təhsil" nəşriyyatında
nəfis şəkildə çap olunmuşdur. Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan "Gül dəftəri"i
albomunu Xan qızı Natəvan 1886-cı ildə tərtib
etmişdir.
Əlyazmalar İnstitutunun arxivində Xurşidbanunun
qız nəvəsi Əkbər xan Naxçıvanskinin nənəsi
haqqında xatirələri saxlanılır. Bu xatirələr
"Neçin gəlməz" kitabına "Əkbər
xan Naxçıvanskinin Xurşidbanu Natəvan haqqında xatirələri"
adlı başlıqla salınmışdır. Əkbər
xan Naxçıvanski xatirələrdə nənəsinin
zahiri görünüşü, xasiyyətləri, şəxsi
insani keyfiyyətləri, onu əhatə edənlərlə rəftarı,
ədəbiyyata, ana dilinə, musiqiyə münasibəti,
muğamatı gözəl bilməsi barədə elə dəyərli
faktlar söyləmişdir ki, bunların Natəvanın həyat
və yaradıcılığını tədqiq edənlər
üçün böyük maraq kəsb edəcəyi
şübhə doğurmur. Bu xatirələrdə Natəvanın
həyat yoldaşı Xasay xan Usmiyev, övladları Mehdiqulu
xan Vəfa, Xanbikə, nəvəsi Ağbikə, "Məclisi-üns"ün
üzvləri - İskəndər bəy Rüstəmbəyov,
Əbdüssəməd bəy, Mirzə Rəhim Fəna,
qohumları və yaxınları barədə çox dəyərli
məlumatlar vardır.
Natəvanın
övladlığa götürdüyü, əslən
Qubadlı seyidlərindən olan Mir Həsən Mir
Haşım oğlu Ağamirovun (1871-1953) xatirəsində
"Məclisi-üns"ün yeddi məclisindən
danışılsa da, görünür ki, burada o, məclislərin
ayrı-ayrı fraqmentlərini yazıya köçürməyə
çalışmışdır.
Gözəlliyi ilə dillər əzbəri olan
Xurşidbanu həyatda öz xoşbəxtliyini tapa bilməmişdir. Xurşidbanu
özünə "Natəvan" sözünü (yəni
kimsəsiz, köməksiz) təxəllüs
götürmüşdür. Tale onu qəribə
sınaqlarla üz-üzə qoymuşdur. Natəvanın
yaşadığı dövrdə xarici və daxili vəziyyətin
ciddi surətdə gərginləşməsi, xan ailələri
üzərində nəzarəti gücləndirmiş və
Xurşidbanu Xasay bəy Usmubəylə izdivaca məcbur
edilmişdir.
Bəzilərinə görə isə Vorontsovun şəxsi
yavəri Xasay bəy Tiflisdə onlara mülk iddialarında
kömək göstərmiş və bunun müqabilində
Xurşidbanuya evlənmək təklifi etmişdir. 1850-ci ildə
Xasay bəy Şuşaya gəlib toy etmiş, sonra isə
Xurşidbanunu Dağıstana, doğma kəndinə, oradan da
Tiflisə aparmışdır. 18
yaşlı Natəvan həyatının çiçək
açdığı bir dövrdə vətənindən
uzaqda yaşamağa məcbur olmuş, çox vaxt tək
qaldığı üçün sıxılmış, qəriblik
çəkmişdir. Gənc ailənin bir
müddət övladlarının olmaması Natəvana bir dərd
olmuşdur. Deyilənlərə görə, Natəvan
müqəddəs ocaqlara ziyarətə getdikdən
(1854-cü il Bakının Şıx kəndindəki
Bibixanım məscidi) 5 il sonra onun bir oğlu dünyaya gəlir.
Adlını Mehdiqulu qoyurlar (1855). Sonra isə qızı Xanbikə (1856) dünyaya gəlir.
Bəzi mənbələrdə Xanbikənin adı
Fatmabikə kimi verilib. O, qızı Xanbikəni İsmayıl xan
Naxçıvanskinin böyük oğlu Əmanulla xan
Naxçıvanskiyə verir [9, 54]. Çünki
Xan qızının atası Qarabağ xanları olmuş
Cavanşirlərdən, anası isə Ziyadoğlu Qacarlardan
olan Gəncə xanı Cavad xanın nəvəsi Bədircahan
bəyim idi. Aman xanın atasının nənəsi
Tükəzban xanım İrəvan xanlarından - Dəvəli
Qacarlardan olduğundan Kəngərlilərlə bu tayfalar
arasında qohumluq, bir növ, təzələnmişdir.
Elə bu səbəbdən də Xurşidbanu
Natəvan qızını ata-babalarının (hər iki tərəfdən)
qohumları və sədaqətli dostları olan general
İsmayıl xanın oğlu Aman xana ərə vermişdir.
Əmanulla
xan Naxçıvanski 15 iyun 1845-ci ildə Naxçıvanda
anadan olmuş, 1865-ci ilin may ayında hərbi xidmətə
başlamışdır. 1869-cu ilin 21 avqustunda
oradakı xidmət müddətini bitirib, ordu süvariliyinə
yüksəldilmişdir. O, "Alihəzrət
İmperator Aleksandr Nikolayeviçin konvoyunda xidmətə
görə" gümüş medal ilə
mükafatlandırılmış və Anninskaya lenti hədiyyə
olunmuşdur. 1877-ci ildə Rus-Türk müharibəsinin
başlamasından sonra yenicə yaradılmış İrəvan
Süvari Qeyri-Nizami Alayına qəbul edilmiş və 6 iyun
1877-ci ildə Bəyazid döyüşündə ciddi formada
yaralanmışdır. O, 23 günlük Bəyazid
mühasirəsinin iştirakçısı olmuşdur. Həmin ilin 19 iyununda xidmətdə göstərdiyi
igidliyə və cəsarətə görə qılıncla
birlikdə III dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni
ilə mükafatlandırılmış, 19 dekabr 1877-ci ildə
imperial əmrlə Kazak alayına təyin edilmişdir.
28 mart 1882-ci ildə Kazak Alayının korneti olan Əmanulla
xan Naxçıvanski Qafqaz Hərbi Dairəsinin təklifi ilə
leytenantlığa, 9 aprel 1889-cu ildə isə ali
sərəncam ilə Ştabs-rotmistr rütbəsinə
yüksəldilmişdir. Əmanulla xan
Naxçıvanski məşhur azərbaycanlı şairə,
Qarabağ xanları nəslindən olan Xurşidbanu Natəvanın
qızı Xanbikə xanım Usmiyeva (1855-1921) ilə ailə
həyatı qurmuşdur.
Amanxan Naxçıvanski ilə Xanbikə xanım
Usmiyevanın nikahından Bəhramxan, Əkbərxan, Xaqanxan,
Kamran xan, Ənvər xanım, Sənubər xanım adlı
övladları olmuşdur. Amanxan Naxçıvanski təxminən
1891-ci ildə Naxçıvan şəhərinin cənubunda
yerləşən, İmamzadə türbəsinə
bitişik olan I Kalbalı xan Kəngərlinin ailə sərdabəsində
dəfn edilmişdir .
Müasir
Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ümummilli lider Heydər
Əliyevin İrəvan və Naxçıvan
xanlığı haqqında müdrik kəlamı var:
"...İrəvan xanlığı var, Naxçıvan
xanlığı ilə İrəvan xanlığı
bir-birilə çox bağlı idi. İndi ermənilər
deyirlər ki, yox, orada ermənilər olubdur. Amma, həqiqətən, İrəvan
xanlığıdır. Naxçıvan
xanlığını siz dərindən öyrənəndə,
mütləq İrəvan xanlığına gedib
çıxacaqsınız. İrəvan
xanlığı haqqında materialları Rusiyanın arxivlərində,
Sankt-Peterburqda, rus imperiyasının arxivlərində
tapacaqsınız və görəcəksiniz ki, dünyada nələr
var".
Naxçıvanskilərlə olduğu kimi, Xan
qızının İrəvanski və Makinskilər nəsilləri
ilə də qohumluq əlaqələri var.
Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya və Geofizika
İnstitutunda aparıcı elmi işçi,
geologiya-mineralogiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Ofeliya xanım Bağırbəyova Abbasqulu xan İrəvanski,
Pənah xan Makinskinin nəticəsi, Əli xan və Tacı
xanımın nəvəsidir. Ofeliya xanım
anası İrəvan şəhərinin iki məşhur zadəgan
ailəsinin - İrəvanskilər və Makinskilər nəsillərinin
nümayəndəsidir. Azərbaycanda yeganə
"İzotop geologiyası və geoxronologiya"
laboratoriyasının yaranmasında Ofeliya xanımın
böyük əməyi olmuşdur. Apardığı
radioxronoloji və geoloji analizlərin həm nəzəri, həm
də praktiki baxımdan mühüm əhəmiyyəti
olmuşdur. O, üç monoqrafiyanın və 110-dan
çox elmi məqalənin müəllifidir. Rusiyada,
Türkiyədə, İranda, Yunanıstanda, Çində,
Avstraliyada və digər ölkələrdə keçirilən
beynəlxalq elmi konfransların və simpoziumların
iştirakçısı olmuşdur.
Ofeliya xanımın elmi fəaliyyəti ilə
yanaşı, pedaqoji sahədə, gənclərin elmi bilik və
bacarıqlarının artmasında, təlim-tərbiyəsində
mühüm xidmətləri olmuşdur. Bakı şəhərində
yerləşən Nəcib Xanımlar Kollecində direktor
müavini vəzifəsində
çalışmışdır. Ofeliya xanım
Bağırbəyova hazırda Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Geologiya və Geofizika İnstitutunda işləyir.
İrəvanskilər və Makinskilər də öz
növbəsində Naxçıvanskilərlə yaxın
qohum idilər.
Həmin nəslin nümayəndələrindən
olan Pənah xan Makinski 1905-ci ildə İrəvanda ermənilər
tərəfindən azərbaycanlıların qətliamı
ilə bağlı dövlət və hökumət
orqanları qarşısında çıxış etmiş
və bu məsələyə öz münasibətini kəskin
formada bildirən şəxslərdən olmuşdur. Ofeliya xanımın babası Əli xan Makinskinin Azərbaycanın
mədəni həyatında, o cümlədən teatr sənətinin
inkişafında mühüm xidmətləri olmuşdur.
İrəvanda ilk Azərbaycan təhsil
ocağı olan Haşım bəyin məktəbinin
yaradılmasında da Abbasqulu xan İrəvanski və Pənah
xan Makinskinin köməyi olmuşdur. Abbasqulu
xan Mehbalı xan oğlu İrəvanski tarixə İrəvanın
qurucu xanı kimi adı yazılan Hüseynəli xanın nəslinin
nümayəndəsidir. Hüseynəli xan
1776-cı ildə İrəvanda Göy Məscidi
tikdirmişdir. Bu məscidə Hüseynəli
xan məscidi də deyilir. Hazırda İrəvanda
İrəvan xanlığından qalan yeganə abidədir.
Ofeliya
xanımın ulu babası Abbasqulu xan İrəvanskinin iki həyat
yoldaşı olmuşdu: Bilqeyis xanım və Tərlan
xanım. Tarix üzrə fəlsəfə
doktoru Musa Quliyev "Tarixi fotoşəkil ən yaxşı tədqiqat
əsəridir" adlı məqaləsində Abbasqulu xan
İrəvanskinin Bilqeyis xanım, Tərlan xanım və Zərrintac
bəyim adlı üç həyat yoldaşı olduğunu
yazır. Abbasqulu xanın iki həyat yoldaşı: Tərlan
xanım, Zərrintac bəyim Naxçıvanlı olub. Tərlan xanım general İsmayıl xan
Naxçıvanskinin, Zərrintac bəyim isə general-mayor II
Kalbalı xan Naxçıvanskinin qızlarıdır.
Bu tarixi fotoşəkildə Abbasqulu xan İrəvanski
ortada əyləşmişdir. Abbasqulu xandan sağda əyləşən
qızı Gövhərtac xanımdır,
qucağındakı uşaq oğlu Əziz xandır. İkinci cərgədə solda ayaq üstə
dayanan ikinci şəxs Gövhərtac xanımın həyat
yoldaşı Bəhrəm xan Naxçıvanskidir. Bəhrəm xan 1872-ci ildə Naxçıvan şəhərində
İsmayıl xanın oğlu Aman xanın ailəsində
anadan olmuşdur. Anası Xanbikə
Xurşidbanu Natəvanın qızıdır. Uşaqlıq illəri 1886-cı ildən etibarən
Şuşada keçmişdir. Bəhrəm
xandan sağda ayaq üstə dayanan Abbasqulu xanın oğlu Həsən
xandır. Onun qarşısında oturan
qadın həyat yoldaşı Nuraleyin xanımdır. Ön cərgədə soldan birinci Abbasqulu xanın
oğlu Xanlar xandır, qucağındakı oğludur. Abbasqulu xanın qarşısında əyləşən
isə sonbeşik qızı Tacı xanımdır.Tacı
xanım Pənah xan Makinskinin oğlu Əli xan ilə ailə
qurmuşdur.Arxa cərgədə solda ayaq üstə dayanan Rəhim
xan Naxçıvanskinin kiçik qızı Xurşidə,
ondan sağdakı isə Fəxrəntac xanımın həyat
yoldaşı Cəfərqulu xan Naxçıvanskidir. Fəxrəntac xanımın yanında Cəfərqulu
xanın ikinci həyat yoldaşıdır. Fəxrəntac xanımın qarşısında
oturanlar onun qızı Nazbəyim, oğlu III Kəlbalı
xandır. Abbasqulu xan İrəvanski 1905-ci
ildə İrəvanda və Naxçıvanda xalqı
başına toplayaraq erməni daşnaklarına qarşı
vuruşmuş, müsəlmanların İrəvandan
köçürülməsinin qarşısını
almışdır. Abbasqulu xan hər iki tərəfin
ağsaqqalı sayılırdı.
Tərlan xanımın 6 övladı olub. 3 oğlu - Böyük
oğlu Həsən xan, Kərim xan, Xanlar xan və 3
qızı - Fəxrəntac xanım, Gövhərtac
xanım, Tacı xanım (Ofeliya Bağırbəyovanın nənəsidir.
Qeyd edək ki, Ofeliya xanım Bağırbəyova
bu nəsildən qalan yeganə yadigardır). Digər mənbələr
isə 7 övladı: 4 oğlu - Kərim, Əli, Həsən
və Xanlar xan və 3 qızı - Fəxrəntac, Gövhərtac
və Tacı xanım olduğunu yazır.
Ofeliya xanım Bağırbəyovanın ana nənəsi
olan Tacı xanım Pənah xan Makinskinin oğlu Əli xan
Makinski ilə alə qurmuşdur.
Bu izdivacdan Süleyman xan adlı bir oğlu, Tamara, Səltənət
və Dövlə xanım adlı üç qızları
olur.
Ofeliya xanımın anası Dövlə xanım Xan qızı
Natəvan ilə ana tərəfdən qohum olurlar.
Dövlə xanımın xalası Gövhərtac
xanım Əmanullah xanın oğlu Bəhrəm xan ilə
ailə qurur.
Bəhram xan 1872-ci ildə Naxçıvan şəhərində
İsmayıl xanın oğlu Aman xanın ailəsində
anadan olmuşdur. Anası Xanbikə Xurşidbanu
Natəvanın qızıdır. Beləliklə,
Əziz xan Abbasqulu xanın nəvəsi, Xan qızının
isə nəticəsidir.
Rübabə ŞİRİNOVA
Fəlsəfə üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent,
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 25 iyun.- S.28-29.